INHOUD

Voorwoord - Jaak Nijssen

EIGEN WERKVERSLAGEN

GEWONE VLAAI EN LINZE-VLAAI, enkele gegevens en recepten

"OS PLAT, `N TAAL DIE ZIENGE BITSTE TIED HAAT GEHAT !!! ?"

DORSEN --- L. Schreurs

AGENDA

PUBLIKATIES

===

Daag allemaol,

Onze kring was er ineens, zonder dat we het zelf in de gaten hadden: in 1984 ontstond een gesprek kal good plat over onze dagelijkse omgangstaal, het Limburgs. Niet enkel de taal, maar de hele eigenheid van het eigen woongebied kwam daar ter sprake. Op 6.12.1988 bevorderden we onszelf tot HEEMKRING VOEREN EN OMSTREKEN. "Heemkring", niet "heemkundige" kring: een kring is niet kundig, hoogstens zijn zijn leden dat. We zijn Limburgers met gevoel voor de nuances van onze standaardtaal, het Nederlands.

De kring ontstond in het raam van de Provinciale Avondschool in Voeren; onze stand "architektuur uit de 19e eeuw" op de Open-deur-dag van de Provinciale School was èn een welkome gelegenheid om met onze jonge kring naar buiten te treden, èn een gebaar van erkentelijkheid.

Van workshops (elke eerste donderdag van de maand) worden notulen opgesteld. En als we nu eens die notulen gingen bundelen. zo ontstond dit tijdschriftje. De KORENWOLF, hamster is dat driekleurig diertje (wit, ros en zwart) dat we zelden te zien krijgen, en dat de naam heeft veel te verzamelen, eten uiteraard. Wij verzamelen voorwerpen, dokumenten, kennis over het eigen woongebied

Het Limburgs is vele vormen rijk. Moelingen en `s Gravenvoeren: koeënwòòf; meer oostelijk en in Noorbeek: kaoënwòòf; Margraten: kòrewòòf. Telkens met twee sleeptonen. Een tijdschrift beginnen is gemakkelijk, het op zinvolle wijze voortzetten, dat is wat anders. (G. de Heus, Gulpen, 7.3.1990)

En de boer, hij ploegde voort (F. Timmermans)

J. Nijssen, voorzitter.

EIGEN WERKVERSLAGEN

De werkverslagen van 5.4,1988 t/m 5.10.1989 werden aan alle leden bezorgd. Hieronder volgt een samenvatting van de verslagen van november en december 1989 en januari en februari 1990.

VERSLAG BIJEENKOMST HEEMKRING 9.11.1989.

Oude foto's.
Het is van belang om aan de weet te komen welke personen er staan op oude foto's. Th. B. heeft een aantal oude foto's meegenomen waarvan we er misschien één in Voeren Aktueel kunnen laten plaatsen.

Wapen van Voeren.
Op de markt in Nürnberg staat hetzelfde wapen. Geen enkele Nederlands Limburgse gemeente heeft dit wapen. (JN)

Elektrische draad
HM en FM zijn op zoek gegaan naar de in scene gezette foto van "de draad" bij Vaals. We krijgen van Mevr. Schoonbrood - Hagelstein, Rue de la Gare 31, Gemmenich, een kopie van deze foto. Mevr. Schoonbrood heeft een postkaarten verzameling aangelegd voor de regio Gemmenich - Aubel. Mevr. Schoonbrood krijgt van ons een foto van nummer 301 uit ons patrimonium. Nummer 301 is een werktuig waarmee mensen door de elektrische draad heen geholpen werden. (JN)

Uithangborden
PdW toont een ijzeren uithangbord in de vorm van een koe. Dit bord is op hoeve de Peul (Noorbeek) gevonden.

- het bord is met de hand gemaakt (Th.B)
- het is een veredelde koe (JN)
- FdW zal nagaan of er verf opzit. 

Het uithangbord van de Swaen stamt uit de 18e eeuw en staat binnen op de schouw. Buiten hangt een replika.

Verdwenen veldkruis: vorderingen (met foto)
JN heeft dokumentatie over dit kruis op de Wijnantsgrebbe. Deze wordt doorgespeeld naar Dhr. N. Meens i.v.m. een publikatie over deze verdwijning in "Het Belang van Limburg "Dit kruis werd opgericht door de familie Jongen, ter herdenking van de tragische dood van Willem Jongen, geboren in 1786, jachtwachter van de baron van Mheer, die in deze wegel vermoord werd door stropers in april 1818." (UIT: Archief Mevr. M. Beaumont. Heem, 3e jrg., nr. 6, nov./dec. 1959. "`s Gravenvoeren: Kruisenbomen", C. Waelbers) 

Dit kruis draagt een tweede opschrift uit 1637 met de naam Hamekers. Er zijn lijsten van mensen die voor de komst van de Fransen gestorven zijn maar de naam Hamekers komt daar niet op voor. De kruisvorm is van deze streek. (JN) Misschien is het een tweede-hands-kruis. Het komt vaker voor dat dergelijke arduinen kruisen twee opschriften hebben. {Th. B) Het kruis weegt naar schatting 180 kg 

Gallinger-kruis. (Snauwenberg)
Blauwe steen. Weegt naar schatting 50 kg. Dit kruis is op 3.11.1989 op de oude plek teruggezet. Voor de veiligheid in beton. (RB) 

Kruis aan het spoor
"Op de grens van `s-Gravenvoeren en Weerst, bij een kruising van veldwegen (Schoppem - Weerst) staat een stenen kruis met het opschrift: 

1598 DE
24 IVNY
IS HENDICK
.... S BAEDEN SOEN.VAN.VOVREN
IAEMERLICK DOOTGESCHOETEN
WORDEN GODT BENAEDE DE ZIELE" 

(UIT: Archief Mevr. M. Beaumont. De Band, nr. 5, 1957. "Overmase Veldkruisen" , Jaak Nijssen) 

Dit kruis stond hier tot ongeveer 20 jaar geleden. Bij het aanleggen van de gaspijpleiding is dit kruis nog waargenomen. Toen is het met de leiding ingegraven
 

Inventarisatie kapellen.
FM, LR en BM zullen gaan werken aan een inventarisatie van de kapellen van Voeren. Veel werk is reeds verricht door Mevr. M. Beaumont. Haar materiaal zullen we eerst doorwerken.

(weergave zichtaart: "Fouron-le-Comte. Chapelle de Steenbosch")

VERSLAG BIJEENKOMST HEEMKRING 14.12.1989. 

Cramignons.
LS heeft 10 cramignons verzameld. RB, JG en LS gaan in een van de volgende uitgaven van dit blad de cramignons uit onze streek beschrijven. Voorlopig zullen ze muziek verzamelen en uitzoeken waar en wanneer deze muziek gespeeld wordt/werd. 

Tijdens deze bijeenkomst kwam het volgende naar voren:

- Een cramignon is steeds 6/8 maat, behalve de cramignon van Mheer die 2/4 maat heeft.
- Margraten: "Moder, de kets hat mich gekretst'1 (LS) Mheer: "e Sjtùkske sjpek (sjeenk) mit mostert op" (LS)
- In Ransdaal werden marsen gespeeld en daarop rijde" men dan.(LS)
- Tot aan Margraten/Grondsveld (LS+HM) ook echte cramignon-muziek.
- Twente - Ootmarsum. Gelderland, Achterhoek. Ook rijdansen. Daar noemt men deze dans "`t vluggelen".
- SMV en Eijsden spreekt men van de cramignon.
- In Eijsden ook van "rije" .
- SGV, NB, Margraten, Moelingen van rije .
- SMV rond 1960 gestopt. (JN)
- M'graten rond 1950 gestopt met rij dansen (LS)
- In Noorbeek is deze dans weer her-ingevoerd. (JN) Verdwenen Veldkruis. Het kruis op de Wijnantsgrebbe is terug op de oorspronkelijke plaats gezet. (RB)

 VERSLAG BIJEENKOMST HEEMKRING 11.1.1990. 

Cramignons.
Alle muziekstukken kunnen ingeleverd worden bij RB. 

De Elektrische draad
De ROL zal de uitzending over de draad kopiëren t.b.v. de Heemkring. (HM) 

Kinkers
RB toont een foto van kleine paardjes die aan weerszijden beladen zijn met een grote mand. Deze paardjes werden "kinkers" genoemd en waren het bezit van handelaren die met kolen en graan naar de markt in Aubel gingen. In onze omgeving kent men veel toponiemen waar het woord "keenke in voorkomt. "Keenkeberg" SGV, "Keenkewaeëg" Grondsveld, "Keenkevaeld" Montzen.

 VERSLAG BIJEENKOMST HEEMKRING 8.2.1990. 

Tijdens deze bijeenkomst zijn we voornamelijk bezig geweest met de organisatie van 13.3.1990 

Kapellen.
Wat moet er in een boekje over Voerense kapellen staan? -Wanneer gebouwd+waarom gebouwd+welk materiaal+eigendom van wie+hoelang hebben bepaalde mensen bij een bepaalde kapel welke gebeden gebeden+er moet een volledige inventaris gemaakt worden van de inhoud van elke kapel-lijst met verklaring van vaktermen . 

HOFFMANN-KRAYER.
Ordening van de besproken onderwerpen met behulp van de nummering van Hoffmann-Krayer. (Zie: "tradities", J. Nijssen, Gidsenkursus Voeren, 1987-1988. "Het Veldmanshuis", Kultureel Centrum van de Vlaamse Gemeenschap in Voeren.) 

Oude foto's: IV C4; Wapen van Voeren: V B1; Elektrische draad: 1 BI; Uithangborden: V; Veldkruis: III D3; Kapellen: III D2; Cramignons: XVII D; Kinkers (foto): IV C4 + VI D3a + VI F4 + XXII B. 

HEEMKRING VOEREN EN OMSTREKEN - 5 JAAR. 

Ter gelegenheid van het 5-jarig bestaan van de Heemkring organiseren we op 13.3.1990 een lezing door Prof. A. Roeck met als thema: "Heksen, vroeger en nu". De voordracht begint om 20.00 uur in het Paviljoen van "Het Veldmanshuis" in Sint-Martensvoeren
 

GEWONE VLAAI EN LINZE-VLAAI, enkele gegevens en recepten 

Linzevlaai of toeërt (Margraten, LS) is gemaakt van zandtaartdeeg en de "sjpies", zwarte pruimen of abrikozen, wordt belegd met "ludderkes". "Ludderkes" zijn reepjes deeg die links en rechts, om en om, op de vlaai aangebracht worden. Linze-vlaai is lang houdbaar en stamt uit de Oostenrijkse tijd. "Linzer Torte" (RB).
Gewone vlaai wordt soms `ne toesjlaag genoemd. Dit is het geval als een deegdeksel op de sjpies wordt gelegd. In dit deksel worden speciale openingen gesneden met een schilmes of een schaar. (FM) "`ne Toesjlaag" is vaak een appelvlaai. (BM)
Tot ongeveer 20 jaar geleden werden in Ingber (Gulpen), Margraten en Noorbeek dikkere vlaai-bodems gemaakt dan in Montzen, Kelmis of Voeren. Toen werden in al deze dorpen grotere vlaaien gebakken dan tegenwoordig. Nu zien we dat Belgische bakkers over het algemeen kleinere vlaaien bakken (doorsnede +- 25 cm) dan hun Nederlandse kollega's (doorsnede +- 30 cm). Een van onze zegslieden vertelde dat er enorme hoeveelheden en veel verschillende vlaaien gebakken werden als er kermis was. Vlaai werd toen echter alleen gegeten als er kermis was en wel bij het koffie-drinken om 4 uur. Vaak at men dan uitsluitend vlaai, in al zijn variëteiten. De eerste vlaai die gegeten werd was de rijstevlaai. Meestal sneed men een vlaai in acht stukken.
Rijstevlaai, maar ook Plats, werd soms op een andere wijze gesneden. (zie: hiernaast: afbeelding)) (JN) Men at de vlaai uit de hand Het eten van vlaai met een vorkje is een nieuw verschijnsel in onze streek
Bookeskook, een boekje van Netty Engels-Geurts, waarin vele traditionele vlaai-recepten beschreven zijn. 

RECEPTEN.

 Gewone vlaai Margraten LS (Warme deeg)
Ingrediënten voor 4 vlaaien. 1 kg bloem, 3 haamfele suiker, 1 ons huffe (gist), 150 gr. margarine, 1/2 l. melk, 1 ei.
Bloem in kom. In het midden de huffe, rest langs de kant. Melk lauw maken en beetje melk op de huffe. Wachten tot de huffe opkomt (rijzen) en daarna met de rest van de melk kneden. Dan deeg in 4 bollen verdelen. 5 minuten wachten en daarna uitrollen, en op de plaat. Spijs erop en de oven in. Na ongeveer 10 minuten is de vlaai klaar. 

Toeërt (Margraten LS) (Koude deeg)
Ingrediënten voor 4 vlaaien. 1 kg bloem, 1/2 kg margarine, 1/2 kg suiker, 2 pakjes backin, 3/4 tas koud water, 1 ei.
Bloem met backin vermengen. Alles in kom pratsje en kneden. Deeg verdelen in 4. Is genoeg voor 3 toeërten en 1 bodem. Uitrollen op plaat. Wat teveel is, bolletje van maken. Dit uitrollen voor ludderkes. Spijs op de vlaai, bv abrikozenjam. Ludderkes erop en bestrijken met ei, koffie of water. Beetje suiker erover en de oven in. Ongeveer een kwartier bakken. Deze vlaai bewaart zich enkele maanden. Als deze deeg een nacht in de koelkast wordt gezet bewerkt hij zich beter. Deze deeg breekt vlug. 

Gewone vlaai (Borgharen, Schoppem (FM)
80 gr. boter, 1/4 l. melk, /2 kg meel, 1 1/2 schep suiker, 30 gr. gist.
Boter smelten met de melk. Lauw maken. Dan in de kom doen met de suiker, iets zout en wat meel. Gist aanmaken met wat lauwe melk, dat ook in de kom doen, en dan klaar maken met de rest van het meel. 1/2 uur laten rijzen. Fruit erop. Oven voorverwarmen. 20 minuten bakken op 250°C
 

"OS PLAT, `N TAAL DIE ZIENGE BITSTE TIED HAAT GEHAT !!! ?" 

Wij vinden het verheugend dat onze karnavalsverenigingen de Limburgse taal blij ven gebruiken om bijv. reklame te maken voor de aktiviteiten die zij organiseren. Dat deze mensen, ondanks alle druk van de standaardtaal toch blijven kiezen voor ons Limburgs, verdient grote bewondering en getuig al bijna van moed. Toch willen we hierbij aantekenen dat een kultuur patrimonium, zoals onze Limburgse taal niet mag verworden tot een taal die uitsluitend gebruikt wordt ter gelegenheid van "d'r" karnaval.

 Onze taal is veel meer dan een "narren-taal" en dat blijkt ook uit allerlei initiatieven in Voeren en haar omgeving. We kennen een "dialekt"-mis in `s-Gravenvoeren en men denkt aan een Limburgse bijbelvertaling. We vernamen van "Der Vereinigung für Kultur, Heimatkunde und Geschichte im Göhltal" dat er onlangs "dialekt"-toneelgroepen zijn opgericht im Homburg en Gemmenich. In Bleiberg en Kelmis bestaan deze reeds enige tijd. Ook in Noorbeek staat binnenkort weer een Limburgs stuk op de buun en de toneelgroep van Vilt is op dit terrein bij onze noorderburen een begrip. 

(afb.:)

KURSAAL
KARNAVAL
VOERE
4 FIB UM 14,11 OOR
JEUGDZITTING
PREENSEPROKLAMASJE VAN DER JEUGDPREENS 1990
OETGEVEURD DOER OOS VOERENSE JEUGD
ALLES OONDER BEGELEIDING VAN OOES HOFKAPEL
DAANS - ZAANK - KOLDER - BUUTEREEDNERS
MET BEERKE OET MASTREEG. KAMPIDENBUUTEREEDNER 1989.
OPTREJE VAN OOES DAANSGROEPE. DE BEKSKES.
JUNIOREN EN SENIOREN
SOLODANS VAN DE PETRA EN DE ILONA,.
PREENS CHRISTOPHE I

CERA

Volksbühne Kelmis
Wat haste jesaat?
Samstesch, der 21. Oktober 1989
No 375
Aavank: 19 Uhre 30 Prijs: 130 Bfr
Mit der Unterstutzung des Kulturellen Komitees Kelmis, des Kulturellen Komitees der Deutschsprachigen Gemeinschaft und der Unterstützung des Kulturamtes der Provinz Lüttich 

In "Aanwijzingen voor de spelling van de Limburgse dialekten" is door Jan G.M. Notten een bruikbare spelling uitgewerkt. Er zijn dichters uit bijv. Gulpen, Eijsden en Valkenburg die van deze spelling gebruik maken om hun gedichten te schrijven. Piet Zimmer is een bekend dichter uit Kelmis. 

In Veldeke, Tijdschrift voor Limburgse Volkskultuur, wordt in jrg. 63 (!)-1988 nummer 3 melding gemaakt van een onderzoek naar dialektgebruik op (Nederlands) Limburgse basisscholen. Dianne Huijskens verrichtte dit onderzoek in het kader van haar studie Algemene Taalwetenschappen. Dit onderzoek heeft uiteindelijk geleid tot het maken van een drietal lessen OVER dialekt, geschikt voor de hoogste klassen van de basisschool. Van de ge geven lessen bestaat een volledig verslag met inst rukt ies voor de docent en een bijbehorende geluidskassette. Belangstellenden kunnen dit materiaal bestellen door f25,- over te maken op giro 4096036 t.n.v. D. Huijskens, Breukelen, onder vermelding van "Spelen met dialekt".

 BEZOEK AAN RIJKSARCHIEF EN SOCIAAL HISTORISCH CENTRUM MAASTRICHT (met foto) 

Op 10 november 1989 bracht de Heemkring een bezoek aan het Rijksarchief en aan het archief van het Sociaal Historisch Centrum van Maastricht. Op beide plaatsen kregen we een degelijke rondleiding. In het Rijksarchief vindt men o.m. kerkelijke registers van voor de Franse Revolutie. In het Sociaal Historisch Centrum worden o .a. veel oude tijdschriften en foto's bewaard. Als men een persoonlijk archief kwijt wil, of een archief van een bedrijf of vereniging kan men hier terecht.

 DORSEN 

In mijn jonge jaren, voor, tijdens en na de oorlog, deed men dit met de vlegel of met de machine.. Dorste men met de vlegel dan werden de schoven met de aren naar binnen gelegd (in een kring?) en sloeg met de vlegel zolang tot de korrels uit de aren waren. Deze korrels werden dan met de "wan" of met de wanmolen gezui verd. Hoe het precies met de "wan" ging, dat weet ik niet. Ik meen door deze met korrels gevuld heen en weer te schudden zodat de onrechtigheden boven kwamen. Deze laatsten moest men er dan vanaf zien te krijgen. Ik meen wel eens gehoord te hebben met een kippeveer of door te blazen??
Had men een wanmolen ter beschikking dan werden de korrels in het "kaar" van de wanmolen geschept. Deze wanmolen bezat en be zit 4 grote schoepen welke men door draaien in beweging zet waardoor er een luchtstroom of wind ontstaat. In deze molen bevinden zich twee zeven welke door het draaien heen en weer slaan waardoor de korrels uit het "kaar" op deze zeven terecht komen.
Door de luchtstroom waaien de lichte gedeelten, `t kaf, door een opening achter aan de molen naar buiten en vormen een hoop op de grond Deze kaf gebruikt men voor het vee gemengd met bieten. Ook werd deze vroeger gebruikt om de strozak te vullen waarop men sliep. Voor dit laatste kwam het kaf van gerst of rogge niet in aanmerking vanwege de stekels die zich hieraan nog bevonden.
Van de twee zeven was er één voorzien van gaten die iets kleiner waren dan de "malen" korrel. Op dit zeef bleef dus bijv. de tarwe liggen en liep via een geleiding naar beneden waar ze al of niet in een "kaar" werd opgevangen.
Wat door deze zeef viel was kleiner dan tarwe welke op een tweede zeef terecht kwam en via een andere geleiding al dan niet werd opgevangen Wat door dit tweede zeef viel waren onkruidzaden en nog kleinere tarwe en deze heette men dan "d'r sjpik" Voor elke graansoort gebruikte men andere zeven. (Mogelijk bevond zich helemaal boven nog een zeef bespannen met kuikendraad met kleine openingen waar de zwaardere stukken op bleven liggen welke niet weggeblazen waren. Dit moest men van tijd tot tijd, meen ik zuiver maken.
Door dit "malen", zoals het genoemd werd, kreeg men dus le soort, 2e soort en afval of "d'r sjpik".
Met de machine dorste men met een zogenaamde "laankdèèrsjer" of met een zelf reiniger. De "laankdèèrsjer" was voorzien van een zeer vlug ronddraaiende wals met tanden en een `sjudder", een uit vierkante gaten bestaande houten geraamte. De schoven hield men met de aren in de wals enige tijd vast tot de korrels eruit waren om ze vervolgens los te laten waardoor ze door de wals naar binnen getrokken werden en op de "sjudder" terecht kwamen. Door het schudden van deze vielen de er nog tussen zittende korrels door de vierkante gaten op de grond. Het stro kwam door de naar beneden hellende "sjudder" op een soort plat liggende ladder waar het met strobanden met de handen tot "bussele" gebonden werd.
Het graan viel direkt onder de wals op de grond. Dit moest dan via de wanmolen gereinigd worden.
Dorste men met een zelfreiniger dan was deze wanmolen ingebouwd en werd het graan in zakken opgevangen. Het stro moest echter via de "sjudder" met de hand gebonden worden.
Dan had men nog een machine om te dorsen, n.l. "d'r daamper". Dit was een grote zelfreiniger waarachter een bindmachine, "d'r binder", werd geplaatst. Deze bond het stro automatisch met twee touwen tot "bussele". Deze "daamper" had een lange wals, ruim de lengte van het langste graan, waarin de "gerven" dwars werden ingevoerd. Dit werk noemde men "voren" 

5.12.1988 Opgetekend door L. Schreurs. Margraten
 

AGENDA

Elke eerste donderdag van de maand: workshop Heemkring Voeren en omstreken.
13.3.1190: Lezing Prof. A. Roeck "Heksen, vroeger en nu" om 20.00 uur in het Paviljoen van het Veldmanshuis te Sint-Martensvoeren.
16.3.1990 Voordracht van J. Gabriëls "Vogels in onze omgeving" om 20.00 uur in Herberg "De Swaen" te `s Gravenvoeren.
26.4.1990: Lezing J. Notten "De historie van de Limburgse dialekten" om 20.00 uur in Kasteel Vaalsbroek.
21.3.1990 Lezing H. Lemmerling "Volksgeloof en volksgebruiken" om 20.00 uur in paviljoen Berggalm te Noorbeek.
 

PUBLIKATIES 

Publikaties van de Heemkring Voeren en omstreken.
"Wie groet is e boender, wie groet is 'n rooj?" in: Voeren Aktueel; jrg. 6, nr.4, sept.1988
"Boter van de boer I" in: Voersprokkels nr. 39.
"Boter van de boer II" in: Voersprokkels nr. 40.
De samenwerking met de Provinciale School rondom "19e eeuwse architektuur" resulteerde in een routebeschrijving die ons voert langs 19e eeuwse gebouwen en woningen in de Voerstreek en onze Nederlandse buurdorpen Eijsden, Mheer en Noorbeek. Personlij!ke Publikaties.
"Croix, Potales,et Chapelles au pays de Visé" in: Notices Visetoises 1989 door: Jaak Nijssen.
"Sint Tunnis in Teuven in: Voeren Aktueel; jrg. 7, nr. 4, dec `89/ jan `90 door: Jaak Nijssen.
"Zomer 1914: De eerste Wereldoorlog breekt uit" in: Voeren Aktueel, jrg. 7, nr. 3, juli 1989 door: Rob Brouwers.

INHOUD

EEN STUKJE FAMILIE-GESCHIEDENIS DOBBELSTEIN - .......... 01 - 03

SJPE'LDER EN SJPAELE - Louise Reestman - Jaak Nijssen - .......... 04 - 11

LIMBURSE. HERFSE KAAS - Jaak Nijssen - .......... 11 - 14

VOERENS PAPIER - Jaak Nijssen - .......... 15 - 17

OVER MOTTES. een bijzonder type van versterkte bewoning - Bep Mergelsberg - .......... 17 - 18

" 'T HUUSKE" IN EEN MUUR VAN DE BOERDERIJ VAN DE KOMMANDERIE TE S INT-PIETERSVOEREN - Bep Mergelsberg - .......... 18 - 20

STAND OVER STROPERIJ - Bep Mergelsberg - .......... 20 - 21

AKTIVITEITEN EN KONTAKTEN- .......... 21 - 22

PUBLIKATIES- .......... 22

ZOEËRMOOS KINT ME EEGES MAKE ! - Bep Mergelsberg - .......... 23

WAALS BIJ DEKREET ERKEND ALS BINNENLANDSE REGIONALE TAAL - .......... 24

AGENDA - .......... 25

======

EEN STUKJE FAMILIE-GESCHIEDENIS DOBBELSTEIN 

Tijdens een genealogisch onderzoek van de familie Dobbelstein kwam ik ook in Sint Pietersvoeren terecht. Hieronder een samenvatting van de door mij verzamelde gegevens over de periode dat de familie Dobbelstein in Sint Pietersvoeren heeft gewoond. 

Volgens het kerkregister trouwde in 1748 (datum niet vermeld) in Sint Pietersvoeren Johannes (Jan) DOBBELSTEIJN en Maria HEUSSCHEN. 

Jan was op 14 maart 1723 in Teuven geboren, hij was een zoon van Laurentius Dobbelsteijn en Elisabeth Vanderlip(pe). 

De geboortedatum van Maria heb ik niet kunnen achterhalen, wèl vond ik in het schepenbankarchief Sint Pietersvoeren (register 33, Rijksarchief Hasselt) volgende kant-en-klare stamreeks van haar voorouders:

* ouders: Peter Heusschen en Maria Heijmans (zij woonden aen `t Velt" Sint Pietersvoeren)
* grootouders: Matthijs Heusschen en Maria Coumont;
* over-grootouders Jan Heussohen en Maria Bergenhousen (laatstgenoemde is na het overlijden van Jan getrouwd met Frans Franssen). 

Jan en Maria hebben de eerste jaren van hun huwelijk in Eijsden gewoond. Zij hadden daar een grote boerderij (de pagthoff Caustert") gepacht van de Heer Majoor Henry Reinich. (vgl. Reinekenshof, zie Eijsdens Verleden nr. 48, 1989). Uit het schepenbankarchief van Eijsden blijkt dat zij in de nacht van 5 november 1753 tussen 4 en 5 uur net hun hele hebben en houden zijn gevlucht naar Sint Pietersvoeren. 

Mevrouw de Douarière van wijlen de Heer Majoor Reinich beweerde op 14 mei 1756 dat Jan een aanmerkelijke pachtschuld had en dat zij beslag had laten leggen op zijn goederen, doch dat hij, zoals gemeld, "alle desselfs gearresteerde Effecten en Bestialia ex loca arresti" heeft vervoe~d en t, nae elders buijten dese jurisdictie" heeft getransporteerd. 

In het schepenbankarchief van Sint Pietersvoeren liggen heel wat stukken over dit proces. De uitspraak luidde als volgt: "Gelet op den inhoud deser reguessen verclaeren dijen tot St. Peters vouren met sijne effecten en bestialen gerefugeerden Jan Dobbelsteyn geen asylium te consedeeren". 

Het gezin Dobbelstein-Heusschen heeft vanaf 1753 steeds in Sint Pietersvoeren gewoond. Zij hadden daar een boerderij met stallen, schuur, bakhuis, moestuin en wei, gelegen "in de koobach", gekocht. 

Jan moet een voortvarend landbouwer zijn geweest, in het archief van de schepenbank bevinden zich wel dertig akten waarbij Jan partij was. Deze akten hadden ondermeer betrekking op koop of verkoop van landerijen of weiden en geldlenigen, ontvangen van ondermeer de molenaar van Sint Pietersvoeren, de kapelaan van Mheer en de rentmeester van de Commanderij. 

Uit metingen van 1787 bleek dat Jan toen 158 groot roeden grond bezat, hij behoorde hiermee tot een van de grootste grondgezitters van Sint Pietersvoeren. 

Op bijna veertigjarige leeftijd, op 13 januari 1763, werd Jan door "Wirich Leopold, vrijheer van Steinen en Scharven en Kepenich, ridder van het hoogh Duijts orden, lant Commandeur der Balleye Aldenbiessen, Commandeur tot Aldenbiessen ende tot Maestricht, vrijheer der vije rijckx neutrale grond heerlijkheijt Gemert, St. Peters vouren en Gruijterode" enz. het ambt van schepen "gegund". Genoemden "beveelen daerom aen onsen officier, Schepenen, ende onderdhaenen van St. Peters Voeren voorschreven Johan Dobbelsteijn voor schepen aenteneemen, te kennen en te eeren, hem oock alle rechten ende emolumenten van outs daertoe staende te laeten genieten". 

De schepenen stonden bij de bevolking in hoog aanzien en hun macht was groot, zij werden voor het leven benoemd. 

Dat Jan dit ambt ook serieus uitoefende blijkt uit de vele stukken in het schepenbankarchief. Zo werd ondermeer alles opnieuw opgemeten in Sint Pietersvoeren, nadat uit een onderzoek van hemzelf was gebleken dat er vaak niet goed werd opgemeten. 

Maria Heusschen is op 9 februari 1790 in Sint Pietersvoeren overleden. Jan Dobbelstein is vermoedelijk op 12 april 1799 in Sint Pietersvoeren overleden.

Uit dit huwlijk werden vijf kinderen geboren:
1. Maria Elisabeth, gedoopt op 5 februari 1750 in Sint Martensvoeren, peter en meter waren Math Heusschen en Maria Dobbelstein.
Zij is reeds op 9 maart 1760 in Sint Pietersvoeren overleden;
2. Maria Catharine, gedoopt op 22 december 1752 in Sint Martensvoeren, peter en meter waren Henricus Dobbelstein en Maria Catharina Neven. Zij was getrouxd met Renier Spronck. Op 8 oktober 1781 is zij in Si~t Pietersvoeren overleden;
3. Petrus, gedoopt op 2 november 1756 in Sint Martensvoeren, peter en meter waren Laurentius Dobbelstein en Maria Heghmans (zie vervolg);
4 Maria Elisabeth, gedoopt op 21 september 1760 in Sint Martensvoeren, peter en meter waren Jacques Nederlandts en Maria Margaretha Halleux.
5. Josephus Laurentius, gedoopt op 12 maart 1766 in Sint Martensvoeren, peter en meter waren Nicolaus Wernerus Heusschen en Maria Joeepha Halleux. 

(slot volgt)
(qadobbel) Léon Olislagers oét Groéselt
 

SJPELDER EN SJPAELE. 

LOOIEDETTEN:
Elke speler is in het bezit van een looiedet. Dit is een ijzeren kogel of een stenen bal. Een van de spelers werpt vanaf de streep als eerste zijn looiedet weg. De anderen proberen er hun looiedet er het dichts bij te gooien. Wie dit het beste uitvoert, wie er het dichtst bij komt, is winnaar. De winnaar werpt als eerste zijn looiedet vanaf de andere werplijn. Truukjes, zoals het wegkaatsen van looiedetten, zijn toegestaan. (In plaats van ijzeren kogels kunnen ook plastic ballen gebruikt worden, bijvoorbeeld van het jeu-de boule spel). 

THIJS DE TORENWACHTER.
Als toren gebruik je twee bakstenen die op elkaar worden gezet. In het speelveld wordt een cirkel getrokken waarin de toren staat. De toren wordt bewaakt door "Thijs de torenwachter Vanaf de basis- of werpl ijn mogen alle spelers met hun steen de t o r e n proberen om te gooien. Lukt dat, dan mogen de spelers zo snel mogelijk hun stenen weer oprapen en zich weer opstellen achter de werplijn. Thijs mag elke speler die in het speelveld staat, of loopt, aftikken. Als de toren is omgegooid moet hij deze eerst herstellen en mag dan pas aftikken. Wie in het speelveld wordt afgetikt is de nieuwe torenwachter. Voor de werplijn is vrij. 

KNIKKEREN.
Het speelveld moet begrensd worden door een muur of een schutting. Tussen werplijn en muur worden op ongeveer vijftig centimeter van de muur een kuiltje gemaakt. De spelers staan achter de streep en moeten proberen een knikker via de muur in het kuiltje te schieten. Iedere speler schiet een gelijk aantal knikkers één voor één via de muur naar het kuiltje. Wie de meeste knikkers direkt in het kuiltje heeft geschoten mag beginnen alle omringende knikkers erin te schieten. Deze kunnen rechtstreeks geschoten worden, dus niet via de muur. Mist hij, dan is de volgende speler aan de beurt. Degene die de laatste knikker erin schiet is de winnaar. 

BEUGELEN.
Hiervoor is nodig
- Eén beugel, hiervoor kan dik, gebogen betonijzer gebruikt worden.
- Eén slager, kan van hout gemaakt worden (zie tekening).
De beugel wordt in het spelveld in de grond geslagen. De spelers prober~n vanaf de basislijn zware ballen (eventueel Jeu de Boulles-ballen) om beurten met behulp van de slager door de beugel te slaan. Het slaan is meer een wip-duw beweging. Wie lukt dit in één keer? Lukt dit niet , dan bij de volgende beurt, maar vanaf de plaats waar de bal is blijven liggen. Het wegkaatsen van een bal door een medespeler is toegestaan. De bal moet aan de voorkant door de beugel. Voor elke bal die door de beugel gaat worden een aantal punten gegeven.

HOEFIJZER WERPEN.
Hiervoor heb je nodig, een werppaal en tien hoefijzers. (Hiervoor kunnen indien men geen hoefijzers ter beschikking heeft, U-vormen gebogen uit betonijzer worden gebruikt.) De afstand van de werplijn tot de paal is ca. 3,5 meter Probeer vanaf de werplijn de hoefijzers om de paal te werpen. Voor elk hoefijzer o m d e paalwordt een aantal punten gegeven. De spelers werpen om beurten. 

DIABOLO.
Leg bij de start de diabolo over het touwtje op de grond. Pak de stokjes aan de uiteinden vast, probeer nu door met de handen in tegengestelde richting te bewegen, de diabolo draaiende te krijgen. Het gaat erom in bijvoorbeeld 1 minuut een bepaalde afstand af te leggen. Bij het eindpunt de draaiende diabolo omhoog werpen en dan weer met het touwtje opvangen. 

VOGELSLINGEREN
Materialen hiervoor zijn
- drie sjorpalen.
- één schietroos van stro met een ballon in het midden.
- éé standaard
- bal lonen en touw
- houten vogelpik ( voor het zelf maken van een vogelpik, zie tekening):
- Kontoeren uitzagen, - bij de snavel een spijker bevestigen,
- op de rug een oogschroef aanbrengen voor bevestiging touwtje. 

Er wordt om beurten met de vogel geslingerd, probeer zo de ballon te raken en door te prikken. Iedereen krijgt b.v. drie beurtèn. Winnaar is degene die het meeste ballonen heeft doorgeprikt.
 
KEGELEN :
Materiaal voor de baan
- Twee lange planken, - een houten vlonder, -drie korte balken, - twee lange planken. Mont eer het geheel zoals op de onderstaande tekening. Nota bene de afmetingen kunnen naar eigen inzicht w o r den bepaald. Er kunnen ook originele houten kegels worden gebruikt. Men kan echter ook kegels maken van plastic flessen, welke met zand gevuld worden en vervolgens dichtgeplakt. (Daarna naar believe beschilderen).

PRIKTOLLEN
Bij het priktol len gaat het erom om de tol met behulp van een zweepje (een touwtje aan een stokje) draaiende te houden. Probeer je priktol in een afgezet "vierkant" op een verharde ondergrond zoals asfalt of beton tollende te houden. De andere spelers proberen dat ook. Gaat de tol om, of komt hij buiten het vierkant, dan is men af. De winnaar is degene wiens tol het langst draait.

STELTLOPEN
Op de stelten dient een bepaald parcours voorzien van een of meer hindernissen worden afgelegd. (Voorbeeld parcours, zie tekening).

Louise Reestman

SJTOEKKE
Met "lème huve", die kleiner en goedkoper waren dan de gewone; ca 7 8 mm doorsnede, uit leem, met een beschermend kleurig buitenlaagje.

Er wordt een putje in de grond gemaakt, van ca. 8 cm. doorsnede (getallen uit mijn herinnering).

De beide spelers zetten elk een aantal knikkers in. De eerste speler houdt de knikkers in de hand, en werpt ze met een stoot (sjtoekke) in het kuiltje. Een aantal blijft in de kuil, een deel springt eruit. Het deel dat in de kuil blijft is voor de speler-aan-de-beurt, de rest voor de tegenspeler. Nu is de andere speler aan de beurt. Bij het einde van de dag of bij het einde van de speeltijd weet men hoeveel men gewonnen of verloren heeft. Wie alle knikkers (of heel veel) verloren heeft kan niet meer aan het spel deelnemen; hij moet zien dat hij er koopt (in Aubel; aan handel-voor-geld tussen de kinderen heb ik geen herinnering).

Ik ben niet zeker van het aantal in te zetten knikkers: een door de traditie bepaald aantal?, een aantal naar afspraak, gelijk voor beide spelers?, een aantal naar keus van elke speler?

(Bron: mijn schooltijd in Teuven, ca. 1939)

KREEG
Twee spelers, een niet te harde oppervlakte grond, een zakmes (kniep). Op de grond wordt met het mes een vierkant getekend, wel minder dan 1m2 groot, het veld wordt in twee gedeeld (in een bepaalde richting?). De spelers kiezen elk een veldhelft (zie verder: keuzen). De eerste speler gaat in zijn veldhelft staan en smijt (briijt) het mes in de andere veldhelft; blijft het mes niet in de aarde staan, dan is de beurt van deze speler om; blijft het staan, dan trekt de speler in het veld van de tegenspeler een lijn in het verlengde van het lemmer van het mes, zo dat veld in twee, meestal ongelijke delen verdelend. De tegenspeler mag zeggen welk deel hij `houdt'; het andere deel wordt door de speler-aan-de-beurt bij zijn eigen veld aangehecht. Nu is de ander speler aan de beurt (of mag de speler-aan-de-beurt blijven spelen zolang zijn mes niet omvalt? weet ik niet meer). Diegene verliest, die niet meer in zijn eigen veld kan staan om het mes te werpen. Het grensgeval van in zijn veld kunnen staan is: op de punt van de voet staan, en zijn evenwicht nog net kunnen houden (Bron: mijn schooltijd in Teuven) 

SJPlET DOEË (PESTEN)
In mijn kollegejaar in Herve (1938) was er daar een leerling die Derkenne heette; hij was van de kanten van Cheratte, meen ik. Het was al een grotere jongen; hij speelde nooit. Af en toe kreeg iemand het in zijn hoofd "allons faire enrager Derkenne" (D. pesten); dan ging een hele groep de man "pesten"; waarin dat bestond weet ik niet meer, maar ik meen dat er geen fisiek geweld bij te pas kwam; ik meen ook dat de "surveillants" daar niets tegen deden. Het moet op mij veel indruik gemaakt hebben: ik ken vandaag de naam nog, en ik zie nog de plaats op de speelplaats waar het gebeurde. En altijd was ik bang dat ze dat ook met mij zouden beginnen doen. 

KEUZEN MAKEN
Voor het maken van keuzen, bij voorbeeld om te zien wie eerst speelt, wie de speelhelft mag kiezen (bij "kreeg") of hoe de speelgroepen worden samengesteld (de winnaar mag als eerste een medespeler uitkiezen). 

- voor meerdere spelers: aaftèlle

De spelers staan in een kring. De initiatiefnemer zegt een versje op;bij elke klemtoon wordt een speler aangeduid, door er met de hand naar te wijzen; de teller begint met de man naast zich, (ik meen, links van hem) en gaat zo de kring na, (met de zon mee), met insluiting van zichzelf; de speler op wie de laatste `klenmtoon' valt is aangeduid (in positeve of in negatieve zin: deze speler is aangeduid, of valt uit bij de aanduiding; ik meen dat beide alternatieven in gebruik waren; 

in dat geval moest op voorhand uitgemaakt zijn welke variante gold).

De versjes:

1. - ienne-mienne-mietske, die bès Frietske, ienne-mienne-maus, en doe bès d'raus.

2. - eech en deech en Jiipke Sjteer zunt- `r veer (is dit wel een aftelrijpje of is het zomaar een versje?)

3. - op de hoek van de straat stond een soldaat met de pijp in de mond en de broek vol strond (kan van hier zijn of uit mijn Tongerse schooltijd -tot 1934; eigenaardige, zo een versje niet in het Limburgs maar in het standaardtaal)

ook andere versjes?

Mogelijkheden tot manipulatie, en zelfs tot foetele:

a) op voorhand uitzien hoe het aantal klemtonen van het versje overeenkomt met het aantal spelers. Men kan dan een aangepast versje kiezen

b) klemtonen al dan niet leggen: ien(ne)-mien(ne) ...: twee klemtonen of ien-ne-mien-ne: vier klemtonen, ien(ne)- mie-ne: drie klemtonen

c) uitzien hoe het aantal spelers met het gekozen versje overeenkomt, en op grond hiervan de in- of de uitsluitings-alternatieve kiezen; de initiatiefnemer kan daartoe zijn overredingskracht gebruiken.

(Bron: mijn schooltijd in Teuven)

- voor twee spelers: aaftraeje

De twee spelers gaan op een zekere afstand van elkaar staan (zover ze kunnen bij vasthouden van elkaars hand?). Een der spelers begint (degene die het meest onder zich uit is?), en zet een voet voor'de andere, naar de andere speler toe, dan de andere speler, enzovoort, maar steeds de `nieuwe' voet aansluitend aan de vorige. Men mag zetten: een hele voet, een halve voet (dwars) of een voetpunt. Wie "geen voet meer aan de grond krijgt" verliest (ès verlaoëre, niet: haat verlaoëre). De handigheid bestaat dààrin, op tijd te voorzien hoe het zal uitkomen: m. a. w., inzicht in kombinaties is van groot belang; het is een edukatief spel.

aaftraeje
Mogelijkheden tot manipulatie: men kan een voet losjes of stevig tegen de vorige zetten; foetele: de voet die reeds staat onzichtbaar verplaatsen (wringen).
(Bron: mijn schooltijd in Teuven) 

Jaak Nijssen

 LIMBURSE. HERFSE KAAS 

Onze Heemkring opende op 14 december 1990 in het natuuredukatief centrum/herberg De Swaen, `s-Gravenvoeren, een geslaagde tentoonstelling over de Limburgse kaas. 

Limburgse kaas is over grote delen van de wereld bekend: hier, in Finland, Oostenrijk, Zwitserland, de USA, Kanada ... maar vooral in Duitsland. In België heet hij meestal Herfse kaas; Remoudou, Rommedoe, Romadur zijn er - in teorie - vettere en fijnere varianten van. Limburgse kaas heeft enkele neefjes: de Maroilles uit de Thiérache (bij Henegouwen), de Munster uit de Elzas ... Het zijn allemaal `rode' kaassoorten, ze krijgen hun typische geur en smaak door mikroben die de oppervlakte oranje-rood kleuren, en vandaaruit naar het binnenste toe uitzwermen: de `rijping' (1). Verdere verwanten zijn de `witte' kaassoorten (Camembert, Brie), waar de rijping door schimmels gebeurt, en de `blauwe' (Roquefort, schapekaas), waar de blauwe schimmel met naalden tot binnen in de kaas wordt gebracht. Voor de plaats van de Limburgse kaas in het totale kaas landschap, zie bijgevoegde tabel. (Vergelijk ook met kaas-atlassen en kaas-encyklopedieën die in elke grotere biblioteek staan).

===========

Limburgse kaas heeft zijn naam van het oude hertogdom Limburg (in 1795 door de Franse bezetter opgeheven en nooit in eer hersteld), de streek van Eupen/Montzen/Herve, met als uitbreiding de landjes van Dalhem, Valkenburg en Herzogenrade. De kaas gold als een gewaardeerde lekkernij: in 1783 bestelde prins Albert van Saksen-Teschen er bij een apoteker van Spa (2), en soms werden de kommandanten van bezettingstroepen goed gestemd door middel van deze lekkernij (3); er waren er zelfs met op elke hoek een verschillende kleur, die teweeggebracht was door toevoeging van kruidensap (4).

Limburgse kaas was zo bekend, dat hij ongeveer 160 jaar geleden ingevoerd werd in de Allgäu, in de Zuid-Beierse Alpen.

Die streek was toen in volle rekonversie: ze schakelden er over van vlasteelt op weiden, met ruilverkaveling en ontwikkeling van de bevloeiing en de bemesting. Karl Hirnbein (5) speelde hierbij een merkwaardige rol, die hem ook geen windeieren opleverde: hij vergaarde een belangijk grondbezit (dat nu weer opgesplitst is). Hij richtte het eerste toerisme in de streek op, op een berg die hij in zijn geheel gekocht had; op zijn veertigse ging hij in de politiek, was sympatisant van de demokratische beweging van 1848, die in Midden-Europa de vorsten tot het aannemen van een grondwet verplichtte; daarna was hij vier jaar lang volksvertegenwoordiger. Hij zette een uitgebreide handel in kaas op, en daaruit is de huidige verspreing van Limburgse kaas ontstaan. Tot op heden is hij in zijn streek een legendarische figuur. Rond 1935 wijdde Peter Dörfler een trilogie aan hem (6). In 1980 werd in zijn geboortedorp Wilhams de 150e verjaardag gevierd van de Limburgse kaas aldaar (7): `~In diesem Hause machte Karl Hirnbein (1807-1871), der Begrunder der Allgäer Weichkäserei, anno 1830 den ersten Limburgser".Het materiaal van de tentoonstelling blijft bij onze Heemkring bewaard; wie er belangstelling voor heeft kan zich tot de kring wenden (8).

J. Nijssen

 (1) El-Erian, A.F.M. 1969: bacteriological studies on Limburger cheese, Proefschrift, Wageningen, alwaar verdere literatuur [aanwezig in Stadsbibl. Maastricht].

(2) Herz, Frans Josef: Zur Geschichte der Limburger- und Romadurkäse. in: Milchwirtschaftlicher Kalender fu~r das Jahr 1910. Kempten. [aanw. in Universitätsbibl. Köln]

(3) Pauchenne, Histoire ... Henri-Chapelle, p. 16

(4) Grand calendrier de Herve 1792.

(5) Over Hirnbein, zie: -- Aufsberg, Th. 1913: Bausteine zur Geschichte der Milchwirtschaft im Allgäu; -- Volkheimer, Woifgang (ed.), Lingg, Amalia 1927. Karl Hirnbein, ein Mann aus dem allgäuer Volke. Kempten. -- Roth, Karl Friedrich 1971 : Zum 100. Todestag von Karl Hirmbein. [De Otto-Merkt-Stiftung (. . Versuchsanstalt Milchwirtschaft...) in Kempten bezit een uitgebreide literatuur ter zake. Kopieën ter inzage bij onze Heemkring].

(6) Peter Dörfier, Allgau-trilogie: 1, 1934: Der Notwender; II, 1935: Der Zwingherr; III, 1936: Der Alpkönig [originele uitgave aanwezig in Stadbibi. Maastricht, o.a. OB 342 c 3, CB 343 C 26; de jongste (6e) uitgave (1979) ter inzage bij onze Heemkring]. (7) 150 jaar-viering: dokumentatiemap bij Prov. Dokumentatiecentrum, Begijnhof, Hasselt.

(8) Enige literatuur betreffende Limburgse kaas bij ons: -- Lauwers, Le fromage de Herve. In: Lait, dérivés et graisses alimentaires. -- Veldeke, J. v. - (Franssens, Jozef) 1964: Hoe men op Te Veld in Montzen sedert onheuglijke tijden Herfse kaasjes maakte. In: Heem, weemaandelijks tijdschrift voor Overmaas, Halle (Brabant) Jg. 8, Nr 5-6. -- Hees, F. van - 1965. Limburgse kaas, een verkwikkend produkt uit ons eigen heem. In: Ons Heem, tijdschrift ter bevordering van heemkundig gericht onderwijs. 14e. jg. p. 8-11 [Stadbibl. Maastricht]. -- Roemers, J.E. en Morrhaye, M. 1974: Wist U dat echte Herfse kaas in de Voerstreek nog gemaakt wordt? In: Voersprokkels, contactbald van de provinciale middelbare school `s Gravenvoeren, Jg. 5/1; -- Collard, José 1980: Le fromage de Herve menacé. In: Journal d' Aubel 29.2.1980.

========

VOERENS PAPIER

VOERENS PAPIER 

Vanaf 1573 bestond er in Schoppem, `S Gravenvoeren, een papiermolen. Daarop trok Th.G.A. Bos voor het eerst publiek de aandacht in De Maasgouw 1955/1957.

Onafhankelijk daarvan kwamen enkele Belgische papierhistorici deze papiermolens op het spoor: Walter Kaefer uit Malmedy, Alphonse Radermecker uit Eupen, die in zijn vije tijd zélf op de oude manier papier schept, en Jos de Gelas uit Sint Genesius Rode bij Brussel, eigenaar van een voormalig papierfabriek, de Herissemmolen. (In 1984 kwamen ze de zaak ter plekke bekijken).

Uit deze belangstelling voor de papierhistorie ontstond in 1986 het tijdschrift "BPH Belgian Paper Historians Association - INFO". En uit deze aktie volgde dan weer, dat de IPH (international association of paper historians) haar 20e kongres in "Belgie" hield, en wel in augustus 1990. Aan ondergetekende werd daarbij de kans geboden om de Schoppemer papiermakerij aan het internationale bevoegde forum voor te stellen. Op zo'n kar moet je springen!

Hoe verkoop je nu Schoppem aan een internationaal gezelschap van gespecialiseerde papierhistorici? Europeanen, maar ook Chinezen en Verenigde-Statenaren? Zeker niet met "en toen verkocht A de molen aan B, en in het jaar x werd het molenrad vervangen ..." Van die verhaaltjes zijn er tienduizenden doorheen de wereld.

Een eerste zaak was het, deze molen in zijn algemeen Europees verband te situeren: het bleek namelijk dat in 1550 er wel papier gemaakt werd in Brussel/Leuven, in Hoei, in Solingen en in Siegburg bij Keulen, maar niet ten noord-westen van die lijn, o.a. niet in het gebied dat nu Nederland heet. Vijftig jaar later gonst de papiemakerij aan de Noordzee (Dordrecht 1586, Schiedam 1595 ...) Welnu, nét daartussenin valt de oprichting van een reeks nieuwe papiermolens in het gebied van Midden-Maas en Midden-Rijn: Aken (1571), Schoppem (1573), Diiren (1579), Bergisch-Gladbach (1582).

Watermerk-onderzoek vindt op heel-Europees niveau interesse; daarom werd een onderzoek naar mogelijke watermerken van de Schoppemer molen ondernomen; gelukkig leidde dit tot een positief resultaat: het staat nu voldoende vast dat watermerken van de types zoals hierbij afgebeeld, van Schoppem afkomstig zijn. Een watermerk is de afdruk van een draadfiguur in de schepzeef.

Ten derde dan het taalprobleem in dergelijk meertalig gezelschap: een maximaal gebruik van beelden was hier aangewezen; de watermerken lenen zich daar prima toe, samen met kaartjes van de gebieden waar die merken in de archiefstukken voorkomen.

Als de Schoppemer papiermolens nu zover buiten onze streek bekend zijn, moeten we ze dan niet ook ter plaatse eens bekijken? De Heemkring bespreekt ze op 1 maart 1991, en d t in de gebouwen van een voormalige papiermolen zelf, ten huize namelijk van beeldhouwer Sj. Eymael, Vitschen 309 `s Gravenvoeren. Welkom.

Jaak Nijssen

===== 

OVER MOTTES. een bijzonder type van versterkte bewoning

Wat het woord "mot" betekent, lazen we in het artikel van Jaak Nijssen over de ondergrond van de kerkheuvel van Sint- Martensvoeren in "D'r Koeenwoof" jaargang 1, nummer 3, n.l.: "hoop aarde" of "drassige grond". Verder blijkt in zijn artikel dat het begrip "mottorens" een aanduiding is voor oude kastelen.

Het artikel "Verborgen archeologische geheimen in Voerense Mottt in "Het Belang van Limburg" 22/23 september 1990 vermeldt dat naast de Voerense Mot waar de kerk van Sint-Martensvoeren op gebouwd is, ook nog een andere mot in dit dorp te vinden is, n.1. de verhoogde plek waar de vroegere versterking "Op d'r Hof" heeft gestaan. Deze tweede mot ligt in een weiland tegenover de kerk en is vanuit de lucht goed waarneembaar. Dit artikel wordt bes loten met de overpeinzing dat het vreemd zou zijn indien er twee versterkingen zo dicht naast elkaar gestaan zouden hebben. In de katalogus van de tentoonstelling "Vlaamse archeologie" te Oudenburg geeft Frans Verhaeghe in zijn bijdrage "Archeologische sleutels op "Middeleeuws" Vlaanderen" op pag. 36 de volgende omschrijving van het begrip "motte": "De motte omvat in essentie twee delen: een zgn. opperhof en een neerhof. Het eerste is een kunstmatig opgeworpen, 3 tot 20 meter hoge, aarden heuvel in de vorm van een afgeknotte kegel met een gracht rond de voet; het plateau (met pallisade of muur) droeg' een torengebouw en soms ook bijgebouwtjes. Een opperhof had vooral militaire (en pas daarna residentie le) funkties. Het aansluitende, veelal niervormig neerhof kon ook wat opgehoogd zijn en versterkt met pallisade en gracht; het droeg bedrijfs- en hoevegebouwen, verblijven van ondergeschikten, en soms ook een kasteelkapel (die soms parochiekerk werd)." "Opgravingen op mottes zoals o.m. te Brustem (Limburg) leverden heel wat gegevens op over de ligging (vooral op waterrijke gronden of bij een rivierloop.)" "Er blijven echter nog vele vragen zoals de karakteristieken en de indeling van de neerhof (veelal minder makkelijk toegankelijk omdat er nog een kerk of hoeve op staat)."

Misschien sluiten mij niet bekende gegevens omtrent de mot "Op d'r Hof" en de Mot waar de kerk van Sint-Martensvoeren op staat mijn voorzichtige veronderstelling uit, maar hebben wij hier misschien niet ook te doen met EEN motte in bovenstaande zin?

Bep Mergelsberg

====== 

" 'T HUUSKE" IN EEN MUUR VAN DE BOERDERIJ VAN DE KOMMANDERIE TE S INT-PIETERSVOEREN

Op 20.9.1990 brachten Fridy Maurer, Jean-Marie Beckers en ondergetekende een bezoek aan Lieve en Eugène Wiertz. In de gang van hun woning, die deel uitmaakt van de Kommanderie van Sint-Pietersvoeren, waren zij tijdens een verbouwing een "huuske" in een muur tegengekomen. Guido Sweron, die de dag voordien stroop was wezen kopen, stelde de heemkring van deze vondst op de hoogte.

"`t Huuske" is eigenlijk een nis in de brede muur van de West- zijde van de boerderij. De nis bevindt zich 110/120 cm boven de vloer van de gang, heeft een diepte van 48 cm, een hoogte van 120 cm en een breedte van 73 cm. De onderkant van de nis bestaat uit een 5 cm. dikke plank met in het midden een gat met een doorsnede van 25 cm. (zie: afb. ) Onder dit gat bevindt zich een gemetselde afvoerbuis, die nu opgevuld is met dennenaalden, kolen, stof en leem tot ongeveer 30 cm. onder de plank. Bovenop dit opvulsel trof men twee kleine hoefijzertjes aan. Op de plank zelf lag een plastic hemd-kraag.

Lieve en Eugène Wiertz hebben een koevoet van ongeveer 60 cm lang in deze afvoerbuis gestoken, met gestrekte arm, en stootten toen niet op een eventuele harde afsluiting van de "buis" Het gat in de plank heeft aan de voorzijde een kleine inham.

De muur waarin zich de nis bevindt is gemaakt van baksteen. De wanden van de nis zijn eerst met leem bedekt en daarna gekalkt. De nis werd afgesloten met twee deuren. Over de deuren heen was een lattenwerk geplaatst en daarover heen was leem gesmeerd. Deze nis is minstens 50 jaar afgesloten geweest want de vorige bewoners, de vader van Eugène Wiertz, had wel een vermoeden dat er een open ruimte achter de wand was maar heeft het "huuske" zelf nooit gezien. Hij heeft hier 50 jaar gewoond.

Zoals gezegd, bevindt "`t huuske" zich op een hoogte van 110/120 cm. boven de vloer van de gang en we vroegen ons dus ook af hoe het mogelijk was geweest om daarop plaats te gaan nemen. Een klein trapje dat eronder geplaatst was ? Maar misschien is ook het volgende mogelijk. Rechts van de nis bevindt zich een raampje dat half schuilgaat achter de trap die naar boven leidt. (zie: afb.2).

Gewoonlijk plaatst men geen raampje achter een trap en misschien is de trap dus van links naar rechts verlegd. Als dit het geval was dan kon men na een trede of twee, drie van de vroegere trap de deuren van "`t huuske" openen en met gemak op "`t gemak" plaatsenemen.

De volgende vraag die we ons stelden: "Waar gaat die afvoer"buis" precies naar toe?" De gracht ligt ongeveer 4 meter lager dan de nis. Aan de buitenkant is geen afvoerbuis te zien volgens Euge'ne en Lieve. Zij veronderstellen dat deze buis onder water in de gracht zou uitkomen. We zijn daarom ook de buitenmuur even gaan bekijken. Het valt eigenlijk meteen op dat op de plaats waar zich "`t huuske" bevindt de buitenmuur een andere, veel lichtere kleur voegwerk heeft dan de rest van de muur. Misschien duidt dit voegwerk op een afgebroken uitbouw maar er kan natuurlijk ook sprake zijn geweest van een restauratie van het voegwerk op deze plek.

Bep Mergelsberg.

========== 

STAND OVER STROPERIJ

Onze bijdrage aan de Trip-Sop-feesten.

Op 12 augustus 1990 vonden te `s Gravenvoeren de jaarlijkse Trip-Sop-feesten plaats en ook onze kring was present met een stand rond het thema "Stroperij". Geen stand over het vervaardigen van stroop, want alleen afgaand op de naam "Stroperij" had dat natuurlijk ook gekund, maar een goed geslaagde tentoonstelli n g van allerlei werkt ui gen die gebruikt werden om te stropen. Ook lieten we, opgezette, dieren zien waarop met behulp van een speciaal werktuig illegaal jacht werd gemaakt. Zoals bijvoorbeeld: een das met de daarbij behorende dassetang of een haas met een speciale riek waarmee men azen stroopte.

Een zalm kom je nu in onze wateren niet meer tegen maar op onze tentoonstelling kon men nog een zalm-haak zien waarmee men -in vroeger tijden zalmen ving, alhoewel dit verboden was. Volgens Th. Broers is in 1924 de laatste zalm in de Berwijn gestroopt

De levende fret in zijn fret-kist had veel bekijks. Fretten werden gebruikt bij het freteren, een bepaalde manier om konijnen uit hun hol te krijgen. Men zette een fret in een konijnehol en sloot de uitgangen af met "buugele", speciale netten om de door de fret opgejaagde konijnen in op te vangen. Ook deze "buugele" waren in onze stand te zien. Ander stropersmaterieel dat we tentoonstelden en dat allemaal afkomstig is uit de verzameling van ons lid Th. Broers, was: een val voor bunzings en hermelijnen; een marter-val; een vis- "haam"; een net voor vogelvangst; een val voor kraaien; een ratten-val; een val voor wezels; een haze- en konijne-strop en "e reekske vaor truute", een riek om forellen te vangen. We zouden de heemkring niet zijn als we ons op een bepaald moment niet zouden afvragen hoe men nu bijvoorbeeld een steenmarter in het Limburgs noemt. Wel, het Limburgse woord voor het Nederlandse "steenmarter" of het Vlaamse (volgens de Van Dale is het echter een gewoon Nederlands woord, zonder de toevoeging: "Zuid-Nederlands") "fluwijn" is "foeing". Ook een boommarter noemt men zo. Een wezel is t,, ne wezzel" en een bunzing, t,, ne veurder" of "`ne fies".(Th. B, JN, LS) Op de leestafel van onze stand was natuurlijk ook informatie te vinden van groepen die tegen de stroperij in verzet komen. Verder vond men daar oude foto's uit de Voerstreek die voor 40 bfr. te koop werden aangeboden en men kon er kennis maken met ons tijdschriftje "D'r koeënwòòf". De medewerking aan het Trip-Sop-feest in deze vorm vinden wij zeer geslaagd, veel belangstellenden hebben onze stand bezocht en wij vinden alvast dat dit zeker voor herhaling vatbaar is.

Bep Mergelsberg

===== 

AKTIVITEITEN EN KONTAKTEN 

Het kontakt met de ijveraars voor het behoud van het kerkhof van GERLINGEN (Luxemburg) gaat voort. Aanvraag vanuit Gemert, Noord-Brabant, om inlichtingen over het geslacht BOUR (o.a. Veurs, Sint Martensvoeren).

Aanvraag vanuit Vucht (Maasmechelen, Belg. Limburg), om inlichtingen over een Missiekruis met GIETIJZEREN korpus (spanwijdte 940 mm, hoek tussen de armen 140 graden), vergelijk Lenssen 1989, type Cdcg 5 en 6.

Het artikel van Roger Delmeire (Landen, Vlaams Brabant) over antropomorfe SARKOFAGEN aldaar (stenen grafzerken die de vorm van het menslijk lichaam volgen), is verschenen (Ons Landesn Erfdeel Jg. 13, Nr. 38, 1 december 1990); hierbij werd door ons geadviseerd (zie Koeënwòòf 1990 nr. 3 p, 3).

Bij de kursus Toeristisch Medewerker van de Provinciale AVONDLEERGANGEN Sociale Promotie gaven onze medeleden J. Nijssen rn Rob Brouwers lessen "Heemkunde", "Struktuur van de Limburgse Taal" resp. "Geschiedenis" en "Geschiedenis van de Limburgse Taal".

Op 29 december 1990 zijn we in de kerk van Sint Martensvoeren de KERSTSTAL gaan bekijken, die door ons medelid Jaak Lemmens en zijn gezin jaarlijks (al sedert 41 jaar) aldaar wordt opgesteld; tevens hebben we een bezoek gebracht aan de Columbiaanse familie Gamez in Sint Pietersvoeren en hun kerststal (el Belèn); de Columbiaanse traditie verschilt in veel opzichten van de onze: ondergrond van schaafspanen, niet van mos lijk bij ons, kerststal vergezeld van talrijke huizen: het hele dorp Betlehem; boekje met kerstnoveen; hun kerstliederen zijn uiteraard ook heel anders.

==== 

PUBLIKATIES 

"Rekonstruktie van de Wijngaardshof (1)" door: Piet van Caldenborgh in "Grueles" december 1990, 10e jaargang, nr 4.

Op zoek naar de waarheid aangaande de oorsprong en de inhoud van de naam "de Wijngaardshof" in Gronsveld of hoe deze naam door o.a. een verband met Sinnich naar zijn oorsprong en betekenis verklaard kan worden. Een schoolvoorbeeld van hoe men te werk kan gaan om een oude plaatsnaam van een te verantwoorden betekenis te voorzien.

"Het kruis "Aon `t Beelsje"" door: (ons lid) Leon Olislagers in "Grueles" december 1990, 10e jaargang, nr. 4.

Een beschrijving van de plaats en het kruis "Aon `t Beelsje". Vanuit de wetenschap dat wegkruizen vaak verdwijnen als er niemand een oog op houdt en het verzorgt, richt de schrijver zich speciaal tot diegenen die de zorg voor een wegkruis op zich zouden willen nemen. Een initiatief dat onze heemkring voor de Voerstreek zou kunnen herhalen.

"3 Eeuwen Jonkheid St. Aloysius Mheer 1690-1990" door: R. Dautzenberg, P. Dobbelstein, F. van Gerven, R. Lemlijn en W. Senden. Verkrijgbaar bij W. Senden, Op `t hovelke 6, Mheer. Kostprijs fl0,-.

Een 66 pagina's tellend boekje waarin omschreven wordt welke invloeden een rol hebben gespeeld bij het in het leven roepen van een jonkheid en hoe we ons zo' n jonkheid in vroeger tijden eigenlijk het best kunnen voorstellen. Daarnaast treffen we er beschrijvingen aan van de aktiviteiten die de jonkheid van Mheer door de eeuwen heen en nu nog voor haar rekening neemt.
 

ZOEëRM0OS KINT ME EEGES MAKE ! 

Voor een "baar" van 10 liter heb je ongeveer 10 kg kool nodig. 5 kg witte kool en 5 kg savoye kool. Neem vaste kolen, deze zijn gemakkelijker te schaven. Was de "baar" in heet soda-water en spoel ze met warm water na. Weeg de hele kool en noteer het gewicht. Verwijder de slechte of donkergroene buitenste bladeren en leg deze op een weegschaal. Snijd de kool doormidden. Schaaf de kool en leg de kern eveneens op de weegschaal. Het aantal gram afval wordt afgetrokken van het gewicht van de hele kool. Noteer het netto gewicht van de kool op een apart papier. Leg de geschaafde kool op een tafel. Schaaf de witte en de savoye kool om beurten en volg steeds de bovenstaande werkwijze.Als alle kool geschaafd is tel je de netto-gewichten samen. Neem per kg geschaafde kool 12,5 gram zout. Doe het zout op een bordje en strooi dit voor ongever 1/3 over de hoop kool. Haal dan met beide handen de onderste kool boven en strooi er weer zout op. Zorg dat het zout gelijkmatig verdeeld is over alle kool. Neem de "baar" en doe er twee keer met twee handen kool in. De kool moet heel vast aangestampt worden met de vuisten. Doe om de 5 cm aangestampte kool 2 à 3 jeneverbessen. Hoe breder de "baar", hoe meer bessen. Als de "baar" voor 1/4 vol is moet het sap tussen de vingers te voelen zijn als je de kool vastduwt. Als de "baar" helemaal vol is en je duwt met twee vuisten op de kool, dan moeten de beide vuisten nagenoeg onder het sap staan. Leg een doek (een zakdoek bijv.) over de kool. Duw de randen van het doek tussen de "baar" en de kool naar beneden. Leg hierop een omgedraaid bord en daarop een steen van 2 à 3 kg. Maak die steen eerst goed schoon. Hierover leg je een theedoek. Zet de "baar" buiten onder een afdak. Er moet namelijk frisse lucht aan de kool kunnen komen maar geen regenwater. Als de "baar" helemaal vol is gemaakt met kool, stroomt er na een paar dagen sap over de randen. Ook komt er schuim op te staan. Laat dit allemaal gewoon zijn gang gaan. Na een week kontroleer je of de kool nog onder het sap staat. Is dit niet het geval dan doe je op 1 liter koud water een koffielepel zout. Dit breng je aan de kook, even laten doorkoken en af laten koelen. Als dit zout-water koud is, giet je het over de kool.

Na de tweede week voer je diezelfde kontrole nog eens uit. Staat er nog sap op de kool dan laat je het zo. Is dit niet het geval dan handel je als hierboven. Zie je bij de eerste of tweede kontrole dat er erg veel vaste schuim (kim) is ontstaan op het doek, dan verwijder je die. Het doek pak je daarna weg en spoelt die uit onder een hete kraan. Daarna leg je het doek terug op zijn plaats. Als het flinker begint de vriezen zet je de "baar" binnen op een koele, donkere plek, bijv. in de kelder. Zes weken na het schaven van de kool is de zuurkool klaar. Eet smakelijk

=========== 

WAALS BIJ DEKREET ERKEND ALS BINNENLANDSE REGIONALE TAAL

Uittreksel van "Walen op zoek naar standaardtaal" van Guido Fonteyn in "De Standaard" 12/13 januari 1991. (BM) 

De Union Culturelle Wallonne vierde op 12 januari 1991 de erkenning bij dekreet van het Waals als taal. De erkenning geldt ook voor dialekten van Germaanse oorsprong, zoals het Luxemburgs. (En de taal van Montzen en omgeving ? ) De stuwende kracht achter dit dekreet is de Union Culturelle Wallonne, met als voorzitter Paul Lefin die als kollegestudent vroeger nog meemaakte dat wie betrapt werd op het spreken van de Waalse taal het verderfelijk merkteken kreeg waar Ernest Claes zo roerend over schreef, in een andere periode en een andere taal.

"Mij gaat het er daarbij niet zozeer om of het Waals na het jaar 2000 nog zal bestaan", merkt Lefin op, "maar dat degenen die het Waals gebruiken gerespekteerd worden, of dat nu jongere scheppende kunstenaars zijn, die het Waals opnieuw ontdekt hebben, of ouderen, die altijd het Waals hebben gesproken.

Ik doe dus niet aan archeologie, maar aan humanisme." Paul Lefin merkt overigens op dat hij het Waals als zijn moedertaal ervaart en niet het Frans.

De Union Culturelle Wallonne telt 227 aangesloten verenigingen, die vorig jaar 1248 vertoningen of ontmoetingen in het Waals organiseerden voor 264379 betalende toeschouwers. Onder deze 227 verenigingen zijn er l57~teatergezelschappen, die over 5072 leden beschikten. Zij voerden 1103 toneelopvoeringen op. 52 verenigingen zijn literaire kringen of verenigingen die ijveren voor het gebruik van het Waals op school.

In 1983 keurde de Franse Gemeenschap een dekreet-Urbain goed waarbij het gebruik van het Waals op school werd toegelaten. Aangezien hiervoor geen cent op de begroting werd uitgetrokken, bleef dit dekreet een dode letter. Lefin is van oordeel dat op basis van het nieuwe dekreet gemeenten en provincies aktiviteiten in het Waals kunnen organiseren in het raam van hun gewone betoelaging. Hij heeft het dan ook over een historisch moment. Op de vraag of Lefin over tien jaar misschien mee zal ijveren voor het verkrijgen van het statuut officie~le taal" voor het Waals antwoordt hij ; "We zullen zien

(kaart: De Waalse taalkaart (bron: Atals Linguistique de la Wallonie)

========== 

AGENDA 

Lezing.
"Voerens papier" door Jaak Nijssen in de gebouwen van een voormalige papiermolen, ten huize van beeldhouwer Sj. Eymael, Vitschen 309 te `s Gravenvoeren. 1 maart 1991. Aanvang 20.00 uur.

Tentoonstellingen.
"Retrospectieve tentoonstelling Rob Brouwers" ter gelegenheid van zijn 50e verjaardag in Het Kultureel centrum van Sint Truiden (centrum) van 14.3.1991 tot 2.4.1991. Alle dagen geopend van 14.00 uur tot 18.00 uur. Er is ook een katalogus verkrijgbaar. 

"Die Postgeschichte im Göh1talraum, in het "Göhltalmuseum", Maxstrasse 9, Kelmis. Van 22.2.1991 tot 17.3.1991.
 

Nederlandse dialektendag.
Een aantal Nederlandse en Belgische instituten hebben samen het initiatief genomen tot het houden van deze Nederlandse dialektendag. Deze studiedag vindt plaats in de Brabanthallen in Den Bosch op zaterdag 16 maart van 10.00 uur tot 16.30 uur. U kunt zich aanmelden voor deze dialektendag door uw inschrijfgeld over te maken op CERA-banknummer 730-1402526-96 t.n.v. A. Dams onder vermelding van "Dialektendag 1991". De inschrijfkosten bedragen 800 Bfr. voor deelname en boek of 500 Bfr. voor alleen deelname. De lunch is inbegrepen. Inschrijvingsformulieren voor de workshops in de namiddag kunnen verkregen worden op het kontaktadres: NCDN/KUN, Erasmusplein 1, 6525 HT Nijmegen. tel: 080-512056. 

Congres rendierjagers.
Het Gallo-Romeins museum van Tongeren houdt op zaterdag 26 januari een congres over "Rendierjagers. Jong-paleolitische tentenkampen bij de Maas". Aanvang om 10.00 uur. Voor aanmelding en meer informatie kan men terecht bij provinciaal archeoloog G. Creemers, Prov. Gallo-Romeins Museum, Kielenstraat 15, 3700 Tongeren. Tel.: 012-233914. Een van de voordrachten handelt over "De opgravingen te Mesch en Eyserheide en het gebruik van grondstoffen bij de noordelijke rendierjagers". 

Wim Anderson
Ons medelid Theo Broers (Moelingen) nam op maandag 14 januari 1991 met vier andere Voerenaars deel aan het programma "Wim Anderson" van VTM, en dat als supporter van Jan van Loon, die speelde voor het Kanunikenhuis van Borgloon, het toekomstig fruitmuseum; dit leverde voor het museun meer dan 300.000 frank op. Uitzending op vrijdag 31 mei 1991. Door tussenkomst van Theo kon ook een oude stroopketel uit `s-Gravenvoeren voor bedoeld museum verworven worden.

D'r Koeënwòòf nr 05 (1991/2)

INHOUD:

Léon Olislagers -- EEN STUKJE FAMILIE-GESCHIEDENIS DOBBELSTEIN (vervolg).... 25

Heemkring - UITZONDERLIJK TOEGANKELIJK IN VOEREN 1991.................... 28

Heemkring - EEN TENTOONSTELLING OVER ONZE EIGEN LAATSTE "ESKIMO'S".... 33

Servé Gubbels ---- 'T VREUGJAOR, gedicht................................... 38

Foto Moelingen hondskarren......38

Bep Mergelsberg ---- PUBLIKATIES............................................. 39

======

EEN STUKJE FAMILIE-GESCHIEDENIS DOBBELSTEIN (vervolg)

Op 2 november 1756 werd in de kerk van Sint Maartensvoeren gedoopt Petrus (Peter) DOBBELSTEIJN (ook wel DOBBELSTEEN). Hij was echter in Sint Pietersvoeren geboren, als zoon van Johannes Dobbelstijn en Maria Heusschen.

Peter trouwde op 9 april 1782 met Anna Maria (Maria) DEBIE (ook wel de BIE, DEBEY of DEBIJ)

Maria was op 11 januari 1761 in Gulpen gedoopt, ze was een dochter van Jacobus Debie en Laurentiana Knops.

Na hun huwelijk woonden zijn aanvankelijk in Sint Pietersvoeren, daarna zijn zij enkele malen verhuisd, eerst naar Gulpen, dan weer terug naar Sint Pietersvoeren, daarna naar Amby en uiteindelijk in 1797 naar "Op het Cruts" (Hoogcruts).

In het schepenbankarchief van St. Pietersvoeren vond ik een aantal stukken over een klein familiedrama binnen dit gezin.

Op zondag 22 april 1792 ging Anne Marie Debye, de huisvrouw van Peter Dobbelstein, samen met Maria Catharina Meijs, de huisvrouw van Peter Heusschen, naar de vroegmis in de kerk van Sint Pietersvoeren. Deze mis duurde, als gevolg van "ceremoniëen daers gehouden bij "t aennemen der jonkheid tot d'eerste H. communie", langer dan normaal.
Na de mis keerden de beide vrouwen weer gezamenlijk huiswaarts. Toen men bij het huis van Dobbelstein aankwam hoorden men binnen geschrei van een kind. Maria is toen direkt naar binnen gegaan. Toen Maria Catharina Meijs ook op het geschrei was afgekomen, zag zij binnen een klein meisje van ongeveer drie jaar op de schoot liggen van Maria. De kleren van het kind waren over de helft van het lichaam geheel verbrand. Een kwartier daarna is het kind op de schoot van haar moeder overleden, waarna Maria Catharina het dode lichaampje op het bed heeft neergelegd. Buiten de drie andere kinderen, waarvan het oudste ongeveer zes jaar was en het jongste ongeveer zeven maanden, was er niemand in huis.
Door de Officier van de Heerlijkeid werd een onderzoek gelast, er diende onderzocht te worden of de ouders schuld hadden aan de dood van hun kindje. De schepenen Halvenwegh en Neven waren verantwoordelijk voor dit onderzoek (de grootvader van het overleden kindje was op dat moment ook schepen!). 
Allereerst werd de hulp ingeroepen van de chirurgijn van Sint Maartensvoeren de heer Halleux. Deze rapporteerde op 23 april dat het "kind geheel verbrandt is geweest te weeten van sijne knijen tot aen sijnen hals Waer op De Doodt Heeft moeten volgen". De twee genoemde schepenen bevestigden dit nog eens. Op 25 april werd Maria Catharina Meijs verhoord, zij vertelde het verhaal zoals hierboven beschreven. Uit de stukken blijkt verder dat het kind "bij een ongeluck door het vier aen den Stoven oven is koemen aftlijvigh te worden". De justitie van Sint Pietersvoeren stelde verder vast dat de vader van het overleden kindje op de zondag van het ongeluk niet aanwezig was, daar hij "buyten dorps gegaen sijnde om eene bedevaart af te leggen". De justitie konkludeerde uiteindelijk op 15 mei dat de ouders niet zo zorgeloos zijn geweest dat ze hun "menagie moetwilligh veronachtsaemen", doch dat de ouders niettegenstaande "gehouden zijn van meer voorsorge te draegen voor hunne kinders".
Op 13 juni 1792 besloot de landscommandeur van Aldenbiesen dat Peter Dobbelsteen vrij werd gesteld van straf, doch dat hij in plaats van de straf aan de armen van St. Pietersvoeren een bedrag van vijftig gulden diende te geven. Dit gezin is vrij kort hierna naar Ambij verhuisd, daar heeft men echter slechts een korte periode gewoond, want vanaf 1797 woonde men reeds te Hoogcruts. Op Hoogcruts was men herbergier en broodbakker. Uit de vele akten van koop en verkoop blijkt dat men daarnaast ook nog als landbouwer in het levensonderhoud voorzag. De kwalitiet van het bier en de prijs daarvan dienden in die tijd ook al aan bepaalde voorschriften te voldoen, dit werd ook regelmatig door speciaal daarvoor aangestelde ambtenaren gekontroleerd. In het gerechtelijk archief van Maastricht bevindt zich een proces-verbaal waarbij Maria betrokken was.
Op 22 november 1807 om tien uur 's morgens kreeg Maria in de herberg bezoek van een tweetal kontroleurs. Zij vroegen haar de vergunning voor de hektoliter "bierre rouge", welke zij reeds op 21 oktober 1807 bij haar in de kelder hadden aangetroffen en waarvan zij toen had beweerd dat ze deze was kwijtgeraakt. Zij antwoordde dat ze bij haar brouwer Scherville was geweest voor de vergunning, doch deze had tegen haar gezegd dat de kontroleurs die maar bij hem moesten gaan halen. Hierna zijn de kontroleurs in de kelder afgedaald en troffen het bier daar aan. Op 21 oktober hadden ze gekonstateerd dat de hoeveelheid voor 1/10 leeg was, nu peilden zij opnieuw en konstateerden dat de ton nu voor 8/10 leeg was. Ze zeiden tegen Maria dat ze in overtreding was en dat ze zich genoodzaakt zagen een proces-verbaal op te maken, waarna ze zich zou moeten verantwoorden voor het gerecht in Maastricht. Zij deelden haar tevens mede dat de hoeveelheid "bierre rouge" in beslag genomen zou worden, doch gezien de hoge transportkosten kon ze volstaan met een borg van tien franken. Op dezelfde dag werd ze nogmaals door de kontroleurs bezocht en werd haar een kopie van het proces-verbaal overhandigd. Op 11 juni 1808 vond de rechtszitting plaats. Tijdens deze zitting verklaarde Peter dat het hem niet zou verbazen als de kontroleurs zelf een gedeelte van het bier hadden opgedronken en dat er daardoor minder in de ton zat (!) De rechter sprak Maria en Peter uiteindelijk vrij van het hen ten laste gelegde en veroordeelde de Dienst waartoe de kontroleurs behoorden tot betaling van de proceskosten.
In 1827 werden de meubelen van de herberg openbaar verkocht en enkele maanden later verpachtte men het huis voor drie jaar aan Maria Johanna Leruth, weduwe van Laurius Nelissen, herbergierster van Schilberg onder Noorbeek. Peter en Maria zijn beiden eerst op hoge leeftijd overleden. Maria overleed op 75 jarige leeftijd op 25 januari 1836 te Hoogcruts en Peter op 87 jarige leeftijd op 4 april 1844, eveneens op Hoogcruts. Uit de aangifte van zijn nalatenschap blijkt dat hij ondermeer twee huizen met tuin en boomgaard te Hoogcruts, tien bouwlanden en een wei naliet.

Uit dit huwelijk werden acht kinderen geboren:
1. Eva Maria, gedoopt op 25 december 1782 in Sint Maartensvoeren, peter en meter waren Joannis Dobbelsteen en Eva Marie Neulers;
2. Mathieu, gedoopt op 20 november 1786 in Gulpen. Hij was landbouwer van beroep;
3. Anna Mechtilde, gedoopt op 8 juli 1789 in Sint Maartensvoeren, peter en meter waren Matthias Debie en Maria Mechtilde Haecquin. Zij is reeds op 22 april 1792 in Sint Pietersvoeren overleden (zie hiervoor);
4. Marie Catharine, gedoopt op 10 september 1791 in Sint Maartensvoeren, peter en meter waren José Laurentius Dobbelstein en Marie Catharine Spronck. Ze was met Hendrik Delvaux uit Luik getrouwd;
5. Marie Elisabeth, gedoopt op 6 oktober 1793 in Sint Maartensvoeren, peter en meter waren Sebastian Debie en Marie Elisabeth Dethiou;
6. Antoinius Henry, gedoopt op 21 nobember 1795 in Amby. Hij was landbouwer in IJzeren;
7. Nicolaas, gedoopt op 3 oktober 1797 in Noorbeek. Hij trouwde op 13 juni 1822 in Mheer met Johanna Catharina Munnix. Op 26 augustus 1867 is hij in Mheer overleden; De afstammelingen van deze tak van de familie Dobbelstein wonen thans nog steeds in Mheer
8. Johannes Josephus, geboren op 26 december 1800 op Hoogcruts. 

Léon Olislagers oét Groéselt

 
UITZONDERLIJK TOEGANKELIJK IN VOEREN 1991 

Op 26 mei en 2 juni 1991 werden, in het raam van de aktie "Uitzonderlijk Toegankelijk", de kerken van Sint- Martensvoeren, Sint-Pietersvoeren, De Plank, Teuven en Remersdaal voor het bredere publiek opengesteld. Dat was ook het geval met het voormalige Kapittelhuis van Sint- Martensvoeren (nu Kultureel Centrum "Het Veltmanshuis"). De belangstelling was bemoedigend. Op 20 oktober komen de kerken van 's-Gravenvoeren en Moelingen aan de beurt. "Uitzonderlijk Toegankelijk" is een verwezenlijking van de gewestelijke VVV "De Voerstreek", die hiervoor de medewerking kreeg van de Parochiegeestelijkheid, de Gemeentelijke Kulturele Raad, het Davidsfonds Voeren, het Kultureel Centrum van de Vlaamse Gemeenschap en onze Heemkring.

 Wij namen op ons om voor elk bouwwerk een tekstblad op te stellen (1/3 A4, tweezijdig). Daarvoor werd de literatuur op een enigszins systematische wijze doorgenomen. Het resultaat van die opzoekingen werd uiteraard bewaard. Het is de bedoeling dat de tekst in de verschillende gebouwen ter beschikking wordt gesteld van de bezoekers, ook na de uitzonderlijke openstelling. Bovendien waren leden van onze kring aktief als gids bij het bezoek van de gebouwen en de kerkhoven.

Hierbij de teksten voor Moelingen en 's-Gravenvoeren, die opgesteld werden met medewerking van pastoor Stienaars. 

+ +

De kerk van MOELINGEN

+ +

 LIGGING. De kerk is vrij juist geografisch georiënteerd. Het stratennet is duidelijk door de kerk beãnvloed: de weg loopt er met een wijde boog omheen. De oorlog 14-18, die Moelingen zo zwaar trof, heeft ook dit plein ingrijpend gewijzigd: het W-deel van het huidige kerkhof en plein was vòòr die tijd een hoeve!

 De drie geledingen van de voorstaande toren (beschermd monument KB 3.8.1956) zijn door waterlijsten gescheiden; de huidige klokken-verdieping (in blauwe steen) is een jongere toevoeging. Op basis van het ruwe metselwerk beschouwt men de oudere delen van de toren als ROMAANS en dateert men hem tussen 1000 en 1250 (4). De toevoeging kan, gezien het materiaal, even oud zijn als het middenschip. BAROKKE ingangsdeur en venster. Achtkantige, ingesnoerde spits.

Arduinen (in principe basilikaal) SCHIP van drie traveeën, in MAASGOTIEK, met typische kapitelen, zoals men die ook aantreft in Weerst (Warsage), Breust, Eijsden en Noorbeek. Er waren waarschijnlijk hoogvensters. Van dit schip is aan de buitenzijde een strook zichtbaar, boven het dak van de zijbeuk. Dergelijke gotiek dateert men rond 1300-1400 (6).

 Het koor van een travee met drievlakkige sluiting, de zijkapellen, het transept en de noorder-zijbeuk werden in 1906-07 NEOGOTISCH gebouwd door architekt Math. Christiaens van Tongeren (8). Van het oude koor hebben we geen afbeelding, wel een plattegrond (kadaster). Het koor sloot direkt aan bij het huidige schip, en was 7 meter lang. De zuider-zijbeuk is in BAROK metselwerk, baksteen met mergelstenen vak-indeling; de vensters werden echter bij de ingreep van 1906-07 neogotisch omgewerkt.

 Koor, transept en middenschip zitten nu onder een gemeenschappelijke KAP, de zijbeuken hebben een eigen lessenaardak. Van op de zolder van het middenschip zijn de aanzetten van het vroegere, hogere, plaasteren gewelf zichtbaar. Het huidige stucgewelf heeft een alliantiewapen Hans-Willem v. Kerkem (+1710) en Barbara van Gulpen (+1735); zij waren heren van Berne (Berneau) en tienden-heffers in Moelingen (2, 3). De ROKOKO-versiering moet later zijn aangebracht dan de heraldiek; stucgewelven van de zijschepen: N: Ten-Hemel- Opneming van Maria met twee engelkopjes; Z: ongedefiniëerd wapen en monogrammen van de O.L.V. en Sint Jozef.

GESCHIEDENIS. In Moelingen wordt een pastoor vermeld in 1178

(1), binnen de bouwperiode van de toren dus.

KERKGEMEENSCHAP. De kerk is gewijd aan O.-L.-V.-Ten-Hemel- Opneming; Sint Rochus is de 2e patroon. Voor velen is deze kerk een centrum voor hun religiositeit; het wordt tevens in sociaal opzicht als het centrum van het dorp ervaren; een waaier van verenigingen is in verschillende mate kerkgebon- den. De parochie wordt, lijk 's-Gravenvoeren, bediend door pastoor Stienaars. Uurregeling van de missen: VVV.

MEUBELS en BEELDEN

De eiken biechtstoelen zijn 18e eeuws, rokokko; de eiken credenstafel uit de 2e helft van de 18e eeuw. Het blad van dit tafeltje is jonger (5).
De hardstenen doopvont is een herbruikt deel van een bouwwerk en stamt uit de 17e eeuw (5).
In het kerkportaal Kruisbeeld met korpus uit de 16e e.? (5)
In de sakristie een gepolychromeerd houten beeld van O.-L.- Vrouw, uit de 19e eeuw. De kerk bezit een gekleed O.L.- Vrouwebeeld, dat jaarlijks meegedragen wordt in de processie. Bij dit beeld horen er kronen, een wereldbol en een skepter.
Orgel uit de 2e helft van de 19e eeuw (5).
In de sakristie twee fragmenten van glasramen (3): a) 1575, alliantiewapen Vlodrop - Bylant (gedeeltelijk onjuist!), voor Catharina v. Vlodrop geb. v. Bylant en haar zoon Wil(lem), heer van o.a. Rijkholt en van 1/3 van de tienden in Moelingen, (letterlijk) strijdend protestant (7); b) 1715, alliantiewapen van Baron Arnoldus Balthazar de Rykel, heer van Moelingen en Elven, en echtgenote Barones Johanna Philippina d'Oestrum (zie ook rouwkas).
In de vloer liggen er onder de vloerbekleding drie GRAFSTENEN (17e en 18e eeuw); rechts vòòr in de kerk een moderne marmeren gedenkplaat met wapen Janssen. Een ROUWKAS (de Rijckel, 1728, 3) is al sinds enkele decennia verdwenen.
Op het KERKHOF is slechts één, onbeschreven, oud stenen grafkruis bewaard gebleven; tot vòòr enkele jaren was er nog een 18e eeuws aanwezig.

--------

(1) Cartulaire St. Paul, BSAHL tome 1, p. 168; (2) Simenon G. 1939, Visitationes; (3) Belonje J. 1961, Gedenkwaardigheden; (4) Timmers J.J.M. 1971, Kunst Maasland I (5); Geukens 1975 Fotorepertorium; (6) Timmers J.J.M. 1980, Kunst Maasland II. (7) De Hervorming in Limburg, een Voerens commentaar bij een tentoonstelling 1985, p. 14-15; (8) Oude Land van Loon 1985. Tekst: Heemkring Voeren e.o, mmv. Toine Timmers. 1991.

+ +

De kerk van 's GRAVENVOEREN 

+ +

LIGGING. De kerk is vrij juist geografisch georiënteerd. Haar inplanting wijkt opvallend af van die van de omgevende straten en huizen. Tot in de dertiger jaren had ze nog haar kerkhof: tussen dit en de huizenrij (met huidig VVV-kantoor) bleef er slechts een weg van 5 m breedte over. Het dorpsplein, 'D'r Plei', strekte zich slechts uit van aan het koor tot aan de brug over de Voer bij het Jezuietenhof. 

Voorstaande TOREN van één geleding uit arduin en drie ver-dere geledingen uit mergelsteen, gescheiden door kordons; achtkantige, ingesnoerde SPITS. Bakstenen pseudo-basiliek (1782-1786: 5) met SCHIP van 5 traveeën. KOOR van 2 travee-ën en een drievlakkige sluiting. Koor en schip zitten onder een gemeenschappelijk KAP. INTERIEUR: houten tongewelf.

 GESCHIEDENIS. In 1083 schenkt de graaf van Luxemburg de kerk van 'Furen' aan het Benediktijner Munster van die stad (5). In 1262 wordt de pastoor van 's-Gravenvoeren vermeld, meteen de oudste ons bekende tekst waarin dit dorp met zijn volle naam wordt genoemd (2).

 Het is normaal dat er pas een onder-scheid gemaakt wordt tussen 's-Gravenvoeren en de andere Voerens, als Voeren werkelijk uit meer dan één deel bestaat; Sint Pieter en Sint Marten worden pas in 1254 vermeld. Uit 's-Gravenvoeren ontstonden aan de parochies Mheer, Noorbeek, Weerst (Warsage) en Aubel (3). In 1616 verkoopt het Munster zijn Voerense rechten aan de Jezuieten van Maastricht (5).

 BOUWGESCHIEDENIS. Het huidige kerkgebouw bewaart geen zichtbare sporen van een zeer oude kerk. De romaans aandoende bogenfriezen van de toren zullen niet ouder zijn dan de gotische konsooltjes waar ze op rusten; ze zijn het produkt van architekturaal konservatisme (4). Dat er van een oudere kerk niets is overgebleven ligt daaraan, dat er geld genoeg was om tot venieuwing over te gaan. De torenspits werd ca. 1600 gerestaureerd (5). Het huidige kerkschip met koor is gebouwd door de Antwerpse bankier J. B. Cogels, die de Jezuieten was opgevolgd nadat hun orde in 1773 was opgeheven. De bakstenen werden ter plekke gebakken, en de kerkdiensten vonden plaats in de tegenoverliggende hoeve 'de Posthoren' (gevelsteen 'CORNET 1777') (7).

 KERKGEMEENSCHAP. St. Lambertus-kerk; traditionele devotie tot Sinte Barbara. De kerk is een centrum van religiositeit en wordt tevens in sociaal opzicht het centrum van het dorp ervaren, dat ook de buurtschappen Schoppem, (Alten)Broek e. a. omvat; van de kerk gaat de jaarlijkse processie uit; meerdere verenigingen zijn in verschillende mate kerk-gebonden. De parochie behoort tot het bisdom Hasselt (1967) en tot het dekanaat Voeren; ze wordt, zoals die van Moelingen, bediend door pastoor Stienaars. Uurregeling van de missen: VVV. Barok HOOFDALTAAR, laat-18e e.(5), met Calvarie-schilderij en, in de altaartafel, een marmeren "Laatste Avondmaal". Twee engelen staan op wacht, soldaten van de nieuwe strij-dende kerk van de Contra-Reformatie. De gepoly-chromeerde houten Madonna in het N-ZIJALTAAR (1e kwart 18e e.: 4), met invloed van de Luikse beeldhouwer Jean Delcour, is enkele tientallen jaren ouder dan het altaar. 18e eeuws Z-zijaltaar met altaartafel 'het huwelijk van Maria en Jozef'. De 3 al-taren zijn afkomstig van de St. Madeleine-kerk te Luik (6).

 MEUBELS. Biechtstoelen uit de 17e e. De bewaarde delen van de kommuniebank, met biechtstoelen voor hardhorigen, zijn laat- 18e eeuws evenals de eiken kerkbanken (5). De weelde-rige preekstoel (4e kwart 18e e.: 4) komt ook uit St. Made-leine te Luik (6); hij toont in reliëf bustes van de vier evangelisten. Op het klankbord met een duif (H. Geest) en een beeld van de Aartsengel Michaël die de Duivel vertrapt.

 Neogotische DOOPVONT met als voetstuk (13e e.: 4), een maasgotisch kapiteel. De smeedijzeren kroon erboven (4e kwartaal 18e e.?: 4) zou een geschenk zijn van de parochies Noorbeek en Mheer nadat ze zelfstandig waren geworden (6). Een biezonder 18e eeuws wijwatervat is te zien links achter in de kerk, aan een van laatste kerkbanken.

 De BEELDEN van de HH Lambertus, Servatius, Antonius van Padua (1651), O.L.Vrouw (1707) en Barbara (1720) komen vermoedelijk nog uit de oude kerk (1, 6).

 Een beeld van de H. Rochus uit 1628 "opgericht ter oorzake van de peste", is sinds ca. 1965 spoorloos (6). Krucifiksen uit de 16e en de 17e e., één boven het koor, één rechts achter in de kerk.

 De 14 grote kleurVENSTERS (1906-1908) mèt het schilderij van het hoofdaltaar stellen de 15 mysteries van de H. Rozenkrans voor. De vensters werden geschonken door notabelen uit die tijd. Wapen de Schiervel van Altenbroek (twee klaverbladen)

 ORGEL (Peerboom & Leyser, Maastricht, 1875), vervangt een instrument dat uit klooster Hoogcruts kwam (1803: 6).

Oude stenen GRAFKRUISEN (17e en 18e e). Een drietal fragmen- ten van GRAFPLATEN die her en der in het dorp voorkomen zul- len wel uit de kerkvloer afkomstig zijn. PASTORIE met chro- nogram 'LaUs sUperIs Cerno DeViCtIs hostIbUs orbeM (1774): 'Ik ontwaar godzijdank een wereld waar de vijanden verslagen zijn' (zinspeling op de pas opgeheven Jezuietenorde?)

--------------------

(1) Parochieregister 1824; (2) Ernst, S.P. 1847. Histoire Limbourg VI p. 259; (3) Simenon G. 1939, Visitationes; (4) Timmers J.J.M. 1971. Kunst Maasland I, p. 161; (5) Geukens B. 1975. Fotorepertorium; (6) Brouwers Rob. Voeren Aktueel 1986 nr. 4 en pers. mededeling; (7) Leersen J.TH. 1989 Notitieboek pastoor d'Affnay.

 
EEN TENTOONSTELLING OVER ONZE EIGEN LAATSTE "ESKIMO'S". 

Voor informatie kunt u terecht bij: J. Nijssen, Veurzerveld 28a, B-3790-Sint-Martensvoeren tel. (041) 81.03.11

 Van 13 juli tot 18 augustus zal in de Provinciale School in Voeren de tentoonstelling "Rendierjagers, prehistorische tentenkampen nabij de Maas" te bewonderen zijn. Deze tentoonstelling is een realisatie van het Provinciaal Gallo- Romeins Museum van Tongeren. De Provinciale Scholen Voeren en de Heemkring Voeren en omstreken verleende hun medewerking en werden ondersteund door de Gewestelijke VVV Voerstreek, de "Gidsenkursus Voeren", het Kultureel Centrum van de Vlaamse Gemeenschap "het Veltmanshuis", Voeren en de Gemeentelijke Kultuurraad Voeren.

 De tentoonstelling is gewijd aan de Magdaleniaan-mensen en wil vooral de levenswijze van deze vroege bewoners van onze streken voor de geest roepen, veeleer dan een technische uitstraling van de gevonden voorwerpen te presenteren. Heel bijzonder is natuurlijk dat deze tentoonstelling onder meer handelt over mensen die ca. 12.000 (!) jaar geleden in MESCH de lokale vuursteen de "Stenen Berg" opdroegen om hem daar te bewerken, en meteen van daaruit de tocht van de rendieren te observeren. De aanleiding tot de inrichting van deze tentoonstelling in Voeren ligt dan ook in de veronderstelling dat de rendierjagers die ooit Mesch bezochten, waarschijnlijk ook wel eens voet op Voerense grond hebben gezet.

 Wij nodigen u dan ook uit om, eventueel samen met uw kinderen, uw eigen laatste "eskimo' " te komen bekijken. Als versteend zitten zij in ieder geval elke zaterdag- en zondagmiddag van 14.00 u. tot 18.00 u. en tussen de bovengenoemde data te wachten om ons te tonen wat vakmensen in onze tijd over hen aan de weet zijn gekomen. De toegangsprijs bedraagt 30 fr. of f1,50. Kinderen onder de 12 jaar kunnen gratis binnen. Voor groepen gelden speciale tarieven en zijn ook andere openingstijden mogelijk. Gidsen kunnen een rondleiding verzorgen. Hiervoor kunt U kontakt opnemen met het VVV de Voerstreek (tel. 041/81.07.36).

HET KLIMAAT VOOR EN NA EN TEN TIJDE VAN HET MAGDALENIEN. 

Verschillende keren werd het in Europa zo koud dat er zich in de bergstreken grote ijskappen konden vormen. Deze ijstijden werden afgewisseld door perioden met een warmer klimaat, vergelijkbaar met het huidige of zelfs nog milder, zodat het ijs weer grotendeels smolt. Voor onze streek is het pleistoceen een zeer belangrijk tijdperk geweest. In de voorafgaande miljoenen jaren waren de fundamenten van het gebied gelegd, in het pleistoceen echter kreeg het landschap zijn huidige vorm. Toen werden de dalen gevormd door de uitschurende werking van het smeltwater. (1) Toen het klimaat, ca. 12.000 jaar geleden gunstiger werd, week de toendra voor schaarse berken, naalbomen en wilgen. In dit landschap zwierven de mensen van het Magdaleniaan-volk rond.

HET KWARTAIR.

geologische tijdschaal. (2) De Magdaleniaan-mensen of de rendierjagers.

 De aanwezigheid van de rendierjagers in Noord-oost België en Zuid-Nederland moet gesitueerd worden tussen 13.000 en 10.000 voor Christus. Exacte gegevens hebben we hierover niet door het ontbreken van dateerbare resten (houtskool of ander organisch materiaal). In die periode was het in onze streken nog koud, alhoewel we toen aan het begin stonden van de geleidelijke klimaatsverbeteringen. De rendierjagers hadden veel meer met ons gemeen dan de Neanderthalers, die daarvoor deze streek bewoonden. Ze leefden in een open landschap waarbij we onze streken moeten voorstellen als een arctisch gebied met hier en daar wat berken, vaak dwergberken en dennen. De fauna bestond vooral uit rendier- en paardenkudden waarop dan ook druk jacht werd gemaakt. Deze dieren konden voorzien in heel wat voedselbehoeften van de mens en leverden hem ook andere grondstoffen als hoorn, been, huiden en pezen. Verder kon de mens ook gebruik maken van kruiden en wortels. De rendierjagers kwamen oorspronkelijk uit Frankrijk, waar ze de meest verfijnde prehistorische kunst voortbrachten. Al snel gingen ze ook het Duitse Rijnland bewonen, van waaruit ze ook soms onze streken bezochten, op zoek naar goede vuursteen. We mogen onze streken - tenminste in de huidige stand van het onderzoek - dus zeker niet zien als een permanent bewoond gebied, maar eerder als een streek waar men regelmatig naar toe trok om aan goede grondstoffen te geraken. Dat ondertussen ook aan jacht werd gedaan moge duidelijk zijn.

 Hoewel onze streken slechts een randgebied waren, zijn de vondsten daarom niet minder sprekend: al de opgegraven sites leverden meerdere duizenden vuurstenen voorwerpen op. De tot nog toe opgegraven sites liggen steeds op een plateau met goed uitzicht op de omgeving - de jacht op rendieren zal hier zeker van belang zijn geweest - en meestal met goede vuursteen in de onmiddellijke nabijheid.

INDELING VAN DE STEENTIJD IN Z.-LIMBURG EN OMGEVING.

(3)

 Over de jacht hebben we weinig direkte gegevens door het ontbreken van organisch materiaaal. Waarschijnlijk maakte men gebruik van spreekdrijvers zoals vele "primitieve" volkeren dit heden ten dage nog doen. Kunstuitingen kennen we evenmin in onze streken, doch we mogen veronderstellen dat organisch materiaal hiervoor soms gebruikt werd. Vuursteen uit onze streken werd terug gevonden in het Duitse Rijnland: misschien namen de rendierjagers het zelf mee naar deze gebieden, maar misschien werd deze grondstof ook verhandeld zoals dat ongetwijfeld het geval was met vele schelpensoorten. Wanneer de laatste rendierjagers hier verbleven is voorlopig nog niet duidelijk. Rond 10.000 voor Christus lijken ze van het toneel verdwenen: het klimaat werd milder en de begroeiing weelderiger, waardoor de rendieren waarvan ze zo afhankelijk waren geleidelijk aan naar het noorden trokken. De tijd was nu rijp voor een permanente bewoning van onze gebieden door mensen die zich wel aan het gewijzigde milieu hadden weten aan te passen.
(Overgenomen uit de katalogus van de tentoonstelling "Rendierjagers, prehistorische tentenkampen nabij de Maas". p. 9)

VUURSTEENBEWERKING TEN TIJDE VAN DE RENDIERJAGERS. 

Tijdens het midden-paleolithicum werd vooral gewerkt op basis van afslagen. Na bewerking werd de vuursteenklomp het werktuig. Vuistbijlen van onze Neadertalermens zijn hiervan een bekend voorbeeld. Tijdens het jong- of boven-paleolithicum ontwikkelde zich echter de kling-techniek. De rendierjagers maakten dus hun werktuigen van speciale stukjes vuursteen, de klingen, die ze van de vuursteenklomp afsloegen. (4) Deze klingen zijn minimaal dubbel zo lang als breed en hebben dus min of meer de vorm van een mes. Voor het aanmaken van de Magdaleniaan-klingen had de prehistorische mens goede vuursteen nodig, een reden waarom hij in onze streken doordrong. Bij de klingtechniek vertrekt men vanuit de vuursteenknol die meestal met een klopper uit rendiergewei van de ruwe buitenkant wordt ontdaan ("ontschorst"). Op de ruwe vuursteenkern wordt na enkele elementaire voorbewerkingen een schuin, plat vlak aangebracht, het slagvlak. Dit vlak wordt verder nog voorbereid door kleine afslagjes. Daarna worden er meestal met een tussenstuk uit gewei, klingen van de kern afgeslagen. De Magdaleniaan-klingen konden een lengte van wel 20 cm hebben. Tenslotte kunnen er dan "retouches", dit zijn in feite kleine miniem afslagjes, aangebracht worden om er een werktuig van te maken. Zo kennen we de eindschrabbers voor het schrapen van huiden, boren om gaatjes in huiden te boren voor het maken van kledij en stekers voor beenbewerking of om te graveren. Er zijn aanduidingen dat een aantal klingwerktuigen op een houten steel werden bevestigd, wat hun bruikbaarheid zeker vergrootte. (5)

 Hoe de prehistorische mens zijn werktuigen precies maakte zal op zondag 14 juli van 14 tot 15 uur door J. Janssens gedemonstreerd worden.

BRONNEN.
1. Ontdek het Mergelland. Eindredaktie P.J. van Nieuwenhoven. Een uitgave van het I.V.N. in samenwerking met de VARA. p. 40-41.
2. idem, p. 40.
3. idem, p. 162.
4. Rendieren gesignaleerd langs Voer en Jeker, J. Nijssen in: Voersprokkels, zomer 1991.
5. Overgenomen uit de katalogus "Rendierjagers, prehistorische tentenkampen nabij de Maas", J. Creemers en J. Janssens, p. 23. 

Foto Moelingen hondskarren: reproduktie van een foto uit ca. 1895 gemaakt door de amateur- fotograaf Barbay. De foto werd genomen ter gelegenheid van de september- kermis in Moelingen. Toen was het een traditie om een 30- tal honkskarren met de daarbij behorende hond te versieren en daarmee een rondgang door het dorp te maken. Na 1914 (WO 1) werd dit niet meer gedaan 

===

 'T VREUGJAOR

 't Is oethòòt, 't is vreugjaor, 't is lente
Um is d'r weenter mit al z'n ellende
Tòch how d'r weenter òch ziene sjoene kaant
Zoe èè sjnieëlaandsjap in òs Limburgs laand
En mit 'ne iespegel an eder tekske
Haad 't hie òch minnig sjoen plekske. 

't Werdt oethòòt zagge vreuger de owwer luuj
Dat waoërd versjteunt ze noe neet mie, de jeugd van huuj
't Hòòt van d'r litste sjtòk is alwer gefagkt
Da werre de wieje hieël good sjoen gemakt
En es ze dat sjoen gemaks verbranne geunt
Ruukt dat zoe lekker es wen-t-ze vlaai an 't bakke zeunt. 

't Werdt vreugjaor, 's mórgens huur-s-te de väöegelkes wer zinge
Hie en dao ziet me in de wèjje al e lemke sjpringe
Tósje de brieëme ziet me òch e viuulke sjtaoë
De kettekes in d'r graaf beginne òch al òp te gaoë
Me deenkt, es me die dinge allemaol ziet
Goddaank, d'r weenter zeunt v'r noe wer kwiet. 

't Is lente, sleutelbloem en madeliefje gaan weer bloeien
Zelfs 't kleinste plantje begint opnieuw te groeien
Vogels, groot en klein gaan hun nestje weer bouwen
Overal zie je ze met takjes sjouwen
Ook de mens voelt de lente in zijn bloed
We beginnen het leven weer met nieuwe moed. 

Servé Gubbels (Noorbeek)

 PUBLIKATIES

 De oudste stenen grafkruizen van het Maasland, door onze voorzitter Jaak Nijssen, in Liber Amicorum Prof. Dr. Jozef van Haver. 1991, blz. 263.

Het kruis aan het "Kattebreukske", door ons medelid Léon Olislagers, in Grueles, jrg. 11 nr. 2, blz. 109.

Het "dialekten"-boek "Kroesels op de bozzem". Het boek dat uitgegeven werd bij gelegenheid van de Nederlandse dialektendag op 16 maart j.l. in Den Bosch. De uiteenzettingen die tijdens deze dag, door o.m. de Gentse hoogleraar J. Taeldeman, zijn gehouden, zijn in dit boek opgenomen. 

In "De Standaard" van 18 maart 1991 werd aan de lezing van Taeldeman ruim aandacht besteed. Hij beweert dat de teloorgang van het "dialekt" in Vlaanderen duidelijk samenhangt met de opgang van de Standaardtaal. Volgens hem heeft men de Standaardtaal gepropageerd ten koste van, in plaats van naast het "dialekt", terwijl het eigenlijk twee kodes zijn die (beide?), afhankelijk van de situatie, kunnen en perfekt aanvaardbaar zijn.

 Waarom de organisatoren van de "dialekten"-dag en bijvoorbeeld de "dialektoloog" Taeldeman nog steeds het begrip "dialekt" gebruiken, blijft mij een raadsel. Een "dialekt" is een taal die verschilt (afwijkt) van de landstaal (de norm), staat in de Van Dale. Het Limburgs wordt dus door het gebruik van het begrip "dialekt" gedefinieerd als: afwijkend van de norm, de Standaardtaal. Alle zoogdieren die géén paard (de norm) zijn zou men in deze redenering een "niet-paard" (afwijkend) moeten noemen. Het Limburgs is echter een taal die zelfstandig gegroeid is uit vroeger talen, net als die Standaardtaal. Ik zou dan ook kiezen voor de term "streektalen" als men alle talen van een land, behalve de Standaardtaal in één begrip wil vatten.

Beide talen, de Standaardtaal en het Limburgs bijvoorbeeld

zijn voortgekomen uit een gemeenschappelijke grondtaal en kunnen in die zin allebei een West-germaans dialekt genoemd worden. Met deze laatste betekenis van de term dialekt kan ik wel akkoord gaan.

 Verder vindt men in dit boek de per regio samengestelde "dialektwoorden-top-tien.

 U kunt dit boek aanschaffen door overmaking van 550 Bfr. (incl. verzendkosten) op CERA-banknummer 730-1402526-96 (t.n.v. A. Dams) ook met de vermelding "Kroesels".of door overmaking van f27,50 op Rabobanknummer 1557.33.303 te Waalre (gironummer bank: 1093179) onder vermelding van "Kroesels".

 De Voerstreek. Een zomer lang zwerven en tekenen in de Voerstreek, door Roelof Warrink. Van Spijk Antwerpen 1991.

Plaatsnamen Sint-Martensvoeren, door Jaak Nijssen. Overdruk uit HEEM, tweemaandelijks tijdschrift voor Overmaas. (1959- 1961)

 Bep Mergelsberg.

====

 MET DANK AAN :

 TOTENBERG kantoormachinebedrijf (Maastricht) voor het gratis ter beschikking stellen van 3 printerlinten.

D'r Koeënwòòf nr 06 (1992/1)

INHOUD: 

Thema-nummer: KEENDERLEEDSJES, -VERSJES EN -SJPèLDER

(bij sommige liedjes (LS) is de muziek weergeven)

Voor de afkortingen, zie einde van de tekst (BM)

 
Koekepieëp!

 In het Nederlands gebruikt men het woord "kiekeboe" bij dit

"verdwijn en kom weer te voorschijn - spelletje".

(RB)

Hand- of voetspelletje.

Ich gieëf dich enne patacon (raak duim of dikke teen aan)

noe gaiëste nao genne Maiërt (raak wijsvinger aan enz.)

dao gilste dich 'en kooë

e bietsje lieëver vur der kromme wieëver

e bietsje pains vur der dovve Frains

Kielewielewains (kriebelen in hand of onder voet)

(LS)

Ich gèèf dich 'nen daalder (doe alsof je iets in hand drukt)

gaank nao d'r maert

gel dich e keuke

gel dich e kejfke

gel dich e penske

kiele-wiele-wenske (in hand kriebelen)

(BM)

Dale (raak duim of dikke teen aan)

Male (de wijsvinger enz.)

Keuke

Waensjke

Paensjke

Kielewielewaensjke (kriebelen in hand of onder voet)

Het versje zoals BM dat kent is duidelijk een vereenvoudigde

versie van het vers van LS.

(RB, LS en BM)

Versje met handspelletje.

Twee of meer personen stapelen de vuisten op elkaar. Bij elke

lettergreep van het versje moet de onderste vuist bovenaan

worden geplaatst. Degene die bij "knòl" zijn vuist moet

verplaatsen kan, als de andere hun vuisten niet snel genoeg

wegtrekken, een klap geven op de vuisten.

Upke, dùpke reubesùpke

Upke, dùpke knòl!

(BM)

Kringspelletje. De kinderen die meespelen geven elkaar een

hand en maken een kring. Ze zingen daarbij het liedje en lopen

op de maat. Bij "baeae..." gaat iedereen op de hurken zitten.

Ringele ringele roeëze

Soeker in de doeëze

Mael in de kaste

Mùrge hùb v'r vaste

Aoëvermùrge lemke sjlachte

Dat zal rope baeae...

(RB)

Ringele, ringele roeëze

Soeker ie gen doeëze

Soeker ie gen kaste

meurge es 'et vaste

uuvermeurge lemke sjlachte

lemke dat zait: baih!

(LS)

Reengele reengele roeze (enigszins zangerig)

soeker in de doeze

soeker in de tasse

murge mot v'r wasse

euvermurge lemke sjlachte

(dat zaet) bae

(RB)

Armspelletje. Twee kinderen geven elkaar gekruisd een hand en

maken een "zaag-beweging" terwijl ze het volgende versje

twee-tonig opzeggen.

Hooët zaige, panne vaige (ook: kanne vaige)

kloompe make dat ze krake (ook: tot ze krake)

doeër, en doeër en doeër....

(BM)

Hòòt zaege

Panne vaege

Kloompe make

Dat ze krake

(LS)

Hòòt zaege

kanne vaege

kloompe make

dat ze krake

(krake ze neet

dan dòge ze neet)

Pieterke Pieterke poep in 't lake.

De informant van LS is niet helemaal zeker of de beide regels

die tussen de haakjes staan bij dit vers horen.

(BM)

Een van de kinderen zoekt iets in een ruimte uit en neemt dat

in zijn gedachten en zegt: "'ch zeen wa-s-doe neet zies". De

anderen moeten proberen te raden wat dat is en mogen vragen

stellen waar alleen met "ja" of "nee" op geantwoord mag

worden.

(RB)

Een volwassene neemt een kind op de schoot en hobbelt het op

en neer. Bij "naas" laat men het kind tussen de benen naar

achteren vallen terwijl men het met beide handen vasthoudt.

Hotten totten tuuële

vrieje a gen muuële

vrieje a genne Roeje buusj

dao zaot enne dieke vette vrusj

'et waor genne vrusj, 'et waor enne haas

dai sjieët 'et kinneke op gen naas

(BM)

Van hòttentòtten taoële

V'r rieje òp e vaoële

V'r rieje nao d'r roeëje bùùsj

Dao zoot 'ne dieke kwakvrùùsj

Vrùùsj, vrùùsj, haas

en e sjaeët 't kinneke òp de naas.

(BM)

Een kindervers zonder spel.

Marie-Katrien

Oe gèès-te hee (ook: e-ba)

Nao Wale

Wat dèès-te dao

't Keend is kraank

Wat hat 't dan

'n hoemel in g'n vòt.

(RB)

Eng twie driej veer vief zes zieëve

oe bestoe zoelang geblieëve

met m'n leefste a gen airem

sjoef, sjoef, sjoef

wat waor dat wairem

Eng twie driej veer vief zes zieëve

oe bestoe zoelang geblieëve

ien Tebannet a gen muuéle

dao ken ver jao zoe heerlek sjpuuële

Eng twie driej veer vief zes zieëve

oe bestoe zoelang geblieëve

ie gen Vitsje met m'n vrun

oe de sjoeënste maidsjes sun

(LS)

Eèn twie dri-j veer vi-jf zès zève

oe bès doe zoe lang geblève

in Berlien, in Berlien

oe di-j sjoenste maedsjes zien

(RB)

Och Annemarieke de boeëne seunt op

Och Annemarieke de boeëne seunt op

seunt da de boeëne op

ieëte vier aertesop

heijaja, hoepsasa, falderieka (2x)

Och Annemariek' de hoezare seunt weg

Och Annemariek' de hoezare seunt weg

seunt de hoezare weg

liekt mie joonk lieëve leg

heijaja, hoepsasa, falderieka (2x)

(RB)

Hoep Marjanneke

poep Marjanneke

leeët z'n püpkes daanse

'et haat enne maan

enne brave maan enne maan va komplesaante

dai kairt 't hoeës

dai sjroept 't hoeës

en leet Marjanneke daanse

of

en brüjt de essje gen veenster oet

(LS)

Ich hub 'ne man

'ne goje man

'ne man zoonder (mèt ?) komplesaante

e dèèd de wesj

e kaert 't hoes

en e goejt d'r drek

de veenster oet

(LS)

Hoep Merjanneke

poep Merjanneke

leet de puupkes daanse

op de hobbele sjaanse

Deze versie komt niet overeen met de melodie van het lied. De

onderstaande wel.

(LS)

Hoep Merjanneke poep Merjanneke

leet de puupkes daanse

Hoep Merjanneke poep Merjanneke

leet de puupkes gòòn

(RB)

(stuk uit "De wil vesper")

Gloria Patri Filio et Spiritu sjeenkebèè

muërge koeëme alle begienge biejèè

ver gieëve hun enne knoeëk oe gai vlèèsj an'es

da mienge ze dat 'et der duuvel is

(LS)

Is mie wief neet zoe good as die wief

Ze klauwde samen in d'r bùsj 't bessemeries

(RB)

Bimbam beijere

de klokke va Klapeijere

sjlogen enne maan doeëd

datte doer gen kairek vloeëg

wai zal 'em bezairke

twee vette vairke

wai zal 'em beluuje

d'r küster va Sen Truuje

wai zal 'em begrave

de krues en de rave

of

twieë zjwarte rave.

(LS)

(zangerig)

Bim bam bejjere

d'r kuster lùs (iet) g'n ejjere

wat lùs (iet) 'r dan

sjpek in de pan

wat 'ne lekkere kuster dan

(RB)

Sjlaop kinneke, sjlaop

achter gen duir do liekt e sjaop

en dat sjaop dat haat enne witte poeët

en dat zaiët dat 't kinneke sjlaope mot

sjlaop kinneke , sjlaop

(LS)

Slaop kinneke sjlaop

die vader heujt de (is e ) sjaop

d'r mòder heujt de (is 'n) boonte koo(w)

kinneke dog d'n îjskes toow

(RB)

Nienana kinneke

sjlaope in die betteke

este neeët wils sjwieëge

how ich dich op die vutteke

(RB)

'et riengelt

'et ziengelt

de panne vallen aaf

dao koeëme twieë boerinnekes

die loape (n) op en aaf

ook:

'et riengelt

'et ziengelt

de panne jare naat

dao koeëme twieë boerinnekes

en eng dat es mie paat

(LS)

't Rèèngent 't zèèngent

de panne wèùre naat

dao kaome twie begiene (twie soldÑîtsjes)

di-j veelte op hun gaat (zagte wat is dat)

(RB)

Roebedoebedoeb

miene maan is koeëme

roebedoebedoeb

wat hatte braach

roebedoebedoeb

enne koffiespot

roebedoebedoeb

ennen deksel drop

(RB)

Rieraroetsj

ver vare met enne koetsj (ook: ie gen koetsj)

ver vare op enne iezere wieëg (ook: ie genne riengewagel)

rieraroetsj

(LS)

Vie va roetsj

v'r vare in 'ne koetsj

v'r vare in (op) 'ne iezerewagen

vie va roetsj

(RB)

Iesabelle batse (ook wel 'ns: Bellebellebatse)

vur vief cent klatse

vur vief cent broeëd

denne maan es doeëd (ook wel 'ns: de mem es doeëd)

ook:

Iesebelle batse

vur vief cent klatse

vur vief cent sjpek

Iesebel es gek

(LS)

Isabelle batse

vèùr vief sent klatse

vèùr vief sent broed

Isabel is doed

(RB)

Sjang prang wievergek

doe huws den vrow met der bessemesjtek

der bessemesjtek blaif sjtieëke

en de vrow begoeës te kieëke

(RB)

Dit lied werd gezongen door kinderen die verkleed als de

driekoningen op deze feestdag van deur tot deur gingen.

Driejkuuninge, Driejkuuninge

gieëf mich enne noewe(n) hooëd

m'n owwe(n) is versjlieëte

en m'n noewwe vuils te groeët

(RB)

Eng twieë driej

me zeuster haisjt Mariej

en esset neeët Mariej 'en haisjt

da haisj'et diekke priej

(RB)

Mariej diekke priej

how en hommel ie gen ziej

ich how ze huure roonke

ich sjneij de priej de poete(n) aaf

doe leeëp ze op hîr sjtoompe

(LS)

Mariej dieke priej

haet 'n hòmmel in de ziej

(RB)

Begieng Trieng zoaët op en tieng

met zieëve sjoeëtele pap

ich vroog mich èng

ich kraig gèng

ich sjnabde mich èng

doe how ich èng

ofwel:

Trieng de begieng

zoat op gen trap

met zieëve sjoeëtele pap

ich vroog mich èng

ich kraig gèng

ich sjnabde mich èng

doe how ich èng

(BM)

Dit vers werd opgezegd als men iemand een hand gaf en zalig

nieuwjaar wenste.

Gelùkzèlleg nuujjaor

'ne maan mèt gries haor

e wief mit ohne teng

en 'n waffel i g'n heng

(LS)

Zalig nùjjaor

d'r kòp vòl haor

d'r moond vol tan

'n waffel in de han

(BM)

In d'r aerm

is 't waerm

maan en vròw

piepe in de sjow

(BM)

Jònge, jònge es d'r Laambaer keumt

en e ziet dat vaeër an de miemele zeunt.....

(LS)

Jònnge jònge jònge as d'r Laambaer keump

en dae zuut dat vèèr aan de wiemele zeunt

Jònge jònge jònge as d'r Laambaer keump

en dae.....(?)

(BM)

Een volwassene legt een kind op zijn schouder, houdt de benen

vast en zegt daarbij het volgend vers.

Hakkelepak

broeëd i g'n nak

mets i g'n ziej

ow verkierde priej

(LS)

Mèèster Lepkes, hub d'r hieringe

nèè, nèè, nèè, ze zunt verkòch

òònder de weenkelbaank dao lègke de kùpkes

dae ze lùs dae iet ze op

(LS)

Bleenk 't neet

da sjteenk 't neet

da komme òòch de vri-jjers neet

(als het koper niet gepoetst is)

(LS)

V'r kaome bie 'ne man

dae os get gève kan

gèèf os get en laot 's gòòn

en laot os neet te lang ('n) sjtoon

v'r motte nog nao Mèrjanneke gòòn

de tròmme sjlòòn

(Werd met vastenavond gezongen. "Merjanneke" had een café in

Groot-Welsden)

Zelfde vers, in andere vorm.

Dao kaom 'ne man

'nen erme man

gèèf 'm get en laot-'m gòòn

laot 'm neet te lang-'n sjtòòn

de hemelpòòrt is opgedòòn

klip klap sjoonslap kuk-lekuu (gaan op de hurken zitten).

(LS)

Wolder.

V'r gunt nog neet nao hoes

nog lang(n) neet nog lange(n) neet

v'r gunt nog neet nao hoes want vader is neet toes

Boe is-r dan nao tow

nao Wolder nao Wolder

boe is -r dan nao tow

nao Wolder mèt z'n vrow

Wat is-r dao gòòn dòon

gò zoepe gò zoepe

wat is-r dao gòòn dòòn

gò zoepe mèt z'n vrow

Wat heet t'r dao gehad

zjenever zjenever

wat heet t'r dao gehad

zjenever mèt kònjak

Wat heet t'r dao gezeen

sjoen maedskes sjoen maedskes

wat heet t'r dao gezeen

sjoen maedskes van Mestreech

(BM)

Sènt Maeërte wat is 't kaod

Vreuger sjtokde v'r kaol en hòòt

gef òs nog e bùlke

ri-ra-rùlke

gef òs nog 'n paer of 'ne appel

loelalappel

kom d'r dit jaor good aoëver de brùgk

dan kom v'r 't gaans jaor neet mie trùk

Dit vers werd in het begin van de jaren zestig geschreven door

E. Wintjens, onderwijzer en later Hoofd van de Sint-Brigida

school van Noorbeek. Dit vers wordt vandaag de dag nog steeds

opgezegd door kinderen die op de feestdag van Sint Maarten

(11 november) 's avonds met een uitgeholde biet in de hand van

huis naar huis gaan voor snoep of fruit. Aan het eind van de

optocht wordt dit snoep en fruit verdeeld. De rondgang door

het dorp wordt tegenwoordig "Ri-ra-rùlke" genoemd, afgeleid

van een van de regels van het vers.

Volgens E. Wintjens werd dit gebruik in het begin van de jaren

zestig nog wel door sommigen in ere gehouden, maar omdat het

niet georganiseerd was dreigde het verloren te gaan. Vele

jaren heeft hij toen dit kinderfeest voor de schoolkinderen in

goede banen geleid. Later werd de organisatie overgenomen door

de jeugdvereniging "Pandores".

--------------

 Rob Brouwers (RB) ('s Gravenvoeren) leerde de liedjes/ versjes van zijn grootmoeder, Clementine Jongen (Voeren 1880-1974).

Lèj Schreurs (LS) (Margraten) noteerde liedjes die in Margraten bekend zijn. Zijn zegslieden zijn er wel niet zeker van dat ze zich de verzen nog precies kunnen herinneren zoals zij die vroeger gehoord hebben.

Bep Mergelsberg (BM) (Noorbeek-Sint-Martens-Voeren) leerde deze van haar moeder, Joséphine Spee (Montzen-Noorbeek,). Deze laatste leerde de liedjes/versjes weer van haar moeder, Barbara Gerekens (Noorbeek-Montzen). Deze spelletjes speelden wij (BM) enkel thuis en voor zover ik me juist herinner altijd binnen m.a.w. 's avonds of bij echt slecht weer. Op het schoolplein of in ons spel met kinderen uit de straat zongen of zegden we enkel Nederlandstalige liedjes of versjes bij spelletjes. Deze leerden we niet van de onderwijzers, behalve dan het vers ter gelegenheid van Sint-Maarten, maar van kinderen die ouder waren. Alhoewel het niet verboden was om op school of op straat Limburgse liedjes of versjes te zingen, werd dit "gewoon" niet gedaan. 

Bep Mergelsberg.

D'r Koeënwòòf nr 07 (1992/2)

INHOUD: 

BLOESEMWANDELING MET VOERENSE SAGEN MET LEGENDEN EN ANDERE VERTELSELKES (Rob Brouwers)................ (01- 10) 14- 23

ANTROPOLOGIE EN VOLKSKUNDE --- HANS VAN LAAR.................24

=====

p. 14 (01)

Bloesemwandeling 26 april 1992 met Voerense sagen, legenden en andere vertelselkes

1

Mennekesput: hier woonden tot voor kort de "auwelkes" of "aovermennekes", een soort kabouterkes. Ze kwamen alleen maar naar buiten wanneer het donker was om de mensen wel eens te helpen "hun flatte te spreie", hun ketels te schuren of hun koper te poetsen. Ook gebeurde het regelmatig dat zij "s nachts bij volle maan op een open plek in het bos gingen dansen en plezier maken. Ze woonden in holentjes. Als je in die holentjes of konijnspijpen durfde te kijken, dan bliezen ze u een oog of "het licht" uit ... . Kon je blind worden (1)

2

Wegkruis bij de stenen bank: tot hier kwam indertijd "der Vuurmaan va gen Wientsjeshei". Verder kon hij niet door dat kruis, daar was hij bang voor.

De Vuurmaan was een geest in een mensenlijf helemaal omringd met vuur. Hij was feitelijk een man die vòòr zijn dood een graf had geschonden. Niemand durfde met hem te praten, zeker niet op hem te fluiten, want in Margraten was hij ooit eens zo'n fluiter achterna gelopen. Gelukkig had die nog juist op tijd het poortje voor de neus van de vuurmaan kunnen dichtgooien. 's Anderendaags stond op het poortje "'en versjnëerkte haand oetgepreent". (een zwartgebrande hand in het poortje geprent). Een held was het die op de Vuurman durfde te roepen: "Moorduuëvel Hellebraand

Zoonder lip en zoonder taand

Kom oet hie ben ich!"

(2) (3)

3

Sint Annakapel. De meeste verhaaltjes zijn heel oud, sommige zelfs al vele eeuwen. Die verhaaltjes zijn voor een groot stuk blijven voorbestaan door overlevering, door vertellingen tijden de winteravonden bij de open haard of rond de kachel. Af en toe schreef eens iemand iets op zoals b.v. pastoor Daffnay rond 1720 of burgemeester Delvaux 100 jaar later.

De oudst bekende verhaaltjes zijn genoteerd door een zekere Walpot van Schophem, de rentmeester van het graafschap Dalhem, en wel rond 1642 zo'n 350 jaar geleden. Door hem kennen we bijvoorbeeld not

De legende rond het ontstaan van het Sint Annakapelke:

Walpot schreef het in dicht vorm: "Cleyne Ceuning guje man

Bracht et beeldje van Sintan" enz. (4)

Als men dat gedichtje vergelijkt met een fragment dat ik onlangs nog in St Pietersvoeren hoorde, dan komt men tot het volgend verhaaltje:

Tijdens een jachtpartij in een van zijn grote bossen kwam koning Pepijn de Korte (=die Cleyne Ceuning) vonende te Herstal, hier bij een molen op de Voer een mooi meisje tegen. De koning stapte af en vroeg haar iets te drinken. Ze heette Bertha. Pepijn werd verliefd op haar en vroeg toen of hij in de molen mocht blijven overnachten. Na een tijdje merkte Bertha dat ze in verwachting was. Koning Pepijn die na die nacht vaker in de buurt kwam jagen, liet toen tegen de heilige Voereboom (Boomstraat = de straat naar de Voereboom (5) een Sint Annabeeldje plaatsen (Sint Anna was de heilige die aanroepen werd voor een goede bevalling).

"Sinte Anna vol midelye sou Pepijnis frouw verblye. Des kreeg mood en hoep int hert, baarde Karl sonder schmert" m.a.w. zoveel maanden later beviel Bertha van een flinke jongen: Karel de Grote. Uit dankbaarheid liet Karel de Grote later toen hij op zijn beurt koning werd, hier een klein kapelke bouwen. (6)

Het oudste familiegoed van de voorvaderen van Karel de Grote lag rond 700-800 voor het grootste gedeelte tussen Herstal-Tongeren-Maastricht-Aken. De enige weg tussen Herstal en Aken liep via Visé-Voeren over Snauwenberg naar Gulpen en zo verder. Daarbij was Karel de Grote inderdaad een voorkind van koning Pepijn de Korte van Herstal met een zekere Brechte met wie hij later trouwde. Tenslotte was Voeren in die tijd een Karolingisch of koninklijk kroondomein én een nogal bekende plaats toen m.a.w. het is niet te veronderen dat de oudste sagen en legenden verbonden zijn met de oudste plaatsen (Mheer of Margraten b.v.: kennen die legende niet, want Mheer of Margraten bestonden toen nog niet.)

Het kapelke dat er nu staat zou dateren van 1815: her werd heropgebouwd na de nederlaag van Napoleon de Waterloo.

Enkele dagen eerder had hier namelijk op het Hooneveldje het Pruisisch Leger o. l.v. generaal Blücher gekampeerd. Toen die 's morgens wakker werd zag hij de zon schitteren op het kruiske van de kapel, en dat vond hij een goed voorteken: "Wij gaan winnen" verzekerde hij zijn soldaten. (6)

De grootvader van Guilleaume Schiepers "der Sjlieëp" was daarmee aangekomen. Die had namelijk als huurling met de Pruisen meegevochten in Waterloo. Boven Altenbroek staat er trouwens nòg een gebouwtje ter herinnering aan die nederlaag van Napoleon namelijk het "Waterloohuske" gebouw door de burgemeester van 's-Gravenvoeren Joseph de Schierveld, de heer van Altenbroek.

Rond dit Sint Annakapelke bestaan er nog andere verhaaltjes

Zo zou in de tijd van mijn grootmoeder het volgende zijn gebeurd:

Een zeker Anneke had liefdesverdriet en kwam daarom iedere dag hier bij haar patrones bidden (In de kapel stond in die tijd een Sinte-Anna ten drieën , dat is een beeld van Sint Anna met het Kinneke Jezus op haar schoot en Onze Lieve Vrouw rechtopstaande erachter): een jongen die dat in de gaten had gekregen had zich toen eens tussen de struiken verstopt. Zo hoorde hij dan Anneke half luidop bidden: "Lieve moeder Anna, maak toch dat Sjuf met mij touwt. " daarop zei toen die jongen met een kinderstem: "nee, nee". Anneke die dacht dat het Kinneke Jezus dat geweest wad, antwoordde kwaad:

"Zjwieëg doe, ich heb dich niks gevraogt" (1)

4

De Boschstraat. "alle wegen leiden naar Rome" - Hier heb je zo een. Langs deze vervallen veldweg liep ooit de Romeinse straat Nijmegen -Maastricht- (Trichterbeeldje) - Trier - Straatsburg - Rome

5

Kastanjeboom: een magische kastanjeboom waar mensen met tijdpijn een spijker komen inkloppen. Eerst wrijft het slachtoffer die spijker over de pijnlijke plek, en slaat hem dan in de boom in de hoop dat het gezonde hout die pijn overneemt.

6

Kattegraaf: in deze holle weg kwamen vroeger regelmatig alle katten uit de hele omtrek bijeen om samen te dansen.

Via het Heuvelke -de Tienhof - de Jolette - de Zaaghuil - Kukkeberg naar

7

De Greb: hier zwierf inderijd "enne Wierwoaf" = een Weerwolf rond. Een weerwolf was iemand die zijn ziel aan de duivel had verkocht en daarom gedoemd was tot nachtelijke zwerftochten. Zo iemand kreeg dan van de duivel een weerwolfsvel dat hij 's nachts tijdens zijn tochten moest aantrekken: vòòr zonsopgang was zo'n weerwolf weer terug thuis, verteven van de kou en soms gekwetst. De wonde die hij onder de gedaante van weerwolf opliep bleef hij behouden, ook wanneer hij terug als gewone burger rondliep. Een weerwolf werd pas verlost wanneer een andere dat weerwolfsvel vond en verbrandde. (7)

Kwam je een weerwolf tegen dan moest je ofwel een kruisteken maken ofwel een klosje garen voor zijn voeten werpen, want zo'n weerwolf had een "onweerstaanbare drang" om het garen terug op te winden. Intussen kon je vluchten.

Had je het ongeluk dat zo'n weerwolf je in je nek sprong, dan moest je hem dragen tot je erbij neerviel. Ook kon je een (je) zakdoek naar hem gooien. Op een keer was een nongen bij een van de twee meisjes van "der boaj" Dewez vrijen geweest. De jongen was al lang naar huis, toen rond middernacht bij de veldwachter aan de deur werd geklopt. Het meisje dacht dat haar jongen misschien iets vergeten was. Maar inteplaats van die jongen stond daar een grote lelijke hond voor de deur. In paniek gooide het meisje haar rode zakdoek naar het beest dat "der plak" meteen in stukken scheurde. Op die tijd kon het meisje de deur dichtgooien.

Toen de jongen na enkele dagen weer wilde komen vrijen zag het meisje ineens stukjes van haar ode zakdoek tussen zijn tanden (8).

8

Trichterbeeldje. Op de meeste kruispunten (vooral vijfprongen of zevensprongen) stonden in de tijd van de Oude Germanen - meer dan duizend jaar geleden - heilige bomen: bij de kerstening kapten de eerste christenen zo'n heilige boom niet op, maar plaatste de besschop er een gewijd beeldje in. Volgens een legende zou het eerste beeldje hier geplaatst zijn door de heilig Lambertus (6):

Lambertus kwam inderdaad van Sint Pieter bij Maastricht en het was voornamelijk deze die onze streken gekerstend zou hebben.

Van Trichterbeeldje is al sprake in 1213 (de cartularis in abdij van Godsdal = Valdieu. Op deze oude weg naar Maastricht bestaat er ook nog een "beeldchen" in Gronsveld. Verder nog een Bildchen op de Romeinse baan tussen Tongeren en Tienen, en een Bildeken tussen Kelmis en Aken.

9

Kruisgraaf: hier kwam eens "der ouwe Hoetersj" in een feest terecht, allemaal mooie meisjes of jonge vrouwen, allemaal naakt, die samen dansten. "Der owwe Hoetersj" wist niet wat doen: rechtsomkeer maken of doorlopen? Zo'n "schoeën vroaluuj" had hij nog nooit gezien. Daarbij "naks" ook nog. Op zeker moment bood een van die mooie meisjes hem een beker wijn aan: "nee merci", zie Hoeters, "ik drink geen wijn". Zij vleide zich tegen hem aan: "allè Hoeters, we vieren feest, drink met ons mee". "Der owwe Hoetersj" voelde zich wegsmelten (wie niet in 't zelfde geval?). Hij pakte de beker en zei toen: "allè, in godsnaam dan" ... Maar plots waren alle geestende vrouwen verdwenen en Hoetersj stond nog alle ... Met een koeieflat in zijn hand. (8)

10 Ie genne Patieël en op gen Zieeëve Huuëvele: Toen de Romeinen hier binnen vielen in 54 v. Chr. Werden ze door Ambiorix, het stamhoofd der Eburonen in een hinderlaag gelokt ... In een groot komvormig dan. Ambiorix wist dat de Romeinene alleen in gesloten formatie konden vechten. In een man-tegen-man gevecht waren de kleinere Romeinen (Italianen) tegen de grotere Oude Belgen niet opgewassen. Julius Caesar zelf heeft het beschreven ... Anderhalf legioen Romeinen (zo'n +- 80000man) werd toen in de pan gehakt. Dat zou in "der Patieël (= pateen) gebeurd zijn, een komvormig dal gelgen langs deze oude weg naar Maastricht. De gesneuvelde Romeinen werden begraven volgens de zeven heuvels van Rome, vandaar de naam "de Zeven Heuvelen" (6)

11.

Hoogveld (het volgend verhaaltje in 't dialect om het kleurrijke ervan te behouden). Hie op gen Hoeëvailt klapperde deks get wie 'enne groeëte voeëgel doeër gen loch, mai gaine koes zieë wat 'et woar. Met getieje hoeërt waal wellens aine 'en sjtem die kermde: "Oeë mot ich 'em liegke, oeë mot ich 'em liegke?" Dat how e zoe lang gedooërd: dat komiek fladdere, dat heen en weer weije en dat iemelek kerme, dat iemes aantwoerdde: "liek 'em oestem krieëge haas" ... Vanaaf doe woar het fladdere en kerme aafgeloape. Dai dat geroëpe how "liek 'em oestem kriëge haas" woar der Olle gewais. Ennige daag dernoa woar der Olle doeëd.

Volgens menne grapeer woar dai sjpooëkvoeëgel de zieël gewais van enne boeër dai ien ze lieëve enne rienstjtèè

get oppersjer how gesjeuft. Noa zen doeëd koesse doe gen rus veende en mosse dovuur met dai sjtèè roond blieve rezze pis iemes 'em zaag watte moes doeë: op het momaint dat der Olle dat reep, wwoeër dai boer van zen sjtroaf bevriejd. Es daank how dai maan noe der Olle no gen hiemel gebaijd (7) (Der Olle" gestorven rond 1925)

12

Aan het Wit Paard. In Voeren verbleef eens heel lang geleden een groot leger met een generaal. Hij alleen had een wit paard dat hier in vredestijd altijd door weiden liep. Het paard had zijn verblijfplaats in het Kelderke (klein dal iets verder): op een nacht werd dat mooie witte beest echter door de vijanden van de generaal afgemaakt, en geofferd aan hunne oorlogsgod. (2) (7)

(x) Via de Mergelberg - de Lange Graaf - de Ow Slowij - de Marsgreb tot het

13

Kwiezelekruske. Hier woonde vroeger twee ongetrouwde zusters die allebei "niejaas" = naaister waren. Op zekeren dag was een van de twee verliefd geworden maar de ander was daar tegen. Ze kregen hierover hoogoplopende ruzie, zo erg dat ze elkaar met hun scharen dood staken. Vanaf z toen dwaalde hier 's avonds of 's nachts - waar hun huisje te vervallen stond - regelmatig een witte gedaante rond, de zgn. Witte Juffrouw. Ze treurde om haar "liefst" ... Tot de pastoor hier een kruis plaatste. Daarna heeft niemand de Witte Juffrouw nog gezien. (9)

14.

De Voer. Volgens de overlevering werd in 1794 door de ontelbare paarden van het Oostenrijkse leger dat hier op het Hooneveldje bivakeerde, iedere morgen de Voer leeggedronken.

In 1794 verbleef hier inderdaad gedurende tee maanden een Oostenrijks leger O.L.V..: Aartshertog Carl van Saksen Coburg, de vader van Leopold I. De veldmaarschalk zelf logeerde al die tijd op de pastorij.

De "rooie Toon" wilde best een souvenierke van die man hebben en pikte de gouden epauletten van "Zijne Koninklijke Hoogheid". Het manneke werd zonder pardon opgehangen.

In de Voer verbleef het Hoakemenneke, een "baikelek" = akelig waterwezen met een lange mesthaak (=gebogen drietand) die de kinderen tot in het diepste van het water trok, hen aldaar het bloed uitzoog en hun ziel onder een omgekeerde pot opsloot. Pas wanneer deze pot omviel kwam de ziel weer vrij (1)

Bij het waterrad van "het Mulleke" huisde Menneke Vettevrusj, een monstertje dat veel eg had van een "kroddel" = pad, dat de kinderen met huid en haar opat.

In alle mogelijke en onmogelijke donkere hoeken of plaatsen kon je "der Beumaan" tegenkomen. Het was een kruising tussen een man en een aap met haren zo lang en stijf als de haren fan een stalborstel.

In de Stashaag zwierf een spook helemaal omhangen met lange koekettingen: "der Kettelemaan".

15

Hoffestraat - draaihekje: een doorgang voor de voetgangers. Bij zo'n draaihekje of "sjtiegelke" gebeurden ook wel 'nz rare dingen. Zo zag Duyckerske eens, die door de weiden te voet naar de Zinkwit in Eijsden moest, op zo'n sjtiegelpaal een zwarte kat zitten. Met z'n stok sloeg hij het beest ervan af. Maar de kat sprong er onmiddellijk weer op en zei toen: " noe hov nog 'ns wenst durfs" (10)

Op "der Pley" (voor de Frituur) sloeg eens een jongen een zwarte kat met een stovenijzer (pook) en haar snuit. Hij sloeg het arme beest een oog dicht. 's Anderendaags zag de jongen toen een vrouw op hem af komen met precies hetzelfde oog dicht (11)

16

Bij de mestkuil (weer in 't dialect i:v:m: klank en kleur):

Menne grapeer how nog get aandersj mèt gemak: (e)Zoe howwe enne kieër 'ens 'n kaar mès gelaaje, mai wienne wol vertrekke kraigge met geng meugelekhaid het pjaard vuroet. Wienne oach vlookde ("mordju " zaag 'e altied), het pjaard kuirde, leef kalde of mèt hoollep doer van de sjpèèke te trekke ... het pjaard krèèg genne poeët van zen plaatsj. Wat koesse doe aandersj es eng hellef wer aaf te laaje. Of der 'et noe geluft of neeët ... Het pjaard kraig de kar nog ummer neet eweg.

Get wieër sjtong al ennen hielen tieëd iemes te loore: enne vraime miensj, ennen hieër gaans iennet zjwart gekleijd met enne paraplu op zennen airem.

Wie der grapeer va plan woaër um nog mieë mès va gen kar te brujje, koam dai vraime kieël in 'ens noader: "Laai de kar met obbenoews voal", zaag 'e "ich zal uch wel hellepe". Der grapeer beloorde 'em 'ns sjaef eweg, mai deeg toch wattem gezaag woeërt.

Wie de kar wer gevuld woar, kraig der hieër het pjaard bij zen moel en zaag alleng mer: "Jup" ... En warechtig ... dizze kieër trok het pjaard de voolgelaaje mèskar mettai oet gen koel. Oon nog ee woeërd te zegke waandelde der zwarte hieër eweg, de Dreesj aaf, 'et deurep oet. "en doe zoag ich in'ens", besjloeët der grapeer da altied, "dat dai vraime miensj enne sjtoets how (8)

17.

A gen ow lin (A° 1722 de oude lindt, A° 1888 aen de oude linde)

Op een avond kon Anneke van "de Marjan" de uitgang van de wei niet meer vinden. Het liep hoe langer hoe harder langs de haag op en af, dan langs de andere kant, dan rondom, tot ineens ook nog de bomen begonnen te kraken en vogels die het niet kon zien, begonnen te fladderen ... Wild van angst begon Anneke toen om hulp te schreeuwen in plaats van gewoon een beetje te bidden.

Pas heel laat in de nacht vond haar man met een "sjtaalluch" = stallicht zijn Anneke terug (7):

18

Hooveveldsje of Hoeneveldje. Waarschijnlijk behoorde dit veld oorspronkelijk toe aan een zekere Hoen (A° 1406 Johan huen, A° 1457 Johan hoen, A° 1475 Johan huenen enz.). De overlevering echter is interessanter. Dit veld zou met de hunnen te maken hebben ... Die zouden hier omstreeks 410 een kamp hebben gehad. Nadat de Frankische koning Sigebert hen had weten te vinden, was er iets verder langsheen de Beek een vreselijke slag ontstaan "en het water was gansch rood van het bloed der gevallen strijders. " vanaf toen noemde men de beek Bloedsbeek: de lijken "die gansch vol bloed waren" werden begraven langs de weg in de graaf. Vandaar de naam Bloedsgraaf (2)

Wel had hier vlak in de buurt in 1285 een veldslag plaats tussen de Limburgers en de Brabanders tijdens de Limburgse successieoorlog (zie Jan van Heluu) en nog een gevecht met name bij de Beek in 1403 tussen de Luikenaars o.l.v. de gebroeders Flamand, en de ridders uit de streek als Jehan de Chirvel, Jehan van Oud-Vanklenburg, Herman Hoen, Rencken van Bern en Willem Haleweyn warbij er in de twintig doden vielen (22)

Ook kampeerden hier regelmatig doortrekkende legers:

In 1748 de Fransen (o.l.v. generaal Lovendaal) op weg naar Duitsland

In 1794 de Oostenrijkers (olv maarschalk Carl von Saksen Coburg) tegen de Fransen

In 1815 de Pruisen (olv. Generaal Blücher) op zoek naar Napoleon

In 1914 de Duitsers (olv. Gen. von der Marwitz) op weg naar Frankrijk.

19

Het kruiske in de Beek (feitelijk bij de Beek)

Lambair Steenebruggen had altijd last van "de Ow", een heks.

Daarom liep hij altijd met dichtgenaaide broekspijpen rond (of met piesette) zodat de Ow niet langs benen op kon kruipen, want die draaide hem altijd zijn voeten verkeerd om: "ze haat mich wer de veut gedriejt" zie hij kan. Regelmatig zagen de oude mensen hem met zijn lange ladder = kruiwagen naar de Beek trekken. Op die kruiwagen had hij dan altijd een gesloten baar = Keulse pot gebonden waarin hij de ""ow gevangen had. Bij het kruiske liet hij ze dan los in de hoop er van af te zijn: maar wanneer hij thuis kwam "woar de krak oach wer doa". (8) (13)

Rob Brouwers

(1)Tien Meertens - Jongen (1880-1974)

(2)Schoolschrift François Ancion 1910

(3)Frèns Meertens (1877-1970)

(4)Verdwenen handschrift Johan Walpotz + 1666

(5)Notitieboek pastoor Daffnay 1720

(6)Carolus Waelbers . De Band , nr 2 en nr 4 1958

(7)Verzameling Frans Meertens 1935

(8)Mathieu Janssen (19016-1984)

(9)Hay Rutten (1901-1975)

(10)Gaspard Duyckers (*1906)

(11)Verzameling Jean Marie Ernon 1983

(12)Ch. Rahhenbeck in Histoire de Dalhem 1852

(13)Jef Huynen (*1922)

====

p. 24 - 33

ANTROPOLOGIE EN VOLKSKUNDE

HANS VAN LAAR

Mijn antropologisch onderzoek naar de wortels van de tegenstelling tussen

Frans- en Vlaamsgezinden in de Voerstreek maakte enkele leden van de

Heemkring Voeren en Omstreken nieuwsgierig naar hoe mijn werkzaamheden zich

verhouden tot hun volkskundige activiteiten. Zij meenden daartussen

overeenkomsten te zien. Bedriegt de schijn? Antropologie en volkskunde

hebben wel het een en ander met elkaar te maken, maar zijn niet hetzelfde.

Hieronder zal ik proberen duidelijk te maken wat hun verschillen en

overeenkomsten zijn. Daartoe zal ik eerst uiteenzetten wat antropologie in

theorie en praktijk inhoudt. Daarna zal ik aangeven wat volkskunde in meer

formele zin inhoudt en waar het binnen de antropologie moet worden

geplaatst. Vervolgens beperk ik me tot de volkskunde zoals die door de

Heemkring Voeren en Omstreken wordt beoefend, en zal ik twee praktische

vergelijkingen trekken tussen antropologie en volkskunde. Ik sluit af met

enkele conclusies.

Antropologie

"Antropologie" betekent letterlijk: leer van de mens. Maar dit is een

onvoldoende definitie, want ook psychologen, sociologen, politicologen en

wie al niet houden zich met de mens bezig. Antropologie onderscheidt zich

van andere sociaal-wetenschappelijke disciplines door cultuur als

belangrijkste object van onderzoek te nemen. In de antropologie wordt ervan

uitgegaan dat de wereld van de voorstellingen en waarderingen waarin

iedereen leeft, een zeer belangrijke rol speelt bij het vormgeven van het

menselijk gedrag. Deze wereld van voorstelling en waarderingen wordt

cultuur genoemd.

Deze definitie wijkt af van wat doorgaans onder cultuur wordt

verstaan, namelijk de diverse kunsten als literatuur, muziek, dans en film.

In de antropologische opvatting van cultuur is kunst een onderdeel van

cultuur. In de antropologische opvatting is cultuur ook niet voorbehouden

aan een bepaalde categorie mensen, namelijk de kunstenaars en hun critici.

Antropologen gaan ervan uit dat ieder mens een cultuurdrager en een

cultuurmaker is. Sterker nog: een cultuurloos wezen is geen mens. Wat niet

wil zeggen dat een cultuurloos wezen een dier is. Want ook dieren bezitten

cultuur, al verschillen hierover de meningen. Maar de uitspraak: de mens is

een cultuurvol wezen, geeft aan dat het begrijpen van het menselijk

handelen alleen volledig kan worden gedaan door het begrijpen van cultuur.

Na deze algemene oriântatie van wat antropologie is, wordt het tijd om

nader aan te geven wat in de antropologie onder cultuur wordt verstaan. Om

dit te kunnen uitleggen, moet ik een beetje liegen. Want antropologen zijn

allerminst eensgezind over de definitie van het begrip cultuur. Om dit

betoog overzichtelijk te houden, zal ik de lezer ÇÇn definitie op de mouw

moeten spelden waarvan hij of zij maar moet geloven dat het de beste is. In

ieder geval is het een definitie die door de meeste gezaghebbende

antropologen wordt onderschreven.

Cultuur is een systeem van betekenissen en symbolen dat ten gronde

ligt aan de wijze waarop mensen handelen. Cultuur verwijst daarmee naar wat

mensen leren, namelijk de betekenis van symbolen, en niet naar wat zij doen

en maken. Ik kom hier zo op terug.

Eerst zal ik kort ingaan op een tweede belangrijk begrip in de

antropologie en de sociale wetenschap in het algemeen: de samenleving. Een

samenleving is een speciaal soort sociaal systeem. Een sociaal systeem is

een verzameling van mensen die geregeld omgang met elkaar hebben. Te denken

valt aan een gezin en een fabriek; maar ook de Vlaamsgezinde en de

Fransgezinde gemeenschap in de Voerstreek vormen een ieder een samenleving.

Om een tegenvoorbeeld te geven: een cafÇ is geen sociaal systeem, tenzij

daar geregeld dezelfde klanten komen. Kenmerkend voor een samenleving is

dat het een sociale structuur heeft: een verzameling van sociale posities

die met elkaar verbonden zijn door herhaalde patronen van interactie. Merk

hierbij op dat niet steeds dezelfde personen hoeven op te treden. In een

fabriek komen en gaan personeelsleden, maar de sociale posities blijven.

Dus als cultuur een geordend systeem van betekenissen en symbolen is,

volgens welke de sociale omgang plaatsvindt, dan is het patroon van sociale

omgang zelf het sociale systeem. (Door de onderlinge wisselwerking tussen

cultuur en samenleving verkeren beide in een voortdurende staat van

verandering.)

Nog anders geformuleerd: cultuur is een fabriek van betekenissen en

symbolen aan de hand waarvan mensen hun ervaringen interpreteren en hun

handelen sturen; sociale structuur is de vorm die dat handelen aanneemt,

dat wil zeggen het feitelijk bestaande netwerk van sociale relaties.

Cultuur is tegelijkertijd een model van de wereld en een model voor de

wereld. Een model van de wereld wil zeggen: het is een interpretatiemodel.

We kunnen de wereld ermee begrijpen. Ideologieân en religies zijn

duidelijke voorbeelden van een model van de wereld, van hoe de wereld

werkt. Een model voor wereld wil zeggen: het is een handelingsmodel. Het

zegt ons hoe in de wereld te handelen. Ook hiervan zijn ideologieân en

religies duidelijke voorbeelden.

Zoals gezegd, is cultuur een systeem van betekenissen en symbolen.

Drie termen in deze zin verdienen meer aandacht: systeem, betekenis en

symbool. Het begrip systeem verwijst naar het onderlinge verband tussen

verschillende betekenissen en symbolen; naar hun wisselwerking of

wederzijdse beãnvloeding.

Hoe moeten de begrippen betekenis en symbool worden begrepen, en wat

is het verschil met gedrag? Om te beginnen zal ik dit duidelijk maken aan

de hand van taal. Door middel van taal dragen wij boodschappen over: dit

zijn de betekenissen. Die betekenissen zijn verbonden met letters, woorden

en zinnen: de symbolen. Die letters, woorden en zinnen spreken we uit of

schrijven we op: dit is gedrag.

Cultuur bestaat niet zomaar wanneer er betekenissen en symbolen zijn,

cultuur ontstaat wanneer die betekenissen en symbolen worden gedeeld door

diverse mensen. Dat cultuur gedeeld wordt, zal ik aan de hand van een

praktisch voorbeeld duidelijk maken. Dit voorbeeld zal tegelijk duidelijk

maken dat ook gedrag symbolisch kan zijn.

Neem de knippering van de oogleden. Dat kan een onvrijwillige

samentrekking zijn, een contractie. Het kan echter ook een bewuste

samentrekking zijn, een signaal van verstandhouding bij voorbeeld, dat een

knipoog wordt genoemd. Vanuit een zuiver fysisch standpunt bekeken is er

tussen beide knipperingen geen verschil: er vindt een samentrekking van de

oogleden plaats. Maar vanuit een cultureel perspectief gebeuren er twee

totaal verschillende dingen. De eerste knippering betekent niets, maar een

knipoog is communicatie, het overbrengen van een boodschap door middel van

symbolisch gedrag. De knipoog gebeurt (1) met opzet, (2) tot iemand in het

bijzonder, (3) om een bepaalde boodschap over te brengen, en (4) volgens

een gevestigde code. Het is een stukje symbolisch, dat wil zeggen

betekenisdragend gedrag, een flits cultuur.

Maar dit is nog maar het begin. Stel dat een derde persoon de knipoog

heeft gezien. Hij of zij vindt de knipoog onhandig en amateuristisch

uitgevoerd en parodieert de knipoog. Ook hij of zij zal de oogleden

samentrekken, maar in dit geval is het een knippering noch een knipoog. Het

is een parodie en wel opnieuw volgens een gevestigde code. Dit laatste wil

zeggen dat de omstanders de parodie begrijpen, ze delen de betekenis van de

laatste knipoog.

Ik ga nu nog een stap verder, waarbij ik uitkom bij mijn onderzoek in de

Voerstreek. In het voorbeeld van de knipoog ben ik ervan uitgegaan dat de

betrokken personen hetzelfde systeem van betekenissen en symbolen hanteren,

waardoor ze elkaar kunnen begrijpen. Ze maken deel uit van dezelfde

cultuur. Maar in de Voerstreek leven twee gemeenschappen die situaties

vanuit verschillende systemen van betekenissen begrijpen. (Merk op dat hun

culturen overlappen: zowel Frans- als Vlaamsgezinden begrijpen bij

voorbeeld het verhaal van de knipogen.) Ik zal proberen dit duidelijk te

maken aan de hand van wat jaarlijks op 11 juli, de Vlaamse feestdag, in 's-

Gravenvoeren gebeurt. Vlaamsgezinden wensen dat de Leeuwevlag aan het

gemeentehuis wordt uitgehangen. En als ik me zo uitdruk, krijg ik als

steevaste, enigszins emotionele reactie dat de wet voorschrijft dat die

vlag wordt uitgehangen, en dat is ook zo. Fransgezinden willen voorkomen

dat de Leeuwevlag wordt uitgehangen. Meestal draait het erop uit dat eerst

de Leeuwevlag of de Waalse Haan wordt uitgehangen en daarna de andere,

waarna nog de Belgische driekleur volgt.

Vier objecten lijken me hier van belang: de drie vlaggen en het

gemeentehuis. Het gemeentehuis is in deze vlaggenkwestie niet zomaar een

overheidsgebouw. Want de Fransgezinde postmeester van Sint-Martensvoeren

heeft vorig jaar de Leeuwevlag aan het postkantoor uitgehangen en geen haan

die er naar kraaide. Aan het gemeentehuis zijn er daarentegen wel jaarlijks

problemen met het uithangen van die vlag. Vanuit politiek oogpunt is dit

het belangrijkste gebouw van Voeren. Dat wil zeggen dat beide partijen er

hun stempel op willen drukken, of beter: hun vlag er op willen zetten.

Misschien zijn het Veltmanshuis en het Centre Culturel et Sportif voor

respectievelijk de Vlaams- en de Fransgezinden belangrijker. Maar beide

kampen maken geen aanspraak op elkaars gebouw. Met het gemeentehuis ligt

dat anders. Het gemeentehuis symboliseert Voeren en een vlag aan het

gemeentehuis symboliseert tot welk landsdeel Voeren behoort. De Leeuwevlag

betekent dat Voeren bij Vlaanderen hoort, de Hanevlag betekent dat Voeren

Waalse grond is en eigenlijk tot Walloniâ behoort. De Fransgezinden zijn

het oneens met de eerste betekenisverlening, de Vlaamsgezinden met de

tweede. De Belgische driekleur zou je op het eerste gezicht als een

compromis kunnen zien, maar dat lijkt me onjuist. Vanuit Vlaamsgezind

standpunt kan de driekleur betekenen dat hun stelling dat Voeren Vlaams is,

toch niet helemaal waar is. Vanuit Fransgezind standpunt kan het uithangen

van de driekleur een overwinning betekenen: we hebben de symbolisering van

het tweegevecht tussen het Vlaams- en Fransgezinde standpunt aan het

gemeentehuis enigszins in ons voordeel kunnen beslechten, want door die

driekleur is het Vlaamsgezinde standpunt 'Voeren is Vlaams' ondermijnd.

Voeren is niet Vlaams, kan men bij de Fransgezinden zeggen, want kijk maar

naar de driekleur: Voeren is ook Belgisch en dus minstens ook Waals.

Aan deze vlaggenkwestie en wat ik erover heb gezegd, valt een aantal

belangrijke zaken op. Ten eerste dat symbolen een sterke emotionele

uitwerking hebben, vooral als ze de inzet zijn van een controverse. Ten

tweede dat symbolen voor diverse mensen tegelijkertijd verschillende

betekenissen kunnen hebben. Ten derde dat een cultureel-antropologische

vertaling van zo'n vlaggenkwestie heel wat interpretatie veronderstelt en

daarmee een heikele onderneming is, waarbij je makkelijk in de fout kunt

springen. Ten vierde stelt het een bijzondere eis aan de beoefenaar van de

antropologie. Hij of zij kan de beschrijving, de analyse en interpretatie

niet vanuit de leunstoel in de huiskamer of de universiteit verrichten. Hij

of zij moet ter plekke zijn. Het is dit methodologische aspect van de

antropologie die haar het duidelijkst onderscheidt van andere sociale

wetenschappen. De antropologische methode bij uitstek is het veldwerk.

Veldwerk betekent een diep binnendringen van een meestal kleine

gemeenschap voor een lange periode, ongeveer een jaar. Door in zo'n

samenleving te leven en eraan deel te nemen, probeert een antropoloog haar

van binnenuit te leren kennen, te begrijpen. En niet van buitenuit, zoals

in andere wetenschappelijke disciplines de gewoonte is. Daardoor kan een

antropoloog zich van een onderzoektechniek bedienen waarover andere

wetenschappers niet beschikken, namelijk de participerende observatie, of

waarneming door deelname. Dit is niet noodzakelijk de meest gebruikte

onderzoektechniek. In samenlevingen als Voeren waar een groot deel van het

leven zich binnenskamers voltrekt, is deelnemende waarneming minder

veelvuldig toe te passen dan in landen waar het leven zich meer buitenshuis

voltrekt.

Andere technieken die gebruikt worden, zijn interviews,

archiefonderzoek, enquàtes en participerende documentatie. Participerende

documentatie of deelnemende documentatie is het bespreken van documenten en

foto's met informanten. Langs deze weg kunnen vaak verrassende thema's ter

sprake komen waar een onderzoeker tijdens het opstellen van zijn

interviewvragen niet op was gekomen.

Maar waartoe dient dergelijk uitgebreid onderzoek naar relatief kleine

verzamelingen mensen? In de antropologie is men niet uitsluitend

geãnteresseerd in het kleinschalige, in het bijzondere. Antropologie is

vooreerst een vergelijkende wetenschap waarin men door het vergaren van

gedetailleerd materiaal over soortgelijke verschijnselen tot algemene

uitspraken over die soortgelijke verschijnselen tracht te komen. Natuurlijk

heeft het specifieke onderwerp van onderzoek een belang in zichzelf. Ik wil

een afdoende verklaring opstellen over de oorsprong en de verdere

ontwikkeling van de tweespalt tussen de Vlaams- en Fransgezinden. Maar een

tweede doel is om op basis van een vergelijking tussen Voeren en

soortgelijke situaties elders in de wereld, meer algemene uitspraken te

doen over het ontstaan van etnische tegenstellingen, over de politieke

manipulatie van cultuurverschillen ten behoeve van nationalistische

ambities, en over hoe die cultuurverschillen al dan niet bewust worden

gecreâerd. De ambitie van de antropologie is, zoals mijn hoogleraar het

eens heeft gezegd, het begrijpen van kleine samenlevingen van binnenuit

naar buiten toe. Daarmee bedoelde hij naar mijn mening twee dingen: (1) het

gaat erom van het specifieke tot het meer algemene te komen, (2) het gaat

erom vanuit een studie van een kleinschalige samenleving, de wisselwerking

met de wijdere samenleving te analyseren en te verklaren. In mijn onderzoek

gaat het dan om een analyse en verklaring van het Voerense conflict in

relatie tot de meer algemene tegenstelling tussen Vlamingen en Franstaligen

in Belgiâ.

Volkskunde

Volkskunde is een onderdeel van de heemkunde. Volgens de Winkler Prins is

heemkunde "de studie van ... de eigen omgeving, in al haar aspecten, in

heden en verleden". Heemkunde beperkt zich dus niet tot de mens, de

volkskunde doet dat wel. Volgens diezelfde Winkler Prins is volkskunde de

studie van "zowel de geestelijke als de materiâle volkscultuur", en zijn

haar studieobjecten onder meer: volksgebruiken, volksgeloof,

volkswetenschap, volkskunst, volkstechniek enzovoorts.

Waar past de volkskunde binnen het grotere veld van de antropologie?

Binnen de antropologie en de wetenschap in het algemeen wordt een

onderscheid gemaakt tussen enerzijds de studie van de geestelijke

gemeenschapscultuur, folklore (letterlijk: de kennis van het volk), dat

binnen de antropologie niet als een specialisme wordt beschouwd, en

anderzijds de studie van de materiâle gemeenschapscultuur, etnologie

(letterlijk: de leer van de volken). Etnologen waren vroeger vooral

verbonden aan musea en veel minder aan universiteiten. Zij keken naar de

natuurlijke of gewone geschiedenis van stammen of tribale volkeren en naar

de historische banden tussen die volkeren. Langs die weg probeerden zij de

verspreiding van cultuurelementen over de wereld te verklaren. Antropologen

hebben zich hierop veel minder geconcentreerd; zij waren vooral

geãnteresseerd in algemene wetenschappelijke uitspraken over de cultuur en

het sociale gedrag mensen. Culturele antropologie heeft de etnologie als

belangrijkste tak van de antropologie in het algemeen verdrongen; de

moderne culturele antropologie is jonger dan etnologie. Het zijn dan ook

cultureel antropologen en niet etnologen die de belangrijkste en meeste

functies in musea en aan universiteiten bekleden. (In een bijlage heb ik de

diverse onderdelen van de antropologie weergegeven. "Culturele

antropologie" wordt op diverse niveaus van onderverdeling gebruikt. Het

herhaalde gebruik van deze term in het schema moet worden begrepen uit de

historische ontwikkeling van het vakgebied; in opeenvolgende fasen was het

steeds nodig een onderscheid te maken tussen culturele antropologie sec en

een specialisatie ervan. In het algemeen wordt de term "culturele

antropologie" gebruikt om het laagste specialisme in het schema aan te

duiden.)

De werkzaamheden van de meeste leden van de Heemkring Voeren en Omstreken

zijn volgens mij echter geen etnologische activiteiten in de betekenis die

ik zojuist heb aangegeven. Hun studies hebben een meer beperkte ambitie.

Het lijkt me daarom beter de werkzaamheden van enkele van hen te bekijken

en te zien hoe die zich tot de culturele antropologie verhouden.

Jaak Nijssen bestudeert kerkhoven en meer in het bijzonder

grafkruisen. Wie enigszins op de hoogte van mijn werkzaamheden is, weet dat

ook ik menige dag op kerkhoven heb doorgebracht. Theo Broers verzamelt

prentbriefkaarten, en hij heeft aan den lijve ondervonden dat ook ik daarin

geãnteresseerd ben. Theo Broers verzamelt ook landbouwwerktuigen; een

antropoloog die belangstelling heeft voor wat "de materiâle cultuur" wordt

genoemd, zou zich ook voor die werktuigen kunnen interesseren. Rob Brouwers

tekent streekverhalen op, en ook dat zou een werkzaamheid van een

antropoloog kunnen zijn. Toch durf ik te beweren dat wat Rob Brouwers doet,

geen beoefening van de antropologie is. Dit klinkt misschien wat pedant,

maar ik zal proberen mij nader te verklaren.

Als een antropoloog streekverhalen zou optekenen of die van Rob Brouwers

zou bestuderen, dan heeft hij of zij een of meer van de volgende oogmerken.

Ten eerste bestudeert een antropoloog verhalen uit diverse streken om te

achterhalen of er een algemene structuur in te ontdekken valt en hoe die te

verklaren is.

Ten tweede zou een antropoloog willen weten, wat een streekverhaal

- de opbouw, de woordkeus, de focus op bepaalde thema's, de afwezigheid van

andere thema's - zegt over de wijze waarop de schrijvers en vertellers van

de verhalen, andere facetten van hun bestaan waarnemen en waarderen.

Kortom, wat kan een antropoloog door middel van een streekverhaal leren

over de cultuur - de wereld van betekenissen en symbolen - van de mensen

die bij dat streekverhaal zijn betrokken?

Ten derde, door een analyse van wie wel en wie niet in de verhalen

voorkomen, kan informatie worden vergaard over de plaats van die personen

in de samenleving waarin het verhaal zich afspeelt. Hoe worden bepaalde

gezagsdragers beschreven en daarmee gewaardeerd? Wie wordt erin bespot, hoe

gebeurt dat en wat is de overeenkomst met het bespotten in werkelijkheid.

Ik kan nog een stap verder gaan. Veel verhalen worden mondeling

overgeleverd. Niet iedereen kent het verhaal even goed. Het verhaal was in

de eerste versie misschien anders dan in de tiende. Vragen kunnen dan zijn:

wie kennen het verhaal goed en wie minder goed, en wat zegt dit over de

verdeling van de controle over de inhoud van de verhalen? Wie is in staat

bepaalde elementen aan het verhaal toe te voegen en er andere aan te

ontnemen en wel op zo'n wijze dat die persoon er in het verhaal beter vanaf

komt? Hoe krijgt die persoon het gedaan dat zijn nieuwe versie geaccepteerd

wordt? Welke machtsbronnen gebruikt hij daartoe? Misschien circuleren er

verschillende versies van hetzelfde verhaal. Verschillen de mensen die die

versies vertellen, nog op andere punten: machtigen versus minder machtigen,

protestanten versus katholieken, mannen versus vrouwen, jongeren versus

ouderen? Dit soort informatie die in verhalen of het vertellen ervan

verborgen kan zitten, kan van cruciaal belang zijn om bestaande of

historische tegenstellingen en daarmee cultuurverschillen te traceren.

Rob Brouwers zou ook roddels kunnen verzamelen, en misschien doet hij

dat ook wel. Een volkskundige en een antropoloog kunnen beiden roddels

optekenen. Maar een antropoloog doet twee dingen die een volkskundige - in

de beperkte betekenis waarin ik dit begrip hier gebruik - niet doet, of in

ieder geval niet snel zal doen.

Ten eerste vraagt een antropoloog zich af, wie deel uitmaken van de

sociale circuits waarbinnen de roddels circuleren en wie niet. Langs deze

weg kan hij achterhalen wie wel tot bepaalde kringen behoren en wie ervan

worden uitgesloten. De volgende vraag zou dan zijn, waarom die uitsluiting

plaatsvindt.

Ten tweede vraagt een antropoloog zich af, wat de roddels vertellen

over de voorstellingen en waarderingen, over de betekenissen waarmee de

roddelaars hun wereld interpreteren en waarderen.

Conclusies

Natuurlijke kan een volkskundige ook doen wat een antropoloog doet, maar

misschien moet dan worden gezegd dat de volkskundige een antropoloog is

geworden. Hiermee bedoel ik dat het verschil tussen een volkskundige en een

antropoloog er een van gradaties is. Sterker nog: de werkzaamheden van

beiden kunnen overlappen. Maar dan nog blijven er twee belangrijke

verschillen. Dat zijn overigens geen essentiâle verschillen - ik geloof

niet in essenties - maar graduele verschillen. Volkskundigen en

antropologen zijn familie van elkaar en vertonen de gelijkenissen en

verschillen van familieleden.

Het eerste verschil is dat een volkskundige als hoofddoel de

beschrijving en/of verzameling van objecten heeft; een antropoloog tracht

tot algemene uitspraken te komen waarin het bijzondere en het algemene met

elkaar worden verbonden. Het is een verschil tussen naar verhouding meer

empirie en meer theorie: naar verhouding meer empirie bij de volkskundige,

meer theorie bij de antropoloog. Ik wil daarmee niet zeggen dat een

volkskundige geen theoretische bezigheden heeft. Ik bedoel dat hij minder

theoretische bezigheden kent dan een antropoloog, en opnieuw blijken we met

een familiegelijkenis en een gradatieverschil te maken te hebben.

Het tweede verschil is nauw met het eerste verbonden. Bij een

volkskundige zal de beschrijving en/of verzameling vaak een doel op

zichzelf zijn. Voor een antropoloog is de beschrijving en verzameling

meestal een middel om tot uitspraken te komen die de beschrijving

overstijgen. Opnieuw gaat het om gradaties. Ik kan mij goed voorstellen dat

er volkskundigen zijn die op hoger niveau van abstractie werkzaam zijn dan

sommige antropologen.

Mijn slotconclusie kan kort en eenvoudig zijn. De volkskunde zoals die door

de leden van de Heemkring Voeren en Omstreken wordt beoefend, neemt geen

aparte plaats in de antropolgie in. Het is geen antropologische

specialisatie, zoals bij voorbeeld wel de politieke antropologie en de

religieuze antropologie specialisaties zijn. Volkskunde is te localiseren

op het meer beschrijvende niveau binnen al die specialisaties, zonder

noodzakelijk theoretische oogmerken. Maar u mag het natuurlijk hartgrondig

met me oneens zijn.

Aanbevolen literatuur

Mart Bax (1988), Politieke antropologie in vogelvlucht. Amsterdam: VU Uitgeverij.
(Dit boekje geeft een overzicht van zowel de ontwikkeling in de theorievorming over kleinschalige politieke verhoudingen als van de geschiedenis van de antropologiebeoefening in Nederland.) 

Clifford Geertz (1973), The interpretation of cultures. Selected essays by Clifford Geertz. New York: Basic Books, Inc., Publishers. (Geertz, een Amerikaan, is een van de meest gezaghebbende antropologen van deze tijd. Het lezen van dit boek vereist enige voorkennis.) 

Robert M. Keesing (1976), Cultural anthropology. A contemporary perspective. New York: Holt, Rinehart and Winston. (Tot voor kort werd dit boek gebruikt tijdens de cursus "inleiding tot de antropologie" voor eerste-jaarsstudenten aan de Universiteit van Amsterdam. Het is een betrekkelijk eenvoudig boek, rijk aan illustraties.) 

Jojada Verrips (1983), En boven de polder de hemel. Een antropologische studie van een Nederlands dorp 1850 - 1971. Groningen: Wolters-Noordhoff 
(Dit is een van de eerste antropologische studies die zich in Nederland afspeelt. Het is een verklaring van de oorsprong van de splitsing tussen Hervormden en Gereformeerden. Veranderingen in de plaatselijke machtsverhoudingen en religieuze voorstellingen worden in verband gebracht met maatschappelijke en religieuze veranderingen in de wijdere Nederlandse samenleving. Lezenswaardig en leesbaar.) 

Peter Kloos heeft een inleiding culturele antropologie in het Nederlands geschreven. De titel is me ontschoten. Het boek in ongetwijfeld in iedere goede boekhandel te verkrijgen. Van zijn hand is, naar ik meen, ook het boekje Achter de coulissen, over de problemen waarmee een antropoloog tijdens het veldwerk geconfronteerd kan worden.

Noten
 *. Dit is een herziene versie van de voordracht die ik op uitnodiging van de Heenikring Voeren en Omstreken onder de titel "Is volkskunde hetzelfde als antropologie?" heb gehouden op maandag 13 april 1992 in Sint-Martens-Voeren. 

1. Een antropoloog zal kunst ook heel anders bestuderen dan bij voorbeeld een kunstcriticus. Terwijl de laatste vooral het kunstobject bestudeert en beoordeelt, concentreert de antropoloog zich meer op de produktie van kunst. Een antropoloog zou zich de vraag kunnen stellen: welke politieke, economische en culturele voorwaarden bepalen het succes of falen van kunstprodukten? Om die vraag te kunnen beantwoorden, dienen weer andere vragen te worden beantwoord: onder welke politieke constellaties gedijen welke kunstvormen en waarom? (Denk aan het dadaisme dat ten tijde van het fascisme als "entartete" kunst werd beschouwd; of aan het realisme dat hoogtij vierde onder het Sovjet-regiem.) Welke kunstenaars hebben toegang tot welke galeries en musea en welke mogelijkheden hebben deze om de kunstprodukten te promoten? Wat is het kunstbeleid van een regering, welke kunstvormen en -stromingen worden wel en niet gestimuleerd? Kennen sociaal-demokratische regeringen een ander kunstbeleid dan christendemokratische of liberale?

 2. Ideologie en religie hebben veel overeenkomsten maar zijn niet hetzelfde. In een religie staat de relatie tussen God en mens centraal, in een ideologie de relatie van mens tot mens. Niet alle ideeënsystemen zijn even makkelijk in een van beide categorieèn in te delen. Het islamitische fundamentalisme - en eigenlijk ieder religieus fundamentalisme - is een religie die ook een politieke ideologie is geworden.

D'r Koeënwòòf nr 08 (1993/2)

Thema-nummer: NIEUW LIMBURGS ---- INHOUD:

======

OUD EN NIEUW LIMBURGS door Bep Mergelsberg ......1

OUDE 's GRAVENVOERENSE WOORDEN door Robert Brouwers...............10

ZWARTE PIET en een paar van z'n andere namen door Bep Mergelsberg........................12

TAALNIVELLERING door Jaak Nijssen...................13

PUBLIKATIES verzameld door Bep Mergelsberg.............................24

PUBLIKATIES Verzameld door Jaak Nijssen...........................24

 
====

p. 01 - 10

 
OUD EN NIEUW LIMBURGS

door Bep Mergelsberg.

Ik leer mijn kinderen Limburgs. Nu is me daarbij opgevallen dat ik hen een ander Limburgs leer dan ik vroeger thuis geleerd heb. Veel woorden heb ik in de loop der tijd vervangen door andere woorden die vrijwel allemaal een gemeenschappelijk kenmerk hebben, n.l.: de nieuwe woorden lijken veel meer op de Algemeen Nederlandse woorden dan de oude Limburgse woorden.

 Mijn ouders zijn afkomstig uit Montzen (moeder) en Kelmis (vader). Dit verklaart de niet-Noorbeekse woorden die in mijn vroegere thuistaal voorkwamen.

 Ikzelf ben geboren in 1957 in Noorbeek, een dorp van ongeveer 1000 inwoners in Nederlands Zuid-Limburg, grenzend aan de Voerstreek. Ik ben daar ook opgegroeid.

 Ik schijn tegenwoordig onbewust nogal veel typisch Sint- Martensvoerense klanken in mijn taal te gebruiken. Noorbekenaren maken mij hier wel eens op attent. De woorden waarin ik enkel de klanken veranderd heb nadat ik in Sint- Martensvoeren kwam wonen zijn niet in de lijst opgenomen.

 
De woordenlijst.

 Ik heb niet gestreefd naar volledigheid maar ik meen dat de onderstaande woordenlijst toch een idee geeft van de omvang van de gelijkschakeling van mijn Limburgs aan onze standaardtaal.

Allereerst som ik hieronder een aantal Limburgse woorden op die ik vroeger thuis en in de omgang met andere Noorbeekse mensen leerde. Ernaast volgen de nieuwe Limburgse woorden, of misschien moet ik zeggen, verlimburgste Algemeen Nederlandse woorden. Dan volgt de vertaling in onze standaardtaal.

OUDE EN NIEUWE LIMBURGSE WOORDEN.

De woorden heb ik ondergebracht in een aantal groepen.

De eerste groep bestaat uit werkwoorden, de tweede uit zelfstandige naamwoorden en de derde en laatste uit bijwoorden.

WERKWOORDEN.

De vervoeging van de sterke werkwoorden staat tussen haakjes onder de betreffende werkwoorden. De andere werkwoorden zijn zwak en worden allen als volgt vervoegd: o.v.t, enkelvoud en meervoud = stam + de / v.v.t. = ge + stam + d.

kaore preuve (proeven)

käöre aaie (aaien)

piepe ròke (roken)

(piep - paeëp - gepaeëpe) "Neet alling piepe me òch sigerètte

waoërte gepaeëpe".

tappesere behange (behangen)

De "ge-" van het voltooid deelwoord "getappeseerd" valt in

mijn taal enkel weg in de vorm "De kamer is tappeseerd

waoëre".

sjtrikke breie (breien)

hekele haoke (haken)

de sjòttele waesje aafwaesje (afwassen)

(waesje - woosj - gewaesje / aafwaesje - woosj aaf -

aafgewaesje)

bagere verhuze (verhuizen)

De "ge-" van het voltooid deelwoord "gebageerd" valt in mijn

taal enkel weg in de vorm "De meubels zeunt bageerd waoëre".

uzere piekere (piekeren)

sjtute òpsjuppe (opscheppen)

(sjtute - sjtaoët - gesjtaoëte)

"Väöl beheij make" en "Zich get van z'ne Jaan make" hebben

dezelfde betekenis. "'ne Beheijdspiemel" en "'ne sjtutert"

zijn synoniemen, zijn vervangen door "'ne òpsjùpper" en

betekenen "een opschepper".

zaege zeure (zeuren)

gebiere op lètte (notie nemen van*)

Ik gebruikte "gebiere" enkele in een ontkennende zin,

bijvoorbeeld: "Dao mòs-te neet nao gebiere".

(* vertaling uit: "Groéselder Diksjenär")

gewaeëre laote mèt rùs laote (met rust laten)

(laote - loot - gelaote)

wase greuje (groeien)

(wase - woos - gewase)

baoëke kriesje (huilen)

(kriesje - kraeësj - gekraeësje)

("Kriesje" is een van de enige woorden die ik ben gaan

gebruiken nadat ik in Sint-Martensvoeren kwam wonen.)

zich verviere zich versjrikke (schrikken)

(verviere - vervierde - vervierd)

(zich) versjtaeëke (zich) versjtòppe (z. verstoppen)

(versjtaeëke - versjtook - versjtaoëke)

zich verdaole zich vergisse (z. vergissen)

(verdaole - verdaolde - verdaold)

ZELFSTANDIGE NAAMWOORDEN.

De zelfstandige naamwoorden heb ik onderverdeeld in kleinere

groepjes van woorden. De betekenis van de woorden was daarbij

het uitgangspunt. Woorden die vanuit deze invalshoek geen

verband hebben met de anderen zijn dan ook gerangschikt onder

de sub-titel "anderen".

Onder elk woord is steeds ook de meervoudsvorm vermeld.

Allerlei doekjes.

d'r plagk de sjaal (de sjaal)

de plagke de sjaaltjes (de sjaaltjes)

Een zijden of nylon vierkanten hoofddoek voor vrouwen, dat

eerst in een driehoek gevouwen werd om het vervolgens met een

knoop onder de hals vast te knopen. Later, een dertigtal jaar

geleden, toen het dragen van een hoofddoek uit de mode raakte,

werd "'ne plagk" gebruikt als halsdoek. Het doek was een

accessoir dat hoorde bij de overjas die men droeg.

d'r sjroeblòmmel d'r dweel (de dweil)

de sjroeblòmmele de dwele (de dweilen)

d'r sjnutesplagk d'r zakdook (de zakdoek)

de sjnutesplagke de zakdeuk (de zakdoeken)

Opmerkelijk is dat ik wèl nog het woord "d'r sjòttelsplagk" -

"de sjòttelsplagke" (vaatdoekje) gebruik.

Kleding.

d'r sjtivvel d'r laars (de laars)

de sjtivvele de laarze (de laarsen) d'r sjtievel (de rubber- de sjtievele laars-en)

de bloes (sleeptoon) de bloes(stoott.) (de blouse)

de bloeze de bloeze (de blousen)

de sallòpèt d'r aoëveral (de overal)

de sallòpètte de aoëverals (de overals)

d'r pisjamma d'r pijama (de pijama)

de pisjammas de pijamaas (de pijama's)

d'r trikò d'r trui (de trui)

de trikòs de truie (de truien)

't nachsklèèd d'r pijama (de nachtjapon)

de nachsklèjer de pijamaas (de nacht- japonnen)

d'r zeverlap d'r sjlabber (de slabber)

de zeverlep de sjlabbers (de slabbers)

de sjäöts d'r ròk (de rok)

de sjäötse de rùk (de rokken)

Ons lichaam.

d'r bagktaand d'r kies (de kies)

de bagkteng de kieze (de kiezen)

't bakke de wang (de wang)

de bakke de wange (de wangen)

de vaeërsj de hiel (de hiel)

de vaeërsje de hiele (de hielen)

de nerf de zenuw (de zenuw)

de nerreve de zenuwe (de zenuwen)

Meubels of delen ervan.

't sjaab de kas (de kast)

de sjaper de kaste (de kasten)

't sjòt de laaj (de la)

de sjòtter de laaje (de laden)

't kakkesjtùlke d'r keendersjtool (de kinderstoel)

de kakkesjtùlkes de keendersjteul (de kinderstoelen) Huishoudmachines.

't sjòttelmesjieng 't aafwaesjmesjieng (de vaatwasser)

de sjòttelmesjienger de aafwaesjmesjienger (de vaatwassers)

de essereus de centrifuusj (de centrifuge)

de essereuze de centrifuusje (de centrifuges)

Beddegoed.

't sjloppelèg 't lake (het laken)

de sjloppelège de lakes (de lakens)

de kusteek de sjloob (de sloop)

de kusteke de slope (de slopen)

d'r puus de matras (de matras)

de puze de matrasse (de matrassen)

't Toilet.

't huuske de WC (de ('t) WC)

de huuskes de WC's (de WC's)

't huuskespapier 't WC-papier ('t WC-papier)

(dit woord gebruik ik nooit in het meervoud)

de sjas d'r sjtòrtbak (de stortbak)

(dit woord gebruik ik nooit in het meervoud)

Groenten.

de roeëj kroot de rode biet (idem)

de roeëj krote de rode bietjes (idem)

de moeër de wòrtel (de wortel)

de moeëre de wòrtele (de wortelen)

de sjlaat de sjlaai (de sla)

(ook dit woord gebruik ik nooit in het meervoud)

de sjikoree 't witlòf NNL (het witlof) ZNL (het witloof)

(geen meervoud)

Etenswaren.

d'r vlaam d'r vlaai (de vla, de d'r vlaai)

de vlame de vlaaie (de vlaaie)

d'r kòffetuur d'r zjem (de jam)

(geen meervoud)

't gekrùsj 't hùjtvlèèsj (de hoofdkaas)

(geen meervoud)

't greun moos oonderèè sjtaampòt (stampot)

(geen meervoud)

d'r poetes d'r bloodwaoërsj (de bloedworst) de bloodwäöersj (de ...worsten)

Andere.

d'r bidòng (wordt niet meer gebruikt)

de bidònge

"'ne Bidòng" was een blikken, platte fles met een sluitdop

zoals men die vroeger ook aantrof bij limonadeflessen. De dop

was met een dikke ijzerdraad vastgemaakt aan de fles en was

voorzien van een gummy ring.

Vaak had deze ring een rode kleur. "d'r Bidòng" werd

's morgens gevuld met koffie en suiker en werd dan door vader

meegenomen naar het werk. Als hij 's avonds terug kwam was de

rest koffie nog lauw en had een heel speciale smaak gekregen.

de pavèj d'r sjtoeb (de stoep)

de pavèje de sjtuub (de stoepen)

de sjtaof de kachel (de kachel)

de sjtaove de kachele (de kachels)

de loetsj de tut (ZNL. de tut) (NNL. de speen)

de loetsje de tutte (de tutten) (de spenen)

't gaan 't gare (het garen)

(ik gebruik van dit woord nooit het meervoud)

d'r vaam d'r draod (de draad)

de vaem de dräöd (de draden)

't fieëber de koorts (de koorts)

(geen meervoud)

de sjòòt de sjùùld (de schuld)

de sjòte de sjùlde (de schulden)

de waesjpitsj de waesjpin (de was- knijper)

de waesjpitsje de waesjpinne (de was- knijpers)

d'r toebak d'r sjek (de shag)

(geen meervoud)

de sakòsj de tesj (de handtas)

de sakòzje de tesje (de handtassen)

de mal de tesj (de boodschappentas)

de malle de tesje (de boodschappentassen)

Een voorbeeld van "taalverarming".

d'r pòrtmòne de beursj (de beurs)

de pòrtemònès de beurzje (de beurzen)

de aoërte de reste (dàt, wat overblijft na de warme maaltijd.)

Dit woord gebruikte ik nooit in het enkelvoud.

"De aoërte" waren voor de kat."

't getuug 't gerèèdsjap ('t gereedschap)

(geen meervoud)

d'r kuul d'r sjtek (de stok)

de kule de sjtekke (de stokken)

de kròddel de pad (de pad)

de kròddele de padde (de padden)

't klunkske de vroedmeesterpad (idem)

de klunkskes de vroedmeesterpadden (idem)

"'t klunkske" is misschien een onomatopee, een woord dat een

klanknabootsing is van het geluid dat deze paddensoort

voortbrengt.

de hoesdäör de väördäör (de voordeur)

de hoesdäöre de väördäöre (de voordeuren)

Vroeger hoorde bij vrijwel elk huis een stal. Men maakte dan

ook een onderscheid tussen de deur van "'t hoes" (de woning)

en "de sjtaaldäör" (de deur van de stal).

dùùreg de achterkaoëke (de achterkeuken) de achterkaoëkes (de...keukens)

de huuf d'r knikker (de knikker)

de huuve de knikkers (de knikkers)

de tòwsjpring de sjpringtòw (het springtouw)

de tòwsjpringe de sjpringtòwwe de ..touwen)

e baeske e poeneke (een kus)

de baeskes de poenekes (de kussen)

't liemtèke 't lidtèke ('t lidteken)

de liemtèkes de lidtèkes (de lidtekens)

BIJWOORDEN.

Het bijwoord "flòt kan ook als bijvoegelijk naamwoord gebruikt

worden.

voet weg (weg)

ùmmer altied (altijd)

noeëts nooit (nooit)

òppedaod,lùts, derek, sjnak dalek (dadelijk)

Naar mijn persoonlijk gevoel was "derek" sneller dan

"òppedaod", "òppedaod" sneller dan "sjnak" en dit laatste was

weer sneller dan "lùts". "Lùts" was wel eerder dan "sjtrak"

(straks).

flòt gauw, sjnel (gauw, snel)

(oeë) e-ba (oeë) heen (waar)(naar toe)

bès tut (tot)

heversj nao häèm (-t-huiswaards)

WAARDERING VAN HET LIMBURGS.

Verschillende mensen waarderen het Limburgs verschillend. Deze waardering verschilt al naar gelang ervaringen en vorming. Niet iedereen is zich bewust van zijn waardering ten aanzien van deze taal of van het daaruit voortvloeiende gedrag ten aanzien van mensen die deze taal spreken.  

Een voorbeeld: 
Een kind van twee jaar dat door zijn moeder in het Limburgs wordt aangesproken is ééntalig Limburgs. Als dit kind in het Nederlands een vraag gesteld wordt zal het vrijwel altijd aarzelend, al gissend antwoorden. Meestal niet omdat dit kind het antwoord niet weet, maar vaak wel omdat het niet precies kan verstaan wat de vraag nu juist is. Mensen die enkel Nederlands spreken en willen praten met kinderen, die nog niet naar school gaan en wiens thuistaal het Limburgs is, zullen er zich bewust van moeten zijn dat het aarzelende, onzekere gedrag van zo'n kind meestal alles te maken heeft met de taal die in zo'n gesprek gebruikt wordt. Realiseren zij zich dit niet, en dit is over het algemeen het geval, dan zullen ze bewust of onbewust gaan zoeken naar andere verklaringen voor dit vreemde gedrag. Verklaringen die nogal uit de lucht gegrepen zijn, maar die wel een bijdrage leveren aan het verkeerde beeld dat deze mensen zich vormen over deze kinderen. Een kind van twee jaar dat door zijn moeder in het Nederlands wordt aangesproken is ééntalig Nederlands. Ik denk dat geen enkele Limburgsspreker het in zijn hoofd haalt om dit kind een vraag in het Limburgs te stellen, want dat zou dit kind waarschijnlijk ook niet verstaan.  

Een tweede voorbeeld. 
Een kind van drie gaat naar de kleuterschool. Haar thuistaal is het Limburgs. De schooltaal is het Nederlands. In school mag in Vlaanderen geen Limburgs gesproken worden, dat is wettelijk zo geregeld. Dit verschijnsel noemt men taaldwang. Het kind voelt, leeft en denkt in het Limburgs en is dus om zich uit te drukken afhankelijk van die taal. Op school mag ze deze taal plots niet meer gebruiken en we hoeven ons dan ook niet te verwonderen als dit kind letterlijk met haar mond vol tanden staat. Haar taalvaardigheid (in het Nederlands) zal minnetjes zijn en haar woordenschat (in het Nederlands) klein.  

Daarnaast heeft het negeren en afkeuren van de thuistaal ook gevolgen voor de ontwikkeling van het zelfvertrouwen van kinderen, voor het vertrouwen van die kinderen in hun ouders en voor de verhouding van die kinderen met hun leerkrachten in het bijzonder en de school in het algemeen.  

Nederlands leren is natuurlijk belangrijk, maar dit kan ook samen gaan met respekt voor de thuistaal van sommige kinderen, het Limburgs. Vanuit pvoedkundig perspektief lijkt mij dit zeker de beste weg.  

Nederlands leer je natuurlijk niet als je enkel Limburgs spreekt. Ik denk echter dat je net zo goed Nederlands leert als men al het Limburgse taalgebruik van kinderen die menen Nederlands te spreken niet als fout benoemd maar als Limburgs. Dan erken je meteen ook de thuistaal en de tweetaligheid van deze kinderen. Op die manier doe je tegelijkertijd iets aan de negatieve beeldvorming over Limburgsspekenden.  

Het bovenstaande klinkt heel eenvoudig, maar op het eerste zicht blijkt dit in de praktijk niet zo te zijn, alhoewel? Veel leerkrachten in de Voerense scholen kennen het Limburgs zoals dat in Voeren gesproken wordt niet, laat staan dat ze mijn NederlandsLimburgs Limburgs kennen. Het is dus voor deze leerkrachten zeker niet eenvoudig om het onderscheid tussen Limburgs en fout Nederlands te maken. Het is vanzelfsprekend dat je niet mag verwachten dat zij steeds weer de taal van de streek gaan leren alvorens zij ergens les gaan geven en dit hoeft ook niet. Deze leerkrachten kunnen wel aan hun leerlingen uitleggen dat zij de taal van Voeren niet kennen en dat ze dus alles wat niet-Nederlands is fout zullen moeten noemen. Ook als het om Voerense woorden gaat die niet fout maar Voerens maar dus geen Nederlands zijn. Ik denk dat zo'n verhaal in hooguit tien minuten vertelt kan zijn.  

De moeilijkheid van dit tien-minuten verhaal is dat er nogal wat leerkrachten zijn die al lang in Voeren wonen. Zij zouden aan de leerlingen duidelijk kunnen maken waarom zij geen Voerens hebben leren spreken.

===

p. 10 - 12

OUDE 's GRAVENVOERENSE WOORDEN.

door Rob. Brouwers

bajere (gaiste met ba:je:re) = pootje baden. 
comlesere < communiceren = te kommunie gaan.
van daig (doeg dat van daig) = te zens = zoals het hoort, fatsoenlijk.
döppe (wat e döppe) = onhandig meisje (nooit bij een jongen) (oorspronkelijk is döppe een stenen potje. "öpke, döpke, roeëzesöpke enz.)
enne döppe-sjörger (letterlijk: enne potjes-kramer) = een onhandig iemand. (te vergelijken met enne hoddeler en enne taperer)
aiveldig = kinderachtig (dat is enne "aiveldige" = dat is iemand die zich meer meent dan hij in werkelijkheid is, dus bij misplaatste trots)
e fieke = een (lief) klein jongetje
e feijke = een (lief) klein meisje
en floetsj (wat en floetsj va(n) e vraomiensj) = een vrouw die niet veel in heeft, niet erg werkzaam is.
de flem (ich heb de flem huuj) = een inzinking, niet veel zin hebben, niet gemotiveerd zijn.
e(n) oongeraaje keend = een gebrekkig, gehandicapt kind.
e geraaje keend = een normaal kind.
Hanskroef = verouderde benaming voor Zwarte Piet.
hüf op =obbenoews = overnieuw = opnieuw.
jane = hersenen/hersens.
koezze (e vairke koezze) = slachten.
kimme (roei kimme) = wangen.
klabberdows (- dao laog ich) = plots lag ik daar.
kwettele (en kapotte kat met de kwettele oet) = ingewanden.
enne kruewel = 'n klein gedrocht.
enne kavejjer = een kwajongen.
enne loesj = een "duister" figuur, een onverzorgd iemand. (en loesj, de loesje = de oogkleppen van een paard)
mallig (mallig de hellef) = ieder, elk de helft.
en masjottel = ouderwetse juffrouw, kwezel.
nujjernoeëts (ich wait ét nujjernoeëts) (lett. nauwernoods) = ik weet het ternauwernood, ik weet er feitelijk niet veel van af.
opwassentige keender = kinderen in de groei.
enne peenkslummel = een hovaardig iemand.
pollevieje (dat löpt op pollevieje) = hoge hakken.
'et raozeknuuëkske = elleboogtopje.
sjlavrik = ijsbaan (sjlavrikke = glijden op de ijsbaan)
en sajel (en sajel van 'en vrow) = te trage vrouw (sajelle = drentelen)
enne sjienaos = enne deugniet, rotzak.
e sjuerket = onderrok
'en sjloeëj = 'n vuile vrouw, een slons.
taanke toe = ummertoe = immer, steeds.
zaiig (ich bi(n) zaiig a(n)...) = ik ben gevoelig voor, allergisch voor.
sjtomme weer = stomme kerel (weer = gekastreerde schaapsbok)
wegketse = hard weglopen.

===

p. 12 - 13

ZWARTE PIET en een paar van z'n andere namen

door Bep Mergelsberg

In Montzen noemde men Zwarte Piet een vijftigtal jaar geleden "Hans Moef". Kinderen van een Montzener gezin uit die tijd, waarvan een grootmoeder enkel Waals en dus geen Limburgs kende, noemde deze boze begeleider van Sinterklaas "Haos Kroef". (Joséphine Mergelsberg - Spee, 1934) Een oude 's Gravenvoerense naam is "Hans Kroef" (zie: bijdrage R. Brouwers) en in Noorbeek gebruikt men zeker sinds 30 jaar de naam "Zjwarte Piet".(BM)

In Mheer is zeker sinds 70 jaar het woord "Zjwarte Piet" gebruikt (J.Senden 73 jr.).

Een mevrouw van 70 jaar, woonachtig in Eijsden vroeg (vlak na Sinterklaas 1992) aan haar kleindochter of "Hans Kroef" kadootjes gebracht had en mijn moeder (afkomstig uit Waubach) vertelde dat mijn oma vroeger wel eens het woord "Hans Moef" gebruikte maar mijn moeder is niet duidelijk of het dan om Sinterklaas of om Zwarte Piet ging (Wim Senden (40) , Mheer).

In het "Venrays woordenboek" vinden we "Hans Mof: oude in onbruik geraakte benaming voor een Zwarte Piet die anders gekleed is dan normaal".

"Groéselder Diksjenär" kent dan weer een "Hanskasper: benaming voor Zwarte Piet. (verouderd)"

In het boek "Volkskunde in Limburg" van Jules Frère en bewerkt door Jaak Venken (uitgave van Stichting Mens en Kultuur, Gent.) vinden we op pag. 30 "Terwijl bij de suikerbakkers mandenvrachten speculaas werd ingezameld voor de volksjeugd, hield Hans Kroef met zijn varkensblaas de nieuwsgierigen op afstand." (Tongeren, jaren 20)

Vroeger droeg Zwarte Piet een zwart (pastoors)kleed, een zwarte kap met twee rode hoorntjes, de ooggaten en mond afgezoomd met rood lint. Sommige Zwarte Pieten hadden een zak bij zich, anderen een roe of een aantal varkensblazen. (Rob. Brouwers.)

Hieronder een kaartje overgenomen uit "Wörterbuch der deutschen Volkskunde" van Erich und Beitl. Alfred Kröner Verlag Stuttgart (1981). blz. 600

===

p. 13 - 23

TAALNIVELLERING.

door Jaak Nijssen

Naar aanleiding van een vraag van Bep Mergelsberg ontstond er in de workshops van de Heemkring een gesprek over de ontwikkeling van onze dagelijkse omgangstaal. Daartoe volgende bijdrage.

Een voorbeeld (bij het aanleggen van een elektrische verbinding): hang d'r kabel achter de kaas ee: dat zou ik gezegd hebben: hang d'r kabel ate ge sjaap ee.

In volgende lijst worden gegeven: eerst woorden lijk ik ze oorspronkelijk ken; dan: hoe ik meen dat ze voor 't ogenblik in opmars zijn; dan: de Nederlandse vertaling (de eind-n wordt niet uitgesproken).

Afkortingen: sgv: gezegd in 's-Gravenvoeren; smv: gezegd in Sint Martensvoeren; oostelijk: gezegd ten oosten van Teuven- Remersdaal.

---------------------------------------------------------

piëpel ; vlinder ; vlinder

aoëmezèèk ; mieër ; mier

hiëmelsje gèèt ; höjwage? ; hooiwagen (insekt)

warbòs ; horzel ; horzellarve

hòrrèt ; (omschrijving: e-zeu 'n diekke wèsp) ; hoornaar

kieëssmieësske ; mieësske ; koolmees

ester ; ekster ; ekster

merkef (D. Markolf) ; Vlaamse gaai ; Vlaamse gaai

dölsje (D. Dohle) ; kowke ; kauw

vuëder (vgl. F. furet, met afwijkende betekenis) ; bunzing (als de diersoort herkend wordt!) ; bunzing

mòòthövvel ; mòl ; mol

deur (sgv) ; sjteer ; stier

hamsj (Valkenburg: haamsjeut?) ; maretak, misteltoe; maretak

stachelder (D. Stechpalme) ; hùls ; hulst

fioële ; viooltjes ; viooltjes

maezeuteke ; maddelieffje ; madeliefje

sjtèfioeële ; violier ; violier

kaoverbloom ; peenksterbloom ; pinksterbloem

sint-jansbloom ; margriet ; margriet

höllender (D. Holunder, Flieder) ; fleer ("vliertee, vlierbloemen" heb ik altijd als "flerentee, fleerblome" gekend) ; vlier

rieraank ; bèùsjraank ; bosrank

blómpòt, blomespòt ; bloompòt ; bloempot

Bedreigd lijken mij ook: wòrbele (D. Waldbeere) = bosbessen;

brommele (D. Brombeere) = braambessen; kòlblome = klaprozen.

NB: men leert de planten en de dieren niet meer kennen uit de

wekelijkheid maar uit de boeken, en kijkt dan of men ze in de

werkelijkheid vindt.

vlaam ; vla ; taart, vlaai (Zuidned.)

krütsje ; sjroeëp ; stroop

poetes, trip ; bloodwaoësj ; bloedworst

gekrusj, kippes, hù(j)tvlèèsj (= hoofdvlees) ; kipkap ; kipkap (Zuidned.)

moeër ; wòrtel ; wortel (groente)

zjat (Waals jatte) ; tas ; kok (koffie)

sjaap (Ned. schab) ; kaas ; kast

sjòt ; la(aj) ; la(de)

zjwaegele (vgl zwavel) ; luussefers ; lucifers

luëter (vlg loog) ; zèèpsòp ; zeepsop

koëkmaal ; moeër ; waterketel

hoeshòddel (n ), hoeslómmel ; dwel ; dweil

lómmel (D. Lumpen) ; vòd (gelijkluidend, op de tonaliteit na, met vòt = kont, aars, e. d.) ; vod

stivvle (D. Stiefel) ; bòtte ; laarzen

sjnutesplak ; zakdook ; zakdoek

sjtegel ; drieën-hek ; draaihek

baj ; aafrastering ; afrastering

gaar (vgl. D. Gatter) ; hekske ; hekje

koeëllef (koolhof) ; töjn ; tuin

sjloont (D. Schlund) ; dibde ; laagte in het terrein

goemmie (D. Gummi) ; gom ; gom

huuf ; knikker ; knikker

kamaow / kamoek ; fùt ; fut

noon... (Ned. noen) ; middaag ; middag

kreeg (D. Krieg) ; oeërlòg ; oorlog

besjlaag ; hersenbloeding ; hersenbloeding

taeëring ; tee-bee-see ; tbc

vrattel ; vrat ; wrat

koonzert ; toneel ; toneel

veel (N. vedel) ; vioeël ; viool

- Scheldwoorden: flab, lèùres (uit laureaat?), faoënes, foënes

(faon, ten N van Maastricht = penis), lùbbes (lubben =

kastreren), toeppes (D. Tölpel), driekkes (Hendrik), hannes

(Johannes), kwiebes (Latijn quibus = aan wie, door wie), kurèj

(Waals?) = kreng, sjinaos (D. Schindaas, uit schenden en aas =

dood dier), appelkloeëte-zuvve, laejbek = aansteller

(beamte)... lijken wel te verdwijnen, tenzij ze een

Nederlandse tegenhanger hebben: lummel ...

bekalle ; (men gebruikt een omschrijving) ; kwaad spreken

aafkalle, z'ch get ; aafsjpraeëke ; afspreken

bagere ; verhoeze, verhuuzze ; verhuizen

tapessere ; behange ; behangen

sjtrèùpe(s) goeë ; lòpe goeë ; gaan lopen

kriegge, z'ch - ; neme ; nemen

kriegge, z'ch - ; beginne te vechte ; beginnen te vechten

bekèùkele ; umkalle, umpraote ; bepraten

sjunmake ; poetse (volgens een op school aangeleerd Brabantisme) ; schoonmaken (huis)

klaene, e-weg -, voett-lòpe ; e-weg lòpe ; hard weglopen

kalle (vgl. Eng. to call) ; sjpraeëke ; spreken, praten

gaele ; kòpe ; kopen

vervieëre, z'ch ; sjrèkke ; schrikken

brüjje, klaene ; werpe ; werpen

broeke ; gebroeke, gebruke ; gebruiken

griemmele ; grejnslache ; grijnslachen

sjpiet doeë ; plaoge ; plagen

moetse ; (omschrijv.) ; mokken

taentele, z'ch ; peste ; pesten (wederzijds)

käöre (vgl. Nl.: lief"kozen") ; aaie ; aaien

kaore (vgl. D.: kosten) ; preuve ; proeven

lèpere ; (omschrijv.) ; (van kleren: ongewenste plooien vormen)

weensjele, z'ch ; (omschrijv.) ; zich onrustig wentelen in bed

döere (D. dürfen) ; maoge ; mogen

koeze ; sjlachte ; slachten (varken)

kriesje, grienge ; wene ; wenen

lore (sgv) ; kiekke ; kijken

kriettesj ; (omschrijv.) ; ongenaakbaar

krùtteltig ; kòrzelig ; korzelig

besjloejjerd ; verwelkt ; verwelkt

sjrao ; vies ; lelijk

fie ; sjun ; mooi

èveld'g (D. einfältig) ; aanstellerig ; onnozel-

aanstellerig

sjnak ; direk(t) ; op staande voet (tijdstip)

bao (vgl. D. bald) ; benao, bekaans ; bijna

kòòm (D. kaum) ; nauwelijks ; nauwelijks

waeme, (vragend) (= wiemand?, vgl. (n)ieëmme(s) = (n)iemand ; wae ; wie

voett, e-weg ; weg ; weg (-lopen bv.)

piess (D. bis) ; tòt ; tot

e góng oett ; .. nao boette(s) ; naar buiten

de däör ès òp ; .. ès aoëpe ; .. is open

hèèvesj (heim-waarts)/ nao hèèm ; nao hoes ; naar huis

hèèm ; toes ; thuis

lùts (vgl. luttel), òppedaot ; sjtraks, direk(t) ; straks (= na kort tijdsverloop)

sjtrak ; sjtraks ; straks (= na iets langer tijdsverloop)

zus (vgl. D. sonst) ; want ; want

one (D. ohne) ; zónder ; zonder

gaar neet, gaaroet neet ; hiëlemaol neet ; helemaal niet

èges ; zelf ;zelf

ègeste, d'r - ; zelfde, d'r - ;dezelfde

näölekes ; nauwelijks ; nauwelijks (bv. aanraken)

noeëttref (vgl. nooddruft) ; nowwweleks ; nauwelijks (bv. ergens toegekomen zijn)

grammatika:

- pluralis:

hón (D. Hunde) ; hun ; honden

sjeunsjere ; sjeunsjes ;schoentjes

- werkwoordvormen:

e taot ; e tèlde ; hij telde

gevraod ; gevrogd ; gevraagd

- teruggang van de "zes", de participia zonder ge-: braat,

kaome, kraege, voonde, waoëde, vraeëte; men hoort nu wel eens:

gebrach, gekaome, gekraege, gevoonde, gewaoëde, gevraeëte

(gebracht, gekomen, gekregen, gevonden, geworden, gevreten).

- teruggang van de konjunktief:

kieëm e mer! (D. käme) ; kaom ... ; kwam ..

'ch gung ... ; ... góng ; .. zou gaan

ze zage, ze keuste neet (D. könnten) ; .. kooste ; .. dat ze niet konden ...

- de gerundivum: lòpenterre ... terwijl hij/zij/het liep)

- daarentegen houdt de vorm met "e dèèt" ... stand: "da dón

'ch laeze" in plaats van "da laees 'ch".

Zegswijzen geraken in onbruik:

toeërrt('nt)? ; of neet? ; nietwaar?

an-èn-a ; a-n è sjtùk ; zonder onderbreking

't wäedt kaod-a ; 't begint kaod te waeëde ; het begint koud te worden

dis ander waeëk, 'n nüj waeëk, 'n nüj jaor ; vòlgend ... ; volgend...

antaeëge goeë (vgl Nl. ont-moeten, D. ent-gegen) ; tegemoet goeë ; tegemoet gaan

in 't dwaeësj (of 'ntwaeësj?, als ontstaan uit "ont-dwars",

zoals ont-moeten)

van oeë gèès-te ; lans oeë ; langs waar ...

Hieër m'ne Gòd van Aoke, wie zit dat keend die bè !: gewoon

een uitbreiding van "mijn god!"; e-zeu gek es pieërrlasvòt..

en zovele andere ...

Men vraagt zich af of de grens verschuift, naar het oosten

toe, van:

- voof ; vief ; vijf

- ha ; hùbbe ; hebben

Hier nog enkele woorden die ik als kind reeds ouderwets vond,

of die ik pas later geleerd heb

aensjele, z'ch ; jenne ; jennen (wederzijds)

lange ; gaeve ; aanreiken

acht ; gùt ; goot.

Duitse invloed gaat achteruit, omdat er nu eenmaal nogal wat

in onze taal zit, dat eerder naar het Duits dan naar het

Nederlands verwijst.

Oudere vormen van dorpsnamen worden vervangen:

- Rimmelsde(r) ; Rimmesjtel ; Remersdaal

- Welkete, Welkender ; Welkenraad ;

Welkenraad

Men heeft de neiging om namen van plaatsen die in officieël

Waals gebied liggen, in het Frans uit te spreken:

- Kapel ; Haori-Sjapel ; Hendrik-Kapelle (F. Henri -Chapelle)

- Waeësj ; Warsaasj ; Weerst (F. Warsage)

- Goëdsd'l ; Valdjeu ; Godsdal (F. Val-Dieu)

- Hòmmerig ; Hòboer ; Homburg (F. Hombourg)

- Waezet ; Viezè ; Wezet (F. Visé)

- Bjen (smv) Bjan (sgv) ; Bernò ; Beerne (F. Berneau)

- Straks gaan we nog "ee Plòbjaer" zeggen in plaats van "a

g'ne Bliebrig"!

Franse woorden worden vermeden, gezien het jongste verleden:

velò ; fiets ; fiets

trengg ; traejn ; trein

kamjóng ; vrachtwagen ; vrachtwagen

mòrtie (Waals) ; mòrtel ; specie

maddam (aanspreektitel) ; mevròw ; mevrouw

m'syeu (aanspreektitel) ; m'nhieër ; mijneer

krèjjóng ; pòtloeëd ; potlood

makkeljóng (F. maquignon = veehandelaar) ; makelaar ; makelaar

a velo, a mòttò, a-n òttò (vgl. F. en vélo, à pied) ; mit d'r velò ... ; met ...

a g'n aeëd (Fr. à terre) ; òp d'r groond ; op de grond

Het Engels daarentegen breidt zijn invloed uit:

vroeger zei men "plannen", nu "plent" men z'n vakantie, ook al

in het Limburgs. In plaats van "meebrengen" hoort men nu

"meenemen", wel onder invloed van Engels "to take"; "pert-

total" wordt "totel-loos"; "shit" vervangt "verdomme" of "djü"

Uiteraard verdwijnen woorden, waarvan het onderwerp verdwenen

is: sjpin (voorraadkamertje), naere (inkomhal), kaargelèj

(karresspoor), mòddiesst (hoedenmaakster), nieënesje

(naaister), tüngge (heg verstevigen).

Toch houden nog een zekere bekendheid:

kammassje ; beenkappen ; beenkappen

veunkelhòòt ; (omschrijv.) ; hout om de kachel aan te steken

roondgoeë ; (omschrijv.) ; (voor een goed doel de huizen aflopen)

um g'n däöre goëe ; beddele ; langs de deuren bedelen

karessere (oostelijk) ; kinnis ha ; kennis

hebben

baeje, z'ch ; baeje ; bidden

zaene, z'ch ; e krüts make ; een kruisteken maken

beriëte goeë, kòmmelesere ; te kòmmuunje, kòmmunie goeë ; te kommunie gaan

sjòlk (schort), kasjpoesjaer (stofjas), kammezaol (gilet),

höfke (halfliter-maat), knab-bùs (proppenschieter uit

vlierhout)

sjöets (rok) en jas worden vervangen door specifieke woorden

Beschouwingen

1. Tonaliteit, spelling

Bij het opstellen van een tekst als de bovenstaande verwondert men er zich over, is dat men bij het "nieuw-Limburgs" ook weer de tonaliteit (sleeptoon, stoottoon) moet aangeven (zie onderstaande lijst).

Ook was dit een goede spellings-oefening: schrijf ik nu "lache" met één of met twee a's?; "döere" toch beter met enkel-r, want öe is wel een korte open o-met-naslag, maar de ö definiëren we als kort; "blómpòt" heeft twee korte o's; "noeëttref" vraagt dubbel-t, want de oeë is een korte oe-met- naslag, in tegenstelling met "groeët", dat een lange oe heeft; "maddelieffjee": korte a en korte ie. "Piëpel" en niet "pieëppel": i staat voor korte ie in open lettergreep, maar "kieëssmieësske": ie en dubbel-s, om de zuivere korte ieë in gesloten lettergreep weer te geven; met een enkele-s zou de ieë lang zijn. Alleszins blijven er nog vragen open!

2. Nivellering

Een van de mechanismen waardoor kenmerken van onze taal vergaan is dat we, om ons aan te passen, precies het typische uit de weg (moeten) gaan. Dat doen we bewust, maar zeker ook onbewust. Het Limburgs verliest veel van zijn eigenheid. Net als alle lokale talen. Net als de standaardtalen trouwens.

Het is een bekend feit, dat "Luiksgezinden" in Voeren, die uiteraard minder onder de invloed van het Nederlands staan (kranten, televisie), minder de nivellering van hun Limburgs ondergaan. Hun taal bewaart de oude strukturen beter. Men noemt dit wel de "fossilisering" van de taal.

3. Ten opzichte van de standaardtaal, waar we uiteraard niet zonder kunnen, nemen we één van twee houdingen aan: ofwel houden we het bij het Limburgs, ofwel schakelen we over op het Nederlands (de officiële standaardtaal), of op het Frans (waarvoor de wet "faciliteiten" voorziet).

3. 1. Zij die aan het Limburgs, het "plat", vasthouden, houden niet aan de echte oude taal vast, maar schakelen over op Nederlands-met-Limburgse-klanken, op "slang" eigenlijk, d.i. slordig Nederlands. Neem nu: "'t zit 'r alwir òp" of "e sjròk z'ch ròt". Men vraagt zich af of het de moeite waard is om zich over die taal druk te maken!

3. 2. Schakelt men resoluut over op het Nederlands, dan is dat praktisch altijd Nederlands met Limburgse intonatie, met Limburgs ritme, met Limburgse mondstand, met Limburgse keuze van open en gesloten klinkers, met Limburgse uitspraak van de r en de l (bal!)... Als er dan nog Limburgismen in voorkomen krijgen ze onvervalst Huilands. Ze lopen niet dik gezaaid, zij die onberispelijk Nederlands gebruiken lijk Marcel Kerff ... en voor zover ik weet heeft die thuis Limburgs gesproken..

4. Pedagogisch

4. 1. Als men met de kinderen Nederlands gaat spreken, dan is dat om ze beter voor te bereiden op de school. M. i. terecht houdt men het erbij dat kinderen die thuis Nederlands spreken, sneller een rijke woordenschat hebben.

Men wijdt evenwel schoolachterstand soms aan het ontbreken van "beschaafd" taalgebruik aan huis. Maar gaat het niet veel meer om het ontbreken of het niet-gebruiken van bv. een verklarend woordenboek of een atlas?

4. 2. Ik zie ook twee negatieve elementen in het overschakelen van Limburgs op Nederlands.

- a. Ouders die aan Limburgs gewend zijn zullen op een dag tientallen keren iets niet zeggen, spontaan, omdat ze onzeker zijn van hun Nederlands. Tegenover het voordeel van de rijkere woordenschat komt dan het nadeel te staan van de schralere gedachten- en gemoedsontwikkeling van het kind.

- b. Het kind krijgt een indruk, dat de ouders niet oprecht zijn; "waarom spreken ze met elkaar iets anders dan met mij? Spelen ze komedie?"

4. 3. Wie in Voeren nu nog zijn kind naar een Franse school stuurt zonder speciale reden (vooruitzicht van verhuizen naar Wallonië bv.) doet het tekort. Straks kan het niet eens de krant lezen waarin de (Vlaamse) dekreten en honderd andere dingen staan die voor Voeren gelden.

5. Limburgs of Nederlands als omgangstaal

Er is nogal wat inspanning nodig om bewust Limburgs te gaan spreken. Zoals het destijds inspanning gevraagd heeft om in Vlaanderen, met zijn Franstalige deftigheid, Nederlands te gaan gebruiken. Het heeft jaren geduurd vooraleer ik de moed in mijn twee handen genomen heb, en in Maastricht durfde Limburgs spreken. In Rotem of Kessenich moet ik vandaag nog een echte inspanning doen... En zeggen dat onze vorm van Limburgs ten minste tot in Roermond rijkt ...

Door over te schakelen op standaardtaal wil men -onbewust?- op een hoger beschavingspeil komen. Ter vergelijking: zolang men in een lemen huis woont omdat men zich geen ander kan permitteren, wil men van dat huis af. Had men later dat vakwerkhuis maar terug ...

We bevinden ons in Voeren -en omgeving- wel in een uitzonderlijke positie: gedurende jaren heb ik in Keulen op de tram nauwelijks Keuls horen spreken: daarvoor moet men naar het kabaret, naar de Black Fööss... En in Weset hoort men nog nauwelijks Waals.

Woordenlijst

============

Bevat ca. 370 items

Aangegeven zijn:

- de plaats van de klemtoon / -tonen;

- de tonaliteit: L = sLeeptoon, T = sToottoon;

- zo nodig, de woordsoort (VB = verbum, werkwoord; ART =

articulum, lidwoord).

a g'n aeëd (T) / a mòttò (1T) / a velo (1T) / aafkalle (1T2L) / aafrastering (1T2L) / aafsjpraeëke (1T2L) / aaie (1T) / acht (T) / achter (1L) .. ee / aensjele (L), z'ch / a-n è (L) sjtùk (L) / an-èn-a (3T2L) / a-n òttò (1T) / antaeëge (2T) goeë (L) / aoëmezèèk (1L) / aoëpe (1L) / Aoke (1T)appelkloeëte-zuvve (5T1L2L) / ate (1L) .. ee / baeje (1T) / baeje (1T), z'ch / bagere (2T) / baj (T) / bao (kort,T) / bè (L)beddele (1T) / beenkappen (1L) / beginne (2T) te / behange (2T) / bekaans (2L) / bekalle (2T) / bekèùkele (2L) / benao (2T) / beriëte (2L) goeë (L) / Bernò (1T, 2e lettergreep kort) / besjlaag (2L) / besjloejjerd (2L) / bèùsjraank (1L2L) / Bjan (T) / Bjen (T) / Bliebrig (1L) / blómpòt (1T2L), blomespòt (1T2L) / bloodwaoësj (1T2L) / bloompòt (1T2L) / bòtte (1T) / braat (L) VB / broeke (1L) / brommele (1L) / brüjje (1T) / bunzing (1T) / däör (T) / dat (L)deur (T) / dibde (1T) / die (L)diekkedirek (2L) / direkt (2L) / dis ander (T) waeëk (L),djü (T) / doeë (L) / döere (1T) / dölsje (1T) / driekkes (1L) / driën-hek (1T2L) / dwel (T) / ekster (1T) / es (L)ès (L) VB / ester (1T) / èveld'g (1L2T) / e-weg (T) / e-zeu (2L?)faoënes (1L) / faon (?) / fie (L) / fietts (L) / fioële (2T, ie kort) / flab (T) / fleerblome (1T2T) / flerentee (1T3T) / foënes (1L) / foetele (1L) / fùt (L) / gaar (T) / gaar (T) neet (T) / gaaroet (2L1T) neet / gaele (1T) / gaeve (1T) / gebrach (2L) / gebroeke (2L) gebruke (2L) / gek (L)gekaome (2T) / gekraege (2T) / gekrusj (2T) / gevoonde (2L) / gevraeëte (2L) / gewaoëde (2L) / Gòd (L)Goëdsd'l (1L) / goemmie (1T) / gom (T) / góng (T) / góng (L) oett (L) / grejnslache (1T2L) / griemmele (1L) / grienge (1T) / gung (T) VB / gùt (L) / ha (L) / hamsj (T) / hang (T) VB / hannes (1TL) / Haori-Sjapel (3T1L) / hèèm (L) / hèèvesj (1T) / hekske (1L) / hersenbloeding (1t3T) / hiëlemaol (3T) neet (T) / Hieër (L)hiëmelsje (1L) gèèt (L) / Hòboer (2T) / hoeshòddel (1L2T) / hoeslómmel (1L2L) / höjwage? (1L) / höllender (1L) / Hòmmerig (1L) / hón (T) / hòrrèt (2L) / hùbbe (1T) / hùls (T) / hun (T) / hù(j)tvlèèsj (1T3L) / huuf (T) / ieëme (1L) / ieëmes (1L) / jenne (T) / kaas (L) / kabel (1T) / kalle (1T) / kamaow (2L) / kamjóng (1T) / kammassje (2T) / kamoek (2L) / kaom (T) VB / kaome (1T) VB / kaore (1T) / käöre (1T) / kaoverbloom (1T2T) / Kapel (2T) / karessere (3T) / keend (L)keuste (1T) VB / kiekke (L) / kieëm (T) e mer! / kiësmiëske (1T2T) / kinnis (1T) ha (L) / kipkap (1L2L) / kippes (L) / klaene (1T) / klaene (1T), e-weg (T) / klaproeëze (1T) / knikker (1L) / koeëllef (1T) / koeëlmieëske (1L2L) / koëkmaal (1L) / koeze (1T) / kòlblome (1T) / kòmmelesere (4T) / kòòm (L) / koonzert (1L, e niet dof) / kooste (L) / kòpe (1L) kòrzelig (1T) / kowke (1T) / kraege (1T) VB / kreeg (T) / krèjjóng (1T) / kriegge (1,T), z'ch / kriesje (1L) / kriettesj (1L) / e krüts (L) make (1L) / krütsje (1T) / krùtteltig (1L) / kurèj (1L) / kwiebes (1T) / la (aj) (T) / laejbek (1L) / lange (T) / lans (T) oeë (T)/ lèpere (1L) / lèùres (1L) / lómmel (1L) / lòpe (1L) goeë (1L) / lore (1T) / lùbbes (1T) / lucifers (1T) / luëter (1T) / lummel (1L) / lùts (L) / luussefers (1T3T) / maddam (2T) / maddelieffje (2T) / maezeuteke (1T2T) / makelaar (1L) / makkeljóng (2T) / maoge (1T) / maretak (1T) / margriet (2T) / merkef (1T) / middaag (12TL) / mieër (L) / misteltoe (1L2L, 2 kort) / mit (L) / m'nhieër (2T) / moeër (T) = waterketel / moeër (T) = groente / moetse (1L) / mòl (T) / mòòthövvel (1L) / mòrtel (1T) / mòrtie (1T) / m'syeu (2T) / nao boette (1L) / nao hèèm (L) / nao hoes (L) / näölekes (1T) / neet (T) / neme (1T) / nieëme (1L) / nieëmes (1L) / noeëttref (1T) / noon (T) / nowweleks (1L) / 'n nüj or (T) jaor (T) / 'n nüj (T) waeëk (L), oeërlòg (1L) / of neet? (T) / one (1T) / òp (L) / òp 'ne groond (L) / òppedaot (2T) / peenksterbloom (1L2T) / pert-total (3T1L) / peste (1L) / piëpel (1L) / piërlasvòt.. (3L)piess (L) / plaoge (1T) / plent (T) / Plòbjaer (2T) / poetes (1L) / poetse (1T) / pòtloeëd (1L2L) / preuve (1T) / rieraank (1L) / Rimmelsde (r) (1L) / Rimmesjtel (1L) / roondgoeë (1L) / shit (?) / sint- jansbloom (2T1T) / sjaap (L) / sjeunsjere (1T) / sjeunsjes (1T) / sjinaos (1T) / sjlachte (L) / sjloont (L) / sjnak (L) / sjnutesplak (1L) / sjòt (T) / sjpiet (L) doeë (L) / sjpraeëke (1L) / sjrao (T) / sjrèkke (1L)sjroeëp (T) / sjteer (T) / sjtèfioeële (1T) / sjtegel (1T) / sjtrak (L) / sjtraks (L), sjtrèùpe (s) (1L) goeë (L) / sjun (T) / sjunmake (1T2L) / stachelder (1L) / stivvele (1T) / 't begint (2T) kaod (L) te waeëde 't wäedt (T) kaod-a (1L) / taeëring (1T) / taentele (1L), z'ch / taot (L) VB / tapessere (2T) / tas (T) / te kòmmunie (2L) goeë (L) / te kòmmuunje (2L) goeë (1L) / tee- bee-see (3T) / tegemoet (3T) goeë (L) / tèlde (1T) / toeërrt ('nt)? (T) / toeppes (1L) / toes (L) / töjn (L) / toneel (2T) / tòt (L) / totel-loos (1T2T) / traejn (L) / trengg (T) / trip (L) / um g'n däöre (1T) goëe (L) / umkalle (1T) / umpraote (1T) / Valdjeu (2T) / van oeë (L) gèès-te (1L) / vechte (1L) / veel (T) / velò (1T) / verdomme (2T) / verhoeze (2T) / verhuuzze (2T) / verviëre, z'ch - (2T) / verwelkt (2L) / veunkelhòòt (1L2L) / vief (T) / vies (T) / Viezè (1L) / vioeël (2T) / violier (3T) / viooltjes (2T) / vla (T) / vlaam (T) / Vlaamse gaai (1T,T) / vleer (T) / vlinder (1T) / vòd (T) / voett (T) / voett (T) lòpe (1L) / vòlgend (1T) / voof (L) / voonde (1L) VB / vòt (L) / vrachtwagen (1T) / vraeëte (1L) VB / vrat (L) / vrattel (1L) / vuëder (1T) / wae (T) / Waeësj (L) / waeme (1T) Waezet (T) / want (L) / waoëde (1L) VB / warbòs (1T) / Warsaasj (2T) / weensjele (1L), z'ch / weg (T) / Welkender (1L) / Welkenraad (1L) / Welkete (1T) / wene (1T) / werpe (1L) / wèsp (L) / wie (L)wòrbele (1T) / wòrtel (1L) / zaene (1T), z'ch / zage (1T) VB / zakdook (1L2T) / zèèpsòp (1L2L) / zit (L)zjat (T) / zjwaegele (1T) / zónder (1T) / zus (L)

====

p. 24

PUBLIKATIES

verzameld door Bep Mergelsberg

"Sprachschöpferische Wirkungsmöglichkeiten in der Mundart" van René Jongen in "Im Göhltal" nr. 51, aug 1992, blz. 29 - 40.

René Jongen, prof. aan de Université Catholique Louvain-la- Neuve en de Facultés Universitaires St. Louis te Brussel, ontzenuwt in dit artikel allereerst een aantal diep ingewortelde vooroordelen ten aanzien van streektalen. Dan toont hij de rijkdom van het Limburgs (De schrijver zelf gebruikt de algemene term "Mundart" ofwel dialekt. Wil hij daarmee misschien de politieke implikaties van het uitspreken van de naam van deze streektaal omzeilen?) zoals dat gesproken wordt in het noord-oosten van de provincie Luik. Ook de tweetaligheid komt aan bod. "Nicht die Zweisprachigkeit als solche is m.E. frachwürdig, sondern der Tatbestand, dass die Hochsprache veilfach unter sprachdidaktisch ungünstigen Verhältnisse erlernt wird: im Hochsprachenunterricht auf der Schule werden die sprachlichen (=mundartlichen) Voraussetzungen eingfach ignoriert...." Een boeiend artikel.

"Bouwen door de eeuwen heen in Vlaanderen. Kanton Voeren." door: Frieda Schlusmans. Een uitgave van het Ministerie van de Vlaamse Gemeenschap en het bestuur van Monumenten en Landschappen.

Een prachtig naslagwerk over de Voerense monumenten en landschappen. Verlucht met foto's, verhelderende tekeningen en kaarten. 253 pag. en ingebonden. 1400 Bfr. Verkrijgbaar bij VVV "De Voerstreek", kerkplein, 's Gravenvoeren. (041-810736)

"Monumenten en Landschappen", 11e jrg., nr. 5, sept./okt. 1992.

Het sept./okt.-nummer van dit tijdschrift is volledig gewijd aan de Voerstreek. Achtereenvolgens komen het landschap, de nederzettingen en de Kommanderie van de Duitse orde aan bod. 64 pag. 220 Bfr. Te bestellen bij Monumenten en Landschappen, Zandstraat 3, 1000 Brussel.

"Langs Vlaamse Wegen - Voeren." Een uitgave van de Stichting Monumenten en Landschapszorg v.z.w. in samenwerking met de gewestelijke VVV "De Voerstreek" en VTB/VAB.

Twee wandelingen (van om en nabij de 10 km.) door de Voerstreek zijn in dit tijdschrift opgenomen. Al de belangrijke monumenten en landschappen die men tegenkomt zijn er eveneens in beschreven. Verkrijgbaar bij VVV "De Voerstreek", 's Gravenvoeren. (041-810736)

===

p. 25 - 26

PUBLIKATIES

Verzameld door Jaak Nijssen

GIETIJZEREN GRAF-EN VELDKRUISEN.

Het ministerie van het Waals Gewest heeft zopas een boek (222 blz) uitgegeven over gietijzeren kruisen: "La fonte en Wallonie. Les Croix de nos Aãeux".

Een algemeen deel behandelt o.a. techniek, geschiedenis en terminologie van het ijzergieten.

Er wordt een overzicht gegeven van hoofdzakelijk Waalse gieterijen (dichtst bij ons: Requilé uit Luik). Ook soms veraf gelegen Franse gieterijen, terwijl Maastricht en Tongeren in de lijst ontbreken. Ook de Duitse gieterijen, die nochtans in onze streken leverden worden niet vermeld. Uit politieke overwegingen?

Dit gedeelte is rijkelijk geãllustreerd. Bij meerdere foto's ontbreekt echter de definitie.

De hoofdbrok van het werk bestaat uit een overzicht (nomenclature), van de hand van Roger Hourant, van 335 types kruisen, elk met een schets. We geven hierbij een overdruk van een veel voorkomend type. Deze studie steunt bijna uitsluitend op gegevens uit het arrondissement Luik en de streek van Doornik. Het is een defiëerwerk: met behulp van de Introduction à l'usage de la nomenclature, p. 87-89 kan men het type van een gevonden kruis op systematische wijze bepalen.

De auteurs geven duidelijk te kennen dat het hier slechts om een voorlopig overzicht gaat. Het is een doe-boek geworden, een aansporing tot grondiger onderzoek. Gietijzeren kruisen maken deel uit van een industriële massa- produktie, waarbij bovendien nogal wat geplagiëerd werd. Om van een bepaald kruis te weten te komen in welk bedrijf het werkelijk gemaakt werd zal nauwkeurig meten en vergelijkend onderzoek op dat niveau onontbeerlijk zijn.

Waarom een Waals boek over ijzergieterij? Juist in de ijzerindustrie heeft Wallonië uitgeblonken: ze hadden ijzererts, hout, kolen. Noemen we maar één naam: Nestor Martin. Vanuit het nabije Franse Charleville en het Waalse Maasland gingen de impulsen uit. Vlaanderen en Nederland volgden. Bij de studie gingen er echter impulsen uit van het noorden: Egelie, "Gietijzeren wegkruisen in Limburg" 1983.

Wat de bewaring van deze kleine monumentjes aangaat: ze verdwijnen noodgedwongen, met de honderden per jaar, omdat er op de kerkhoven plaats moet gemaakt worden. Een boek lijk dit is een belangrijke hulp bij het vaststellen van prioriteiten bij de konservering.

-------------------------------------------

Tentoonstelling: Ridders en Priesters, acht eeuwen Duitse Orde in Noordwest-Europa, Alden Biesen 12 september - 13 december 1992.

Een ruim overzicht over dit gegeven uit onze geschiedenis werd hier gepresenteerd bij middel van geschreven dokumenten, zegels, meubels, beeldhouwwerk, schilderijen ...

Uiteraard kwam hierbij ook de kommanderij van Sint- Pietersvoeren te pas. Deze tentoonstelling was zelfs aanleiding tot de ontdekking van een kaart van de heerlijkheid Sint-Pietersvoeren uit 1785. Er staan zeker niet alle huizen op, maar de kommanderie, de kerk, de molen, de pastorie staan er weliswaar onder zeer vereenvoudigde vorm op, maar ze zijn duidelijk herkenbaar. Hieruit volgt dat de overige huizen ook wel in zekere mate de werkelijke toestand in die tijd weergeven.

De kaart staat in de katalogus (299 blz.) op p. 233. Deze katalogus is op zichzelf een belangrijk werk, dat voor lange tijd de basis blijkt te worden voor elk wetenschappelijk onderzoek. Trouwens, uit de ontwikkeling van Alden Biesen verwachten we in de eerstkomende decennia een wezenlijke verrijking van onze kennis van de geschiedenis van Sint- Pietersvoeren.

------------------------------------------

Tentoonstelling Van Silex tot Chips, alles uit de aarde. Leuven, 14 oktober - 13 december 1992.

We bezochten met 5 man van onze kring deze tentoonstelling, die gewijd is aan de kennis van "de aarde", de geologie. Ze was trouwens opgezet door de afgestudeerden in dit vak. De tentoonstelling bracht op vrij bevattelijke wijze, in een prettige opstelling, illustraties over basisbegrippen en over toepassingen van produkten uit de aarde: van bouwmateriaal over water tot edelstenen. Voor de meesten onder ons was het welgekomen aanvulling van onze Gidsenkursus.

D'r Koeënwòòf nr 09 (1993/3)

INHOUD

HET VOERENS "PJAARD"

REMUNJ

VOERENSE MOLENS: INDUSTRIE IN TEUVEN 1658-1673 : KOPER, PAPIER.

KETELMUZIEK

===

p. 27' - 30

HET VOERENS "PJAARD"

Op de workshop van 13 januari 1992 kwam volgende reeks woorden uit 's-Gravenvoeren ter sprake:

1.

pjaard (met sleeptoon = SL) = paard, oud nederl peerd

jaard (SL) = waard, weerd (iets waard zijn)

gjard (met stoottoon = ST) = staak, roede; Duits: Gerte

jare (SL) = worden, Duits werden;

gejare (SL) = gewordenjarpele (ST), aardappelen

jarbele (ST), aardbeien.

- We zouden ook verwachten: jaard = aarde, oud Ned. eerd, maar daar geruikt 's-Gravenvoeren een ander woord: d'r groond.

2.

vjaas (SL) = hak, hiel, Duits Ferse

vjaas (SL) = vers (brood bv.) Dichtersverzen komen in het gewone spraakgebruik niet voor.

vjas (ST) = vaarskalf, Oud-Ned. veers.

kjaas (SL) = kerspjase (SL) = persen

Jaas (SL) = Weerst, Warsage

- oude vorm:

kjaars (SL) ,nu: boezzjiej. = kaars, oud-Ned. keers.

3. Bjan (ST) = Berneau, Beerne

kjaan (SL) = kern

jane (SL) = hersenen, oudere vorm: hernen

gjan (ST) = gaarne, werd door oudere mensen gezegd, nu: gan, oud Nederl. geerne.

- Men zou ook verwachten:

bjanne, voor oud-Nederl. bernen = branden. Maar dat is brenne.

4.

mjale () = merel, merle

DISKUSSIE bij A.

1. Lokatie.In de direkte omgeving is 's-Gravenvoeren kent geen enkel dorp dit verschijnsel. Trouwens in Zuid-Limburg aan deze kant van de Maas nergens.

Toch vinden we het op vele andere plaatsen.

Verderop, in Haspengouw, zijn kersen "kjozze, kjezze, enz." In Alken is een margriet (bloem) een pjatsaug (peerdsoog; zie leesplankje nr. 1 van de Geschiedkundige Kring Alken, 1992. Maar ook aan de Schelde, in Puurs kent men ook het "pjad" (paard), .... En in Antwerpen is aarde "jaar" en aardbeien zijn daar "jarrebeze".

Staat Voeren, 's-Gravenvoeren dan zo alléén in deze zaak? Het ziet er naar uit van wèl, maar ... We weten dat Bjan (Berne) tot 1800 nog in grote mate Limburgs sprak, en dat ook Jaas (Weerst) in 1600 nog niet helemaal verwaalst was. En nog verder terug was ook Luik en omgeving ten minste in zekere mate Germaans van taal (Droixhe = Driesch; Xhendremael, Vottem, Rechain = Rekem). En als die zuidelijke buren nu ook eens "pjaard" gezegd hebben ... dan stond Voeren niét alleen!

Het Waals kent een gelijkaardig verschijnsel. Corde wordt "cwet", corne "cwen" .. "Cwen de gatt" = geitehoorn, een aardapapelsoort.

2.

Het ontstaan van deze "eigen-aardigheid" lijkt te zijn: In "vers" is "- rs" nogal moeilijk om uit te spreken, daarom een hypotetische oude vorm "vaeës". Wordt in "vaeës" de ae nu korter en zwakker, de ë sterker, dan wordt het "ve-as", en nog verder "vj-aas". Voor "peerd" is het "paeërd", "pe-ard", "pj-aard". Wanneer deze tussenvormen nu bestaan hebben (als ze dan al bestaan hebben) weten we niet.

3.

Van uit een andere hoek bekeken: Vormen lijk deze "jaa", evenals "kw" in het Moelingse en Groeseltse "kwotter" (= kater) en "jo" in het Beverstse "Bjovves" (= Beverst) noemt men "stijgende diftongen", in tegenstelling tot dalende, au, ou, ei, aai ... Ook het Nederlands heeft stijgende diftongen: "ja" "waar""wie" ... Nog meer het Frans, met zijn voorkeur voor klemtonen op het eind van het woord : "oui", "voir" (spr. vwaar) tuer ... zelfs twee achter elkaar voyez (spr. v-wa-jee). Engels you, Duits ja

4.

En nòg een ander standpunt: al de onder A genoemde woorden hebben de sleeptoon (SL) als de klinker lang is, de stoottoon (ST) als ie kort is; zonder uitzondering; okk in Sint Martens, waar men de overgang naar "-ja- niet kent

.--------------------

B.

Nu zijn er woorden op -ert, -ers, -ern, -erl, die niet tot 'ja' geworden zijn.

- de maand maart, oud Ned. meert, heet in 's-Gravenvoeren "mieërsj" (met stoottoon, ST). Over een waard, weerd uit de herberg spreken we niet als dusdanig (d'r baas oett g'ne kaffèè). Maar we zouden "wieërd" verwachten, niet "jaard". Baard = "baard". Voor staart = stert hebben we een afwijkend woord: sjtoetts (SL).

- Een kerel, kerl is 'ne kieël,

een parel, perle is 'n pirrel.

Maart, parel zijn "jongere" woorden, overgnomen uit het Latijn, het Frans. Onze voorouders namen ze over, maar niet meer volgens de oude regels: ze zetten ze niet meer niet meer om in "ja".

C.

Andere kombinaties van -er hebben de overgang naar -ja helemaal niet:

- op -erm: baerm (SL) = berm, waerm (SL) = warm.

- Het woord germ (jonge ooi, vrouwelijk lam; Eijsden Gronsveld) kennen wij hier niet.

- op -erf/-erw: terf (ST) = tarwe; verf (ST) = verf

- op -erg/ -erk: aerg (SL) = erg; aerk (SL) = erk, molensluis; waerk (SL) = werk; verder: baerk (SL) = berk, keerk (SL) = kerk, sjtaerk (SL) = sterk

- eigenaardig: geen enkel toponiem in 's-Gravenvoeren heeft die "jaa', behalve dan Bjanderwieëg, Jaastervaeld...

D.

Men kan zich de vraag stellen wanneer de overgang "kers - vjaars" plaatsgevonden heeft. Hoeveel eeuwen geleden? En dan gaat de redenering verder: toen die overgang plaats vond, waar woonden onze voorouders toen? - Want tenslotte hebben er hier na de Romeinse tijd belangrijke volksverhuizingen plaats gevonden. Is de overgang "vers-vjaars" daarvoor of daarna gebeurd?

--------

Hierbij een kaartje, gebaseerd op: Tans, J.G.H. 1938. Isoglossen rond Maastricht in de dialecten van Belgisch en Nederlandsch Zuid-limburg. Maatricht. Wijdt meerder bladzijden aan dit verschijnsel. Opmerkelijk is dat Tans in 1930 "pjart"aangeeft als ouder in 193a = Tebannet, Banholt. M.i. had schrijver 193 = Gronsveldmet dezelfde arcering moeten aangeven als 199 = Moelingen. Kopie van het boek ter inzage bij JN.

Rob Brouwers, Jaak Nijssen

========

p. 31 - 32

REMUNJ

Op onze workshop van 13 januari 1992 hadden we het over "mouillering". Dat kwam naar aanleiding van een vraag van Wim Kuipers in De Limburger, "Letterbak" over de taal van Roermond. We hebben al wel 'ns gehoord van "ee Remunj lòpe de hunj mit de bloete kunj uvver de grunj...". Of ze dat zo zeggen in Remunj weten we niet, maar alleszins wòrdt dat over ze gezegd.

Wat is mouillering? (spreek uit: moeljering). Moeljering is een uiterste vorm van "weke" uitspraak van medeklinkers; de laatste klank van "Remunj" is geen J, maar de N wordt uitgeproken als iets dat tussen de N en de J ligt. Een gemoeljeerde N.

--------

Wat zijn weke en harde medeklinkers?

Een weke letter wordt achteraan in de mond gevormd, een harde vóóraan. In principe kan elke medeklinker hard of week uitgesproken worden, maar het taalgebruik stelt de norm. Zo spreekt iemand geen goed Remunjs als hij de naam van zijn stad op een harde letter laat eindigen: Renun.

Een voorbeeld van harde en weke medeklinkers: de L.

- Het Pools heeft een letter L/ (met het streepje erdoorheen). Dit is een uiterst harde L; ze konmt voor in de naam van de regerende paus, Woityl/a. Men geeft dit wel eens weer als Woitywa: de L benadert de W, zo vòòraan in de mond word ze gevormd.

- Iets minder hard is de L in het Engelse "all", voor ons gehoor tenminste: tong helemaal vooraan, bijna tegen de boventanden aan.

- In Millen hebben ze een vrij harde L; vooral na de i geeft dat een opvallend effekt, omdat de L afkleurt op de I.

- Goed Duits vergt daarentegen een weke uitspraak van de L, weeral vanuit ons standpunt gezien: "der Ball" klinkt ongeveer als "der Bajll". Leerkrachten zeggen wel eens van onze kinderen dat ze de A en de O "slecht" uitspreken, dat het klinkt dan als "bajl" en vojl". Naar de norm van het Nederlands is dat niet zoals het hoort. De "fout" ligt echter niet bij de A of de O, maar bij de daaropvolgende L.

- Nog weker is de Spaanse LL, met de tongrug tegen het midden van het gehemelte. Een heel andere klank dan de gewone L: LLoret de Mar. Spanjaarden griezelen, naar het schijnt, van een uitspraak LJoret ... dan vinden ze het nog beter DZJoret.. te zeggen.

32' Ook de Italianen hebben een speciale schrijfwijze voor we weke L, namelijk GLI: Ventimiglia. Zeker geen GL uitspreken!

- Een uiterste vorm van weekheid is de Franse moeljering van de L; die letter gaat dan gewoon over in een J: ze spreken "mouiller" uit als "moejee".

Op een rijtje, van hard naar week:

1. Pools "Woytil/a",

2. Engels "all",

3. Millens "Millen",

4. Nederlands "alles",

5. Duits "Ball",

6. Spaans "Lloret del Mar" en Remunjs "Remunj",

7. Frans "mouiller"

Onze L is, zoals gezegd, niet steeds volgens het boekje. Doen de Hollanders dat nu beter dan wij? Zeker niet. In mijn "jonge tijd" hadden we zo een kennis, een toerist uit het noorden. We noemden hem "d'r appò": hij sprak "appel" met een zo harde L uit, dat "-el" op "-o" geleek. Het tegenovergestelde hoorde ik onlangs van iemand uit Spakenburg, daar aan het IJsselmeer: die zei ongeveer: "hebbjie", "maaljie", voor "hebben","maken", dus met veel wekere b dan we verwachten.

In het Engels horen we soms een extra weke T. Vlak vóór de R (die sterk gebrouwen wordt) geeft dat een eigenaardig effekt: tree (boom) klinkt dan zowat als "tsjwie". Zou de TH, met de tong helemaal tegen de boventanden, dan niets anders zijn dan een uiterst harde vorm van de T: three (drie)?

Slavische talen hebben de meeste (alle?) medeklinkers dubbel, een harde en een weke. Wie die twee doorelkaar gebruikt maakt "fouten". Bij de transkriptie van het Russisch, met zijn Kyrillisch alfabet, geeft men aan dat een letter week is, door er een "afkappingsteken" achter te zetten: de stad Char'kov, maar narkoz (narkoze); pisat' (schrijven), maar moment (moment); slovar' (woordenboek), maar vybor (keuze). In die optiek zou men Remun' kunnen schrijven; maar dat is dan weer nmoeilijk omdat we het afkappingsteken al gebruiken in een andere betekenis, namelijk om de doffe "e" weer te geven in sommige korte woorden, waar die "e" tot misverstanden zou leiden: d'r, g'ne (en niet der, gene).

J. Nijssen

===

p. 33

VOERENSE MOLENS: INDUSTRIE IN TEUVEN 1658-1673 : KOPER, PAPIER.

KOPER.

Voor schout en schepenen van Teuven vraagt de Eijsdense "koffermeester" Johan Rulants op 3 oktober 1658 dat zijn (Teuvense) "meubelen ende effecten (zo)als koper, houdt en andersints"... niet zouden in beslag genomen worden. Dat had namelijk de E(dele) Heer van Teuven gevraagd, wegens een verondersteld gebrek van betaling. Rulants stelt als garantie dat hij zal betalen, zijn "gereijtschappen, ustensilen, instrumenten, bomen en andersints ... bijnnen de koffermullen ende jurisdictie alhier" evenals zijn kopermolen van "St Mertens Vouren" (HRA Teuven schepenbank 9, in dato).

Op 22 januari 1661 wordt "Jan der koffer mester in de meullen Teuven" door de heer van Teuven voor het gerecht gedaagd, we weten niet om welke reden (HRA Teuven schepenbank 10, in dato).

Bedenkingen bij het bovenstaande:

1. Er bestond een kopermolen in Teuven in 1658, 1661.

2. Johan Rulants was geen eigenaar van die molen, maar wel van een kopermolen van Sint Marten.

PAPIER.

Op 24 november 1666 getuigt Philips Franssen, "molder op den pampier molen tot Teuven", in een zaak betreffende de tiendebelasting van 's- Gravenvoeren. Hij is dan ca. 63 jaar oud, en heeft vroeger in de papiermolen van Schoppem gewerkt (IPH Yearbook 1990, Sonderdruck 1992, bladzijde AC + ).

Mechtildis, echtgenote van Philippus Fransen, sterft in 's- Gravenvoeren op 30 januari 1649 (HRA, parochieregister B).

Phlip Francen heeft een klacht bij het gerecht van Teuven op 10 januari 1662, die echter, op het eerste gezicht, niet direkt met de papiermolen verband houdt.

Philip Fransen sterft in Teuven op 27 maart 1673 (HRA, parochieregister).

Bedenkingen bij het bovenstaande:

1. Men kan konkluderen dat Flip Franssen nog in 1649 in 's-Gravenvoeren woonde. De papiermeester Andries Geduldich was in 1643 overleden (IPH Yearbook, als boven,p. 99). Heeft Flip de papierproduktie in Schoppem voortgezet?

2 In 1666 was Flip alleszins in Teuven aan het werk als papiermaker. De Teuvender papierproduktie is de voortzetting van die van Schoppem.

3. Heeft Flip een opvolger gehad of was de papierfabrikatie in Teuven toen ten einde?

WAAR LAG(EN) DIE MOLEN(S)?

Eèn zaak is zeker: het gaat hier in geen geval om de Zinniger molen: die werd in de bedoelde periode door het klooster, de priorij, zèlf gebruikt, en wel als graanmolen (HRA, abdij Zinnich, 51, 53)

Volgens bekende gegevens was de plaatselijke heer,die van het kasteel D'r Hòòf, eigenaar van de aldaar in de nabijheid, op De Gulp, gelegen "Teuvender molen".

Er zijn geen aanwijzingen dat er onder het huidige Teuven ooit nog een derde molen is geweest.

We nemen aan dat het de Teuvender molen was, die in 1658- 1661 als kopermolen en in 1666 als papiermolen in dienst was..

De achterstallige betalingen die de aanleiding waren tot het geschil van 1658 zal wel het huurgeld betroffen hebben, dat Rulants aan de heer verschuldigd was.

De aanwezigheid van Filip Fransen in Teuven in 1662 laat veronderstellen dat hij toen al de Teuvender molen gepacht had, en hem als kopermolen gebruikte. De overgang van koper op papier zou dan tussen 22 januari 1661 en 10 januari 1662 plaats gevonden hebben.

Doch nu duikt het probleem op: waar lieten de Teuvenaars dan hun graan malen? In Zinnich? Of was de Teuvender molen een dubbele molen, graan èn koper/papier, zoals dat elders ook bekend is?

Dat Flip Franssen van 's-Gravenvoeren naar Teuven overkwam, kan be·ã·nvloed zijn door het feit dat de Voerenaar Gaspar Slins in 1647 schepen van Teuven was geworden.

IN BREDER PERSPEKTIEF, KOPER.

De koperindustrie was ca. 1450, ten gevolge van oorlogsomstandigheden, uit Dinant naar Aken gekomen. Vandaaruit breidde ze zich uit tot de omgeving van die stad: oude kaarten vermelden kopermolens in Vaals, Walhorn, Eijs, Wijlre ... De nabijheid van grondstof voor de messingbereiding, namelijk zinkerts, in Kelmis, is hierin een bepalende faktor geweest.

Onze kopermolens dienden om geel koper, d.i. messing, te pletten. Er waren ook ertsmolens, die dienden om het mengsel van koper- en zinkerts te verbrijzelen vóórdat het door smelting tot messing werd. Laatstgenoemde aktiviteit is voor Eijsden bekend (Hans van Hall; Meerman, M. 1990, Watermolens in Eijsden).

De koperindustrie op de Voer (gesticht vanuit Aken ca. 1610) was, ten gevolge van de oorlog, na 1632 in verval geraakt. Johan Rulants, kopermeester, ook uit Aken, was ca. 1656 er mede-eigenaar van. Hij verlaat Aken na de grote stadsbrand aldaar (1565) en brengt onze koperondustrie tot nieuw leven. Nog in 1656 krijgt hij van de Spaanse koning oktrooi om zes kopermolens op te richten "op sekere rivierken genoemt de Voere" (Hans van Hall, Enkele bijzonderheden... , p. 221).

HIER IS NU AAN TOE TE VOEGEN:

IN 1658 BAAT JOHAN RULANTS EEN KOPERMOLEN UIT IN TEUVEN. OF HIJ VOOR TEUVEN EEN APART OKTROOI GEHAD HEEFT IS TOT NU TOE NIET BEKEND.

METEEN WETEN WE OOK DAT HIJ IN 1658 AL EEN KOPERMOLEN HAD IN SINT-MARTEN.

UITERLIJK IN 1662 HEEFT HIJ ZIJN AKTIVITEITEN IN TEUVEN BLIJKBAAR OPGEGEVEN.

Verder met de bekende gegevens: Tussen 1667 en 1671 verwerft Johan dan weer de graanmolen van De Berg onder Sint- Martensvoeren en bouwt hem gedeeltelijk om tot kopermolen. Reeds in 1678-1682 doet hij al zijn koperindustrie onder laatstgenoemd dorp en onder Eijsden van der hand, mede omdat er onenigheid was ontstaan met zijn vennoten. Na hoop en al 16 jaar houdt hij het hier voor bekeken. Wat heeft hij daarna gedaan? (De Limburgse Leeuw 1960 p. 73).

Na Johan Rulants heeft de familie Elias nog koper bewerkt op de Voer tot 1714, en mogelijk na hun nog de familie Gilis (Hans van Hall, p. 226-227).

IN BREDER PERSPEKTIEF, PAPIER.

De kunst om papier te maken ontstaat bij het begin van onze jaartelling in China. Over het islamitische Samarkand (nu Oezbekistan), 751, komt ze naar Noord-Afrika, Marokko o.a. (ca. 1100), naar Spanje (1056), Italië (1276) Troyes, Frankrijk (1338) en N·Å·rnberg (1390) (Papier, tentoonstelling Bokrijk 1985).

Rond 1550 ligt de noordelijke grens van de papiermakerij bij Parijs - Brussel - Hoei - Trier - Solingen - Frankfurt (YPH Yearbook). De verdere ontwikkeling in deze hoek komt er kort na 1570, in Aken, 's-Gravenvoeren-Schoppem, Walhorn, D·Å·ren. Zeer kort daarna verovert dit handwerk het hele gebied tot aan de Noordzee, de nieuwe Republiek der Verenigde Provincies namelijk, die een papierproducent van wereldformaat worden.

De papierproduktie in de zuidelijke Nederlanden kwijnt daarna weg. Schoppem laat na 1630 niet veel meer van zich horen (IPH Yearbook).

NIEUW IS NU DAT NA SCHOPPEM DIT HANDWERK NOG GEDURENDE ENKELE TIJD WERD VOORTGEZET IN TEUVEN.

In 1712 neemt Gulpen dan het papiermaken op, en dan gaat het ononderbroken voort tot op heden (KNP): 1770 De Berg (Sint-Martensvoeren) op de Voer, 1775 Maastricht op de Jeker, 1797 Mechelen (Wittem) op de Geul, 1840 Meerssen op de Geul, heden Maastricht en Lanaken op de Maas, Meerssen op de Geul. Voorn (1985) spreekt van een "papiertraditie onder de bevolking" van Zuid-Limburg. Koper werd op de Voer gedurende een eeuw bewerkt, vanaf ca. 1610; in Teuven in 1658.

VAN KOPER NAAR PAPIER

In Sint Marten (gehucht De Berg) werd er in 1770 een kopermolen tot papiermolen omgebouwd (IPH Yearbook, als boven, p. 100). Beide types molen hebben een gelijkaardig mechanisme, een "hamerwerk". Bij de koperproduktie wordt met hamers koper tot plaat geplet, bij de voorbereiding van papier kloppen hamers de lompen tot pap.

Deze nieuw ontdekte feiten stonden centraal in het Voerens programma voor de Zuid-Limburgse Molendag (4 juli). Op de kasteelhoeve stelde Gilbert Ledegen en "Levende Molens Noord- Limburg" zijn maquette (2.50 m x 2 m) van een papiermolen voor en demonstreerden door Pien en Fred de Warrimont papierscheppen.

FEITEN UIT DE GESCHIEDENIS VAN DE TEUVENDERkont MOLEN

1642 waarschijnlijke verbouwing aan de molen (epigrafie).

1658 KOPERMOLEN

1662 - CA. 1670 PAPIERMOLEN

1770 vermeld op de Ferraris-kaart

1836 eigenaar van de molen: baron Guill. Syberg (Holemans + Smet 1985, Limb. molens, p. 82).

1840, ca. de Gievelderweg heeft hier een erg grillige begrenzing. Er is een molentak, een vijver, een molen en, aan de weg, een klein gebouw - de woning ? Zie plattegrond afb. 2.

..... eigenaar van de molen: Jos. de Blanckarts en Co, Alsdorf (Holemans + Smet). De de Blanckaert's waren eigenaars van D'r Hòòf (Poswick, Guy 1951, Délices, p. 275)

..... eigenaar van de molen: Spaan Victor, Aken (Holemans + Smet). Volgens Poswick, Guy (1951, Délices, p. 275) was Victor Haan eigenaar van De Hof tot 1851. Schrijfwijze Spaan / Haan te kontroleren!

1845, 1 november eerste vermelding van Guillaume Balthazar Nibus als molenaar in Teuven

1847 Guillaume Nibus, molenaar Teuven verwerft de molen (Holemans + Smet).

1850, ca. Bij het rechttrekken van de Gievelderweg sneuvelt het noordelijke gebouw.

1864 E.P.M.B. Nibus en C. Heerens voeren verbouwingen uit (datumsteen).

1878 pand weinig gewijzigd; eigenaar Guillaume-Balthazar Nibus, molenaar (Popp ca. 1878).

1884 de molen wordt overgelaten aan zoon Etienne Nibus-Aroz, molenaar in Teuven. (Holemans + Smet)

1886 bouw van de oostelijke vleugel, een schuur (epigrafie). Dit nieuw gebouw werd pas zeven jaar later in het kadaster opgenomen.

1892 bouw van een nieuwe molenwoning door Etienne Nibus-Aroz (epigrafie: ENA). Dit is in overeenstemming met de kadastergegevens:

1893 Het kadaster vermeldt de nieuwe, belangrijke uitbreiding van de molen (Holemans + Smet). Zie plattegrond.

1900 Toestand molen zoals wij hem tot ca 1980 gekend hebben (zie afb. 7

).

1922 bij deling valt de molen aan Antoon Slootmakers-Nibus, landbouwer, Teuven (Holemans + Smet)

1925 Het kadaster vermeldt dat de molen gewoon boerderij geworden is (Holemans + Smet). Dit klopt met de herinnering van Guy Slootmaekers, die de molen nog heeft weten werken toen hij kind was. De molen kan trouwens, nadat hij officieel afgeschaft was, nog een tijd lang voor persoonlijk gebruik gewerkt hebben. Alleszins staat in "Adresses de la province de Liège" 1926 voor Teuven (toen nog prov. Luik) als "meunier" enkel: Radermecker G. Men herinnert zich deze Gerard Radermecker nog als molenaar, maar dan in Zinnich.1965, ca. De afdamming van de molentak is in verval: het water vormt nu een waterval (afb. 8).

Tenslotte vererft de molen op Guy Slootmakers, die hem in de tachtiger jaren verkoopt aan Nic. Duijsens, bewoner van kasteel D'r Hòòf. Het eigenlijke molengebouw wordt dan grondig verbouwd. Een beschrijving van de Teuvender molen is te vinden in Schlusmans, F. 1992, Bouwen door de eeuwen heen in Vlaanderen, 14n2 kanton Voeren, p. 164 en afb. 309,310).

KORTE GENEALOGIE NIBUS / SLOOTMAKERS-NIBUS

De Teuvender molen is na 1847 gedurende ca. 140 jaar, door overerving, in het bezit geweest van de familie Nibus / Slootmakers-Nibus, die voor een groot deel het huidige uitzicht van het pand bepaald heeft. Het volgende genealogisch schema steunt op de Burgerlijke Stand.

(Generatie 27) Balthazar Nibus en M.C. Godefroi overlijden in Stavelot vóór 1837. Hun zoon

(Gen. 28) Henri Nibus (ca. 1766-1837), echtgenoot van M.G. Colette, sterft als boer in TEUVEN in 1837. Ook hun zoon

(Gen. 29) (Guill.-) Balthazar (-Hubert) Nibus (ca. 1807- 1898),x Marie Christine Heerens (ca. 1817 -), is eerst boer in Teuven. In 1841 echter, en tot januari 1845, staat hij vermeld als boer in Wittem, in september van dat laatstejaar als MOLENAAR in TEUVEN. Hij wordt eigenaar van de molen in 1847. 1864: E.P.M.B. Nibus en C. Heerens voeren verbouwingen uit (de datumsteen stelt ons voor een probleem; slechts één van de voorletters past bij de naam van de molenaar!) Balthazar woont in de Teuvender molen 1865, maar van dan af wordt hij als schepen betiteld. Dit belet niet dat hij zijn beroep zal voortgezet hebben. In 1884 laat hij het bezit van de molen over aan hun zoon

(Gen. 30) (Guill.-) Etienne Nibus (Wittem 1841 - DePlank/Teuven 1931), x 1. Anne-Marie Geelen uit 's- Gravenvoeren, x 2 (1870-) Maria Aroz uit Soiron, woont in 1870-1885 in 's-Gravenvoeren. In 1880 is hij er vermeld als molenaar. Op welke molen? Zodra hij echter in het bezit is van de Teuvender molen bouwt hij de grote schuur (1886) en kort daarna de molenaarswoning (1892). Pas op 80-jarige ouderdom (1922) laat hij de molen over.

(Gen. 31) Eigenaardig genoeg wordt niet de enige zoon Joseph Nibus ('s-Gravenvoeren 1878 -) de opvolger, maar wèl dochter Christine Nibus ('s-Gravenvoeren 1880-) x Antoon Slootmaekers (Maastricht 1887- Teuven 1966), militair. Hij geeft zijn eigendom in 1925 officiëel een andere funktie; het wordt een landbouwbedrijf. Hun zoon

(Gen. 32) Guy Slootmaekers (1923 -) x M.C. Beckers (1929 -) gaat over op toerisme (camping Bergzicht, op de Vaarnderweg), en laat in de tachtiger jaren de oude molen over aan N. Duijsens -Roex.

ETIENNE NIBUS EN HET MOLENWEZEN IN 's-Gravenvoeren.

(Gen. 30) Etienne Nibus is eerst boer in Teuven (1865), trouwt in februari 1870 met Maria Catharina Geelen van 's- Gravenvoeren (geen kinderen), kort daarna met Marie Anne Aroz van Soiron. Al de kinderen uit dit tweede huwelijk worden in 's-Gravenvoeren geboren. In 1880 wordt Etienne molenaar in 's-Gravenvoeren genoemd, namelijk bij het huwelijk van zijn zuster Marie Christine Josephine met P.J.Beaujean. Hij is dan 38 jaar. Hij is er kennelijk géén eigenaar van een molen geweest (Holemans + Smet). In 1884 neemt hij dan de Teuvender molen over.

NIBUS IN HET DORP DE PLANK De familie Nibus had ook nogal wat invloed op het huidig uitzicht van het dorp De Plank. Ze bouwden er de zuidoostelijke hoek naast de weg naar Nurop vol. Daarom hier een paar verdere uittreksels uit de genealogie.

(Gen. 30) De voormalige 's-Gravenvoerense en Teuvense molenaar Etienne Nibus overlijdt in 1931 op De Plank, in zijn 90e levensjaar. Van zijn kinderen wonen op De Plank:

(Gen. 31) Maria Nibus ('s-Gravenvoeren 1875 - 's-Gravenvoeren 1965) x 1. Theo Cerfontaine, dr. med., x 2. Toussaint Cerfontaine, professor. Ze hielden winkel op De Plank. Onze ouders herinnerden zich dat nog.--------- Joseph Nibus ('s-Gravenvoeren 1878 -) x Anna Hick (Teuven 1875 - De Plank 1963). Hun kleindochter Annie Lemmens-Bröcheler is nog heden kruidenier op De Plank.--------- Elise Nibus ('s-Gravenvoeren 1883 - 1964) x Antoine Vliex ( + 1960).Vermelden we terloops dat nog zijktakken van de familie tijdelijk in Epen, Teuven (o.a. Op De Vaarn), en Clermont gewoond hebben.

MOLENAARS IN VOEREN EN ZUID-OOSTELIJKE OMGEVING, IN1926(Volgens "Adresses", zie hoger. Dit adressenboek geeft bij sommige namen telefoonnummers aan. Hadden de andere vernoemden toen nog geen telefoon? *: aanvullingen uit mensengeheugenis)

Aubel : Demez frères et soeurs. * De molen van Godsdal werd toen uitgebaat door Hick. Deze staat in het adressenboek echter noch onder Aubel, noch onder Charneux, waartoe Godsdal toen gedeeltelijk behoorde. Ook niet onder "fourrages" = veevoeder.

Beerne/Berneau : Deliège G., telef. Visé 163.

Gemmenich : Ahn Léon * op de Geul bij Sippenaken.

Homburg : Bruwier-Schyns, telef. Aubel 28; Hagelstein J.* Medaalmolen; Meyers G. * Gulpermolen.

Moelingen : Walpot W. telef Visé 205 * Winand

Montzen : Otten H. telef. Aubel 59.

Moresnet : Radermecker M. telef. Moresnet 52; Schyns E.telef. Moresnet 2

Remersdaal : Hagelstein H. * Opzinnich.

's-Gravenvoeren : Vandeberg W.; Lemmens. Scierie: Spits- Aussems, Spits Henri. * Lemmens was molenaar bij Meuleberg, Winandus Vandeberg op de molen die nu van Lhomme is; pas later ging hij naar de molen bij Meuleberg, terwijl hij in de molen "Lhomme" opgevolgd werd door Herens. De molen in het dorp was graanmolen en zagerij Spits; Het "mùlleke", onder in het dorp, maalde enkel voor eigen gebruik.

St. Martensvoeren : Sabotier; Jennekens J.; Colin P. telef. Warsage 12; * Pierre Colin was "möllender", de vermeldingen van Sabotier en Jennekens als molenaars zijn verkeerd; Johan Jennekens was varkenskoopman, had een vrachtwagen en hield taxi.

St. Pietersvoeren : -Sippenaken : -, zie Gemmenich.

Teuven : Radermecker G. * Gerard: Zinniger molen.

Weerst/Warsage : Vandeberg telef. Warsage 7.

Wezet/Visé : geen molenaar vermeld.

-------------------

Afkortingen: IPH = International Paper Historians. HRA =Hasselt, Rijksarchief, MRA = Maastricht, Rijksarchief. J. Nijssen

---

p. 34A

Afb. 1.

Handgeschept papier. Rechts-achter worden de vodden in het hamerwerk fijgestampt (aandrijving door waterkracht) tot vezelpap. Links wordt uit de kuip met vezelpap, papierstof geschept, vel na vel. Vòòraan in het midden wordt vel na vel tussen viltmatjes gelegd. Het persen van de halfdroge vellen is op deze schets niet weergegeven, evenmin als het drogen. Rechts wordt dan het afgewerkt produkt verzendklaar gemaakt.

----

p. 36A

Afb. 2.

De ontwikkeling van de Teuvender molen 1840 - 1893 (kadaster A 599 - 602).

---

p. 38A

Afb. 3.

Sluitsteen uit primaire kalksteen, losliggend op de koer. Het gat onder de letter O duidt erop, dat de steen (later) als scharniersteen gediend heeft voor een deur of zo. Schets J. Nijssen 1956.

----

p. 40A

Afb. 4.

Datumsteen (mergel) die aan de koerzijde van de eigenlijke molen was ingemetseld. Nu in privé-bezit. Schetsen J. Nijssen, de bovenste uit 1956, de andere jonger.

40A

Afb. 5.

Ijzeren datumplaat boven de poort van de oostelijke schuur (koerzijde). Schets J. Nijssen 1956.

----

p. 41A

Afb. 6.

ENA 1982: Etienne Nibus - Aroz. Typisch baksteen- ornament van de architektuur van de eeuwwisseling. Vgl. Architektuur in Voeren en Omstreken 1794 - 1914. Uitg. Heemkring Voeren en Omstreken 1989. Foto J. Nijssen 1991.

---

p. 42A

Afb. 7.

Toestand van het molenkompleks, zoals dat ook nogenkele jaren geleden was. Zichtkaart ca. 1900. Verzameling Theo Broers, Moelingen.

---

p. 43A

Afb. 8.

De buiten gebruik gestelde molentak van de Teuvender molen. Zichtkaart ca. 1965, uitgave V.V.V. De Voerstreek - k581122.

===

p. 47'

KETELMUZIEK

"Zet dat kietelmuziek aaf! riep mijn vrouw wanhopig toen een van onze kinderen "Sugar Kane" van de Sonic Youth vol open draaide.

In sommige dorpen zegt men eerder Kêtelle, in andere Loewwe, Toete en Rammele, Huule, Huulbèère of Vare. In Gronsveld , Eijsden, Noorbeek, St. Martensvoeren , Moelingen en `s-Gravenvoeren kent men ketelmuziek onder de naam

Pèltere. In Maastricht heeft men het over Pel'terre of Raipe. Pelter (op z'n Frans) zegt men ook in Warsage, Bernau, Dalhem en in verschillende andere Waalse dorpen.

Péltere en Pelter zouden misschien iets met het Waalse Pêl of het Franse Poêle (= koekepan, steelpan) te maken kunnen hebben? Het werkwoord is echter Poêler en niet Poêlter (met een T). Eerder zal het verwand zijn met het Duitse Poltern dat volgende betekenisssen heeft:

1. kabaal, lawaai maken.

2. bolderen = denderen, ratelen

3. bulderen = te keer gaan, opspelen.

Een Polterabend betekent "vrolijke avond vòòr de bruiloft", en een Poltergeist is een klopgeest. Het Engelse to pelt betekent "kletteren, zeer hard regenen". At full pelt betekent " zo hard als men maar kan".

Oorspronkelijk was Ketelmuziek maken of Pèltere een vorm van angstaanjagen, bijv. om de vijand of de demonen te verjagen. Of om de geesten van de overleden echtgenoot te verdrijven, zoals men in Gronsveld denkt. (Grueles, juni 1988). Ook was en is Pèltere een uiting van protest. Zo noteerde een fabrieksdirekteur in 1848:

" Tous les jours, les traivailleurs et les enfants donnent un charivari devant ma porte". (De direkteur gebruikt Charivari en niet Pelter...

Op 15 oktober 1984 organiseerde het VAKA - Brugge een betoging tegen de raketten.

De ongeveer driehonderd deelnemers sloegen toen ten teken van verzet op potten en pannen.

In maart 1988 trokken op dezeifde wijze zo n tweeduizend vrouwen uit de sloppenwijken rond Lima door de stad. Zelfs in Peru is het een traditionele vorm van protest.

Tot zo'n 40 jaar geleden werd bijv. in Epen en Ingber (bij Margraten) geppelteerd als een jongen bij een meisje was blijven slapen. In dit geval was ketelmuziek een vorm van volksgericht (van volksjustitie), in feite om "vergrijpen" tegen de normen van de gemeenschap aan te klagen.

In het boek "Volksgebruiken in Nederland" schrijft J de Jager: "Schending van een huwelijksbelofte, overspel, ruzie tussen echtelieden en tussen buren waren gereden aanleidingen voor de jonge jongens van het dorp of de buurt om in het geweer te komen en de boosdoeners tot de orde te roepen op z'n minst met een serenade van ketelmuziek, maar ook wel met meer gewelddadige ingrepen. Overigens ging het bij volksgerichten niet altijd om een correctie van iemands gedrag; het was vaak pure spot en kwaadaardigheid: een meisje dat in de steek was gelaten, een paar dat te veel in leeftijd verschilde of waarvan er tenminste één weduwnaar of weduwe was."

In onze contreien kenden we Ketelmuziek maken enkel nog wanneer een weduwe opnieuw trouwde. De Jonkheid eiste dan een soort van afkoopsom: geld of drank (bier of jenever). De serenade vòòr de weduwe haar deur ging door totdat ze op die eis inging.

Zo'n afkoopsom betaalde de weduwe doorgaans zonder de minste problemen: enerzijds omdat de gewoonte dat zo wou, anderzijds natuurlijk om van het lawaai verlost te zijn. Alhoewel......

in Eijdsen is ooit iemand op haar trouwdag met ketelmuziek naar de kerk gebracht. (Eijsdens verleden, juni 1981).

Waarom bij een weduwe? Prof. L. Nouwen schrijft in zijn boek "Van weduweverbranding tot weduwepensioen" (1974) hierover het volgende: "in de middeleeuwen werd een weduwe die opnieuw wilde trouwen als een onrein schepsel beschouwd. Een weduwe die hertrouwde brak met het gegeven van de deugdzame kuise vrouw, die geen andere man wenste toe te behoren. Als teken van minachting schoor men haar weleens de haren af."

M.a.w. wanneer een vrouw opnieuw in het huwelijk wilde treden protesteerde men daar aanvankelijk tegen. In de loop der tijden is dat een folkloristisch gebeuren geworden en is de diepere betekenis verloren gegaan.

In sommige dorpen wordt nu ook ketelmuziek gemaakt als een weduwnaar opnieuw gaat trouwen. Daarnaast wordt op vele plaatsen niet meer alleen door de Jonkheid gepelteerd, maar door iedereen, het vrouwvolk incluis.

De betiteling Vare die men in vele plaatsen kent of kende, vond naar alle waarschijnlijkheid zijn oorsprong in het gebruik van een toen zeer bekend vervoermiddel. Men bediende zich dan van een handwagen of handkar, waaraan men lege blikken, petrolsbussen zeeptonnetjes, deksels, verfpotten en zo meer bond. Op het karretje stond wel `ns iemand met een toneeldonderplaat. Naast het karretje liepen jongens mee met een oude schoolbel, een oud blaasinstrument ofwel met een wasbret (sjroomp) die met lepels werd bewerkt. (H.W.A. Lemmerling, Oet vreuqer jaore, deel 6). Opmerkelijke gelijkenis tussen ons (Kar)vare en het Franse Charivari.

Bij het gebruik van D'r aezel aandrieve ging men nog een stap verder. "Als een man een buitenechtelijke verhouding had, gingen ze niet alleen ketelmuziek maken, maar schilderde de buurt een ezel met enorme oren op zijn huis. Dat gebeurde met teer, en dat spul - zo hoorde Wim Kuipers van iemand uit Beegden (Letterbak, november 1992) - kreeg je er niet makkelijk af. Zo liet een boer zijn voorgevel stukadoren met drie centimeter cement, om zo zijn ezel weg te krijgen. 's Zomers toen het warm werd, kwam de ezel echter door het cement opnieuw te voorschijn."

In `s.Gravenvoeren werd nog niet zo lang geleden gepelteerd (in 1990) bij het huwelijk van de weduwe Josée Spits met weduwnaar Hary Goessens. In Eijsden-Breust gaf de Jonkheid nog een ketelconcert in augustus 1985.

In Moelingen gebeurde dat voor het laatst zo'n dertig jaar geleden bij het tweede huwelijk van Maria Wouters of "Maj van d' r Baoj".

Rond diezelfde tijd pelteerde Sint Martensvoeren voor Albert Lang.

Rob. Brouwers.

===

D'r Koeënwòòf nr 10 (1995/01)

INHOUD

Luu Lieben - VAN DE (NIEUWE) VOORZITTER

Jaak Nijssen - HERDENKING SEPTEMBER 1944

Stan Spauwen - INLEIDING BIJ DE EXPOSITIE ROB BROUWERS

Rob Brouwers - DE GEBROEDERS MARCEL EN CHARLES KERFF

Elza Vandenabeele - MOELINGEN, HEEMKUNDE HONDERD JAAR GELEDEN

Jaak Nijssen - HET DORPSKRUIS VAN MOELINGEN BESCHADIGD

- KRUISEN EN KAPELLEN IN ONZE HEEMKRING

Rob Brouwers - OMTRENT DE O. L. VROUWEKAPEL BIJ DE KINKENBERG

Jaak Nijssen - FRANS MEERTENS JUBILEERT

Mieke Nyssen - MEERTENS' "HUICHELAARS"

Johan Gist - EEN GEDICHT VAN FRANS MEERTENS

Jaak Nijssen- DE GIDSENKURSUS

GEZäöMERS - 5, 9, 16, 26, 27, 29

PUBLIKATIES - 30

====

p. 01

Voeren, 14 juni 1995

betreft: uitgave van d'r Koeënwòòf nr. 10

Steller: Luu Lieben

Aan de leden en overige geïnteresseerden

L. S. ,

HIERBIJ ONTVANGT U - EVENWEL MET ENIGE VERTRAGING - NUMMER 10 VAN ONZE UITGAVE "d'r Koeënwòòf". Mogelijk hebben de vaste leden eraan getwijfeld of er nog wel 'n uitgave zou verschijnen en misschien zich afgevraagd of onze vereniging nog wel bestond; dit zeker waar de vorige uitgave nr. 9 in het derde trimester van 1993 is verschenen.

Onze vereniging is nog springlevend, doch kon helaas de vertraging in het verschijnen van dit nr. 10 niet voorkomen door o. a. het intensief bezig geweest zijn in 1994 met de inrichting van de tentoonstelling rond de herdenking van de 50-jarige bevrijding van de Duitse bezetters, "De Voerstreek omstreeks 12 september 1944". Gaarne onze excuses en begrip voor die vertraging.

Het lijkt ons bestuur goed dat U ook op de hoogte is van en - voor zover van toepassing - rekening houdt met het navolgende:

a) De uitgave van d'r Koeënwòòf komt mede tot stand door subsidiëring van de Kulturele Raad Voeren, alsmede door bijdragen van de leden en eventuele donaties;

b) De verantwoordelijkheid van de vooropgezette ideeën en feiten blijft bij de auteurs, terwijl de auteurs op hun beurt de rechten op hun geleverde bijdragen afstaan aan de uitgever;

c) De uitgever staat het recht op overname in het algemeen en zonder voorafgaande verdere formaliteiten af mits bronvermelding; bij overname gaat de aansprakelijkheid automatisch over op de overnemers;

d) De spelling van de auteurs wordt voorlopig gevolgd;

e) Ons bestuur maakt zich sterk d'r Koeënwòòf in de toekomst twee maal per jaar te laten verschijnen;

f) Een abonnement op d'r Koeënwòòf (tevens lidmaatschap) wordt verkregen door storting van 'n éénjaarlijkse bijdrage ,op rekeningen als boven, onder vermelding: lidmaatschap, van respectievelijk:

1) voor België van Bfrs. 250,- op CERA Voeren;

2) voor Nederland van fl. 15,-

3) een donatie is uiteraard van harte welkom!

g) Het volgend nr 11 zal van een index-bijlage zijn voorzien over de nummers 1 t/m 10;

h) Verder heeft de vergadering in haar bijeenkomst van 12 juni 1995 besloten de sedert de oprichting van onze Heemkring verschenen 10 stuks van d'r Koeënwòòf met de volledige index ter beschikking te stellen in een gebundelde uitgave, waarop vooraf, te weten vóór uiterlijk 1 september 1995, kan ingeschreven worden door betaling van respectievelijk voor België Bfrs. 500 (+ eventueel 50 voor verzending) en voor Nederland fl. 27. 50 (+ eventueel 2. 75 voor verzending) via voren vermelde bankrekeningnummers. Na betalingsontvangst zal U dan uiterlijk 30 september 1995 de gebundelde uitgave ofwel zijn ter handgesteld oftewel zijn toegestuurd. Die gebundelde uitgave is echt "een aanrader" om door U in bezit te hebben ter rustige overpeinzing van het daarin gebodene.

i) De huidige samenstelling van het dagelijks bestuur is als volgt:

1) Voorzitter: Heer Luu Lieben, Schoppem 340 A, B. 3798 's-Gravenvoeren. tel B 041 - 81 14 07;

2) sekretaris-penningmeester Mevr. Fridy Maurer-Bellink, Schoppem 318, B. 3798 's-Gravenvoeren. tel B 041 - 81 03 75;

3) notulent: Heer Fred de Warrimont, De Plank 8, B. 3790 Sint-Martensvoeren. tel B 041- 81 14 00;

4) ere-voorzitter en redaktie d'r Koeënwòòf: dr Jaak Nijssen, Veurzerveld 28 A, B. 3790 Sint-Martensvoeren. tel B 041 - 81 03 11. Tenslotte wensen wij U veel leesplezier en horen wij heel graag een reactie van U. ­­'],'

Met vriendelijke groeten

Namens het Bestuur,

de secretaresse-penningmeesteresse Fridy Maurer

de voorzitter Luu Lieben

====

p. 03

VAN DE (NIEUWE) VOORZITTER

Zoals U mogelijk reeds bekend, is ondergetekende door dr Jaak Nijssen, voorzitter van de Heemkring Voeren en Omstreken, medio 1994 verzocht om eens te willen nadenken over de eventuele overname van het voorzitterschap. In de reguliere vergadering van onze Heemkring is enige malen van gedachten gewisseld over het voorzitterschap als zodanig; met name is ook gepraat over de duur daarvan etc. , dit laatste vooral ook vanwege het feit dat hedentendage er geen tot beperkte, ja zeer beperkte interesse is voor een voorzittersfunctie in het algemeen. Er is gesproken over het eventueel bij toerbeurt doen van het voorzitterschap b. v. voor de duur van 3 maanden, 'n half jaar of 'n jaar; dit om daarmede door eenieder ervaring te kunnen laten opdoen met het oog op de zekerstelling van de continuïteit. Juist terwille van dit laatste is met name door dr Jaak Nijssen aangedrongen op een aanvaarding van het voorzitterschp voor den duur van ten minste twee jaren; dit vond ik vanwege leeftijd en andere persoonlijke betrokkenheden te lang. Door persoonlijke omstandigheden trok 'n eerder gedacht kandidaat zich terug en ben ik opnieuw geconfronteerd met het verzoek tot aanvaarding van het voorzitterschap. Gelet op de continuïteit van onze kring heb ik, met instemming van de overige aanwezige leden, het voorzitterschap per 12 september 1994 aanvaard tot uiterlijk 12 september 1996, uiteraard bij leven en welzijn. Nu ik deze functie aanvaard heb, wil ik me voor deze vereniging graag verder inzetten en dat binnen het kader van de mogelijkheden en beperkingen van mijzelve en onze overige Heemkunde-kringleden en uiteraard van de financiële middelen. Zoals U reeds heeft ervaren uit de eerdere activiteiten van onze Heemkring, beslaat het werkgebied 'n zeer breed terrein en ben je gehouden aan de persoonlijke medewerking van de leden en anderen voor wat betreft kennis, kunde, inzet en mogelijkheden. In onze vergadering van november 1994 heeft ondergetekende een dankwoord uitgesproken aan dr J. Nijssen voor zijn, sedert de oprichting op 6 december 1988 aan de dag gelegde motivatie en tomeloze en uitgebreide inzet. Om deze dank te onderstrepen is aan de scheidende voorzitter, -doch blijvend lid-, het erevoorzitterschap aangeboden en door hem aanvaard. Dr J. Nijssen zal ook zijn inzet blijven leveren als verantwoordelijk uitgever van het lijfblad d'r Koeënwòòf. Tenslotte zou ik het bijzonder op prijs stellen indien U allen, die ons werk 'n warm hart toedraagt, zou willen besluiten om ook eens naar 'n vergadering te komen, ons te blijven steunen in woord en zo mogelijk ook in daad door ideeën en/of teksten aan te dragen mbt. Voeren en Omstreken. Ook uw financiële bijdrage(n) worden hooglijk op prijs gesteld.

met vriendelijke groeten,

Luu Lieben, Voeren, 12 juni 1995

====

p. 04 - 05

Jaak Nijssen

HERDENKING SEPTEMBER 1944

In 1994-1995 werd algemeen de vijftig jaar bevrijding herdacht. Tijdig ontstond in onze klub de idee om in dit gebeuren mee te draaien. In dit verband waren we ¨te gast bij Jef Wetsels in Moerslag, specialist in de geschiedenis van WOII voor onze streek.

Meerdere workshops waren ongeveer in hun geheel aan dit initiatief gewijd. Niet alléén de praktische aspekten werden behandeld, ook de meer fundamentele kwamen ter sprake. Zo werd er beslist om de herdenking zuiver te laten gaan over de paar dagen dat het front over onze dorpen heenrolde. Al de rest van de oorlog en de naoorlogse periode had teveel individuele implikaties. Ook in Voeren zijn er gedurende de oorlog een paar moorden geweest, werd er oorlogswinst gemaakt, gewoekerd met eetwaren ... en werden er kort na de oorlog betwistbare maatregelen genomen. Niet vreemd aan deze besprekingen was de gemengde samenstelling van onze klub, die uit Belgen / Vlamingen en Nederlanders bestaat. Onder Belgen alléén zou men met weinig woorden de situatie ingeschat hebben; onder Nederlanders alléén eveneens. Maar nu moest er veel verduidelijkt worden. In de media is tot uitdrukking gekomen, dat in Nederland WOII de nationale eenheid versterkt heeft (met onder andere de opheffing van de laatste Zuid-Limburgse twijfels betreffende hun Nederlandse identiteit, nvds), terwijl diezelfde oorlog in België de traditionele tegenstellingen versterkt heeft, (o. a. door een weloverwogen associatie van de begrippen kollaboratie/ verzet met welbepaalde delen van de Belgische bevolking, men zie bv. H. van Laar, 1988, "Voeren"). Alleszins is onze klub daardoor tot dieper inzicht gekomen.

We zijn gesterkt in ons inzicht, dat wij, en heel Europa -ook Duitsland-, in 1944-1945 inderdaad van een misdadig autoritair regime zijn bevrijd, namelijk het fascistische.

Maar in België heerst de dubbelzinnigheid, dat bevrijding er in de eerste plaats geassocieerd wordt met de re-introduktie van het Belgisch regime met al zijn kwalijke kanten. Meteen was er het verlangen om buiten de, naar onze mening goedkope, massaeuforie te blijven. Dat er tenslotte in Voeren twee herdenkingen naast elkaar gehouden werden hangt niet zozeer samen met de lokale politieke tegenstellingen, dan wel met de mentaliteit van sommigen, dat zij de betere Belgen zijn. In elk geval heeft niemand het nodig geacht om ons aan te spreken over een gezamenlijke herdenking: super-Belgen staan daar boven... Sommigen hebben het nodig geacht, de bloemenkrans die wij op de graven van gesneuvelden hadden gelegd, in de volgende nacht van zijn opschrift -met onze naam- te ontdoen. We hebben een sobere herdenking gehouden, met deelname aan een tocht van geallieerde voertuigen door de streek, een herdenking aan de graven van gesneuvelde Britse en Canadese vliegers, een naar we menen interessante tentoonstelling, die ook een flink groepje van lokale researchers van WOII bijeenbracht. Ze bestond uit meerdere afdelingen:- de aftocht van de Duitse troepen, met de brand op 7 september 1944 van de pastorie en vijf verdere huizen in Sint-Martensvoeren, gesticht door niet geïdentificeerde Duitse eenheden en met de dood van Fons Detry op Schilberg bij het opruimen van een Duitse barrikade. - de intocht bij De Schans door de 113 US-cavaleriegroup, vanuit het noorden (!), en in Moelingen door de infanterie vanuit het Z. Met de episode van de buitmaking van geheime papieren van een Duits generaal.

- Sint-Martensvoeren: de beschieting van de brug door de US-infantry-divisie 30, en de doden in de molen op 13 september. - de doortocht door 's-Gravenvoeren, op 12 september, van het US-infantry-regt. 119, met de dood van Pierre en Josephine Philippens en de verwonding van de US-soldaat Mester. - de intocht in Sint-Pietersvoeren, Teuven, Remersdaal door niet geïdentificeerde geallieerde troepen. - dit alles omraamd met een overzicht van de frontbewegingen en passend militair materiaal. Er werd mij gevraagd om de teneur van mijn toespraak bij de opening van de tentoonstelling in ons blad te geven. Ik heb gezegd dat een herdenking lijk deze onze klub voor een dilemma stelt:- enerzijds is een gebeurtenis als die van 1944-1945 voor ons als geïnteresseerden in de historie biezonder belangrijk;- anderzijds doen wij daardoor mee aan indoctrinatie: militaristische, vaderlandse, pro-amerikaanse. Mijn toespraak was bedoeld als neutralisatie daarvan, met relativering van die militaire, vaderlandse en pro-amerikaanse begrippen. Bij meerdere leden van onze klub was, bij de opstelling van de tentoonstelling, aarzeling voelbaar om nadruk te leggen op offensieve wapens, geweren en patronen bijvoorbeeld. Vaderlanden zijn niet eeuwig: voor mij was het gemakkelijk te verwijzen naar onze oude vaderlanden, het Graafschap Dalhem, Het Hertogdom Limburg, de ministaatjes Gronsveld, Wittem ... : Voor de Amerikanen was de WOII een stap op weg naar de wereldheerschappij; op die weg liggen de kerkhoven van Hendrikkapelle en Margraten, van Vietnam en Panama. Dit alles wenste ik aan onze herdenking toe te voegen. Als scheidend voorzitter: misschien is het tijd dat de generatie die de oorlog nog bewust heeft meegemaakt, de plaats ruimt. Of juist niet?'

===

06 - 09

Stan Spauwen

INLEIDING BIJ DE EXPOSITIE ROB BROUWERS

De Zwarte Ruiter, Markt 4, Gulpen, zondag 10 april 1994, 13. 00 uur. Mijn ouderlijk huis in Eijsden lag in de Wilhelminastraat. Naast de fruitveiling die in de jaren vijftig nog op volle toeren draaide. Fruittelers, boeren met een gemengd bedrijf veelal, voerden er de kersen, de appels en de peren aan en de fruithandelaren deden commerce in de veilingcafé. Een van die fruithandelaren was Michel Voncken, een man met een dubbele baan, want hij was ook nog kolenboer. En voorzitter van de supportersclub van wielrenner Jacques Vranken, die het nog tot profwielrenner heeft gebracht. De Wilhelminastraat was opgenomen in het parcours, waar Michel elk jaar weer de ronde van Eijsden organiseerde. Als dertienjarige jongen las ik in de krant dat op 7 juni 1958 aan de ronde van Eijsden ook een Belg mee zou fietsen. Michel Voncken had de Belg, ene Robert Brouwers vijfentwintig gulden startgeld in het vooruitzicht gesteld. Voor die tijd een smak geld. Maar dat geld was die Belg wel waard: in een Waalse krant stond te lezen dat "Le très rapide Brouwers (Broe'wèrs) de Fouron" een heel peloton van wel 50 coureurs in de sprint had verslagen in Lixhe. En de weken daarvoor werd hij derde in Berneau en Visé, vierde in Aubel en Herstal en zelfs tweede in Oreye. Stuk voor stuk parcoursen in het Walenland die Rob Brouwers lagen. Geaccidenteerd terrein met weinig bochtenwerk. Rob zwichtte voor het geld en besloot die zondag de voorkeur te geven aan het bochtrijke parcours van Eijsden boven een tour door de Ardennen. Meer dan 100 supporters waren uit de Voerstreek meegekomen om mee te maken hoe hun vedette in het knalrode truitje met witte mouwtjes het peloton Hollanders ongenadig in de vernieling zou rijden. Pa Brouwers had zich verzekerd van een mooie plek langs het parcours en het veilingcafé van Sien Hardy. Café La Meuse van Leonie Piters en café De Greune Mért van Jeanne Geurten deden goede zaken. We kennen ook het wedstrijdverloop. Want heel secuur heeft Rob dat zelf neergeschreven in zijn "Wielerschrift". Ik citeer:Weer: bewolkt met mooie opklaringen, warm. Omloop: mooie wegen, maar ontelbare bochten, lichte stijging naar de aankomst. Vertrekkers: vijf en dertig. Rugnummer 27.

Afstand: veertig km of twintig ronden. Verzet: 48 x 17Start: 13. 15 uur Verloop: Er werd hier vertrokken precies of er 'n leger commiezen op onze hielen zat. Dat was niet erg (Dat kon ik wel aan. ) Maar al die bochten en draaien. Liefst acht op een ronde van amper 2 kilometer. Dat waren er in totaal dus honderdzestig. Om gek van te worden. In iedere bocht moest ik 10 meter prijs geven. Na een tiental rondekes richtte ik me dan ook op. Het was spijtig, erg spijtig dat al die dorpsgenoten weer naar huis moesten gaan zonder 'n coureur te hebben gezien. Jawel in de achtergrond. Ik geloof dat velen de moed verloren hebben, en ik ook een beetje. Hoe zal ik een goed renner kunnen worden. Schrik, onbehendig en voor geen vijf cent verstand. Misschien betert het wel met

de tijd. Hoe zullen vader en moeder beschaamd zijn geweest om hun "krabber" die nog niet een bocht kon nemen zonder veld te verliezen. En mijn trouwste supporters die misschien aan Jan en Alleman gezegd hebben dat ik iedereen naar huis zou rijden.

En zeggen dat ik in de gazet bij de vijf favorieten stond. " 't Is erg" maar het is zo. Uitslag: 1. B. Franssen, de 40 km in 1. 11 uur 2. J. Tummers, zt 3. H. Meertens, zt 4. C. van Herck, op 15 sec. 5. J. Bastin, zt16. R. Brouwers, op 1. 30. Dan nog een drietal waaronder H. Rijnders.

W. Spits had opgegeven. De pagina in het dagboek was verder verlucht met een tekening ook al van de hand van de coureur. Een wielrenner, hijzelf, met een kermisdraaimolen boven zijn hoofd. Pa Brouwers staat ook op de tekening met de handen voor het gezicht. De bijbehorende tekst van pa in een heus tekstballonnetje luidt: "Jong, chei oet. "

---------------

Rob Brouwers, de krabber, de kratser. De tekenende wielrenner. Wat zou het worden: wielrennen of schilderen. Rob wilde graag wielrenner worden, maar het uitblijven van successen dreef hem naar de schilderkunst. Hij fietst nog wel altijd, met zijn vrienden van het Eijsdense café De Greune Mèrt, elke zondag, toertochten van 70 tot 100 kilometer. Als men nu na de woelige fietsjaren naar de schilderijen van Rob kijkt moet men constateren dat hij krabber, kretser is gebleven. Hij ontwikkelde een techniek waarbij laag over laag op het doek wordt aangebracht tot een heel kleurengamma is opgebouwd. Daarna gaat hij bijten en krabben met tinner. Zolang tot de kleuren van al die lagen weer bovenkomen. Iedere vierkante centimeter van het doek bestaat als je er met je neus bovenop gaat staan uit talloze kleuren en vormen. Neemt men afstand dan ontstaat een geschakeerd maar levensecht beeld. Het beeld, in de beginjaren, van de mensen van het boerenland, van de Voerstreek. Zijn territorium. "Eens", zoals hij zelf zegt "heeft men niet alleen een lijn door het hart van deze streek getrokken, maar ook een lijn door het hart van het volk dat er woonde. "De boerenmens die nog iets heeft van dat gezonde primaire gevoelen in hem, balancerend aan de rand van een ravijn, in een donkere wereld, zoekend naar liefde en geluk. Rob Brouwers, de expressionist pur sang, die de Vlaamse meester Permeke als zijn grootvader beschouwt en zijn vriend en collega Sjef Hutschemakers als zijn artistieke vader. Sjef Hutschemakers, die hij in 1963 had leren kennen, maakte veel indruk op Rob. Zijn manier van denken, zijn ernst, zijn humor, zijn omgang met zowel voorname als gewone mensen, zijn manier van schilderen en zijn diepe geloof. De schilderijen van Hutschemakers hebben dan ook een grote bijdrage geleverd tot de vorming van Rob's eigen picturale visie. Enkele uitspraken van Sjef staan diep gegrift in de ziel van Brouwers: "Je bent maar een kunstenaar in de mate dat je mens bent" of: "Vooruitgang? Begin eerst met je buurman goeie dag te zeggen". "Heb ook oog voor het kleine, je eigen dorp, de tradities. Weet waar je wortels zijn. " En: "er is geen verschil tussen kapitalisme en communisme. Het zijn twee grote leugens". Rob Brouwers, de kretser, de krabber. De expressionist en observator. De moderne schilder die de mens toont in een diepe innerlijke verstilling. Hij laat ons zien wat in de mens zit. Niet de vlakke buitenkant maar de innerlijke gevoelens in al zijn vormen. En vaak is dat voor Brouwers een worsteling. Hij mediteert en probeert die diepe gevoelens over te brengen op het linnen.

Een schilderij met als thema "de slachtoffers van Joegoslavië" wil maar niet lukken. "Ik zou de ellende daar misschien aan den lijve moeten ondervinden om het schilderij te krijgen zoals ik het hebben wil", zei hij onlangs. Het werk van Rob Brouwers groeit langzaam. Fase na fase voegt hij toe aan zijn werk, totdat hij het diepste wezen, de ziel bereikt heeft. Pas dan is de schilderij werkelijk af. Oppervlakkigheid is een woord dat niet in de vocabulaire van Rob voorkomt. De oppervlakkigheid van de hedendaagse consumptiemaatschappij gekenmerkt door de nota- en rapportengeilheid van de jonge doctorandussen die zo het establishment op de wenken bedienen. Als een monnik, elke dag weer van negen tot zes uur op zijn atelier in gevecht met zichzelf. 's Avonds vindt hij compensatie voor zijn eenzame dagelijkse worsteling in de gemeenschap, als muzikant bij de harmonie, in zijn zangkoortje of op zijn renfiets. Zo stond hij 25 jaar geleden mee aan de basis van de Noorbeekse Burchtfeesten. De burchtfeesten moesten cultureler van opzet worden als de tent- en bierfeesten die in de omtrek werden georganiseerd. Sjef Hutschemakers maakte in die jaren furore met middeleeuwse wagenspelen, waarmee stad en land werd afgereisd. En dus werden de komedianten van de Clute van Nu Noch uitgenodigd om op te treden op de twee zaterdagen van de Noorbeekse Burchtfeesten. In de Clutes ging 't er vaak hardhandig aan toe. Gooi- en smijtwerk en scheldtirades waren schering en inslag. En ook de clerus kreeg er in de Clutes ongenadig van langs. En zo stond daar die eerste zaterdag onder de fraaie boom bij de kerk van Noorbeek de boerenkar waarop Hutsch en de zijnen voor een groot publiek de sterren van de hemel speelden. Edoch, organisator Rob Brouwers had zich vergist in de macht van enkele dorpsnotabelen die niet gediend waren van de platvloerse clute-taal en de avances die de dikke pape maakte richting kroegbazin. De tweede zaterdag mocht de Clute niet meer in Noorbeek gespeeld worden of anders zouden de notabelen alle materiaal dat geleend werd voor de optocht, van karren tot zeisen en van hooivorken tot dorsvlegels niet meer beschikbaar stellen. Rob kreeg de oneervolle taak om de jobstijding over te brengen aan de Clutespelers die vanuit Eijsden domicilie hadden gekozen in Sint Geertruid. Met lood in de schoenen trok Rob richting Sint Geertruid. De pers had inmiddels van de rel vernomen en breed uit stond de mini-oorlog tussen de Clutespelers en de Burchtfeesten in de krant. Compleet met foto. De Clutes zijn nimmermeer opgevoerd in Noorbeek, zeer tegen de zin van Rob, die inmiddels een grote fan van de theatergroep was geworden. De affiches van de Clutes hangen nu nog vergeeld op zijn gezellig atelier in Voeren. Tussen boekenkasten vol met plakboeken en krantenknipsels. Want Rob bewaart alles. Heemkundige zaken, maar ook alles over wielrennen. Blij als een kind is hij als een oudere Voerenaar hem enkele vergeelde wielertijdschriften komt brengen. Uit de tijd van Stan Ockers en Rik van Steenbergen en Briek Schotte. De conversatie over kunst die ik met Rob voerde slaat meteen om in het ophalen van herinneringen uit die mooie wielertijd toen vedetten nog echte helden waren. Want och wat is nou kunst. Kunst is voor Rob Brouwers krabben, uren, dagen kretsen. Totdat nieuwe eerlijke dingen ontstaan zijn. Voor u en voor mij.

7 april 1994

---------------------------------------

Stan Spauwen is staffunktionaris Stichting Kunst & Cultuur Limburg. Volgende ekspositie van Robert Brouwers: Urmond december 1996 (nvdr).

===

10 - 11

De gebroeders Marcel en Charles Kerff

Enkele maanden geleden verscheen van Herman Laitem een prachtig boek "100 jaar wielrennen in Limburg" (uitg. Coda, Antwerpen). In het eerste hoofdstuk behandelt Laitem de Pionierstijd te beginnen met de gebroeders Marcel en Charles Kerff.

Alhoewel geboren respectievelijk te St. Martensvoeren in 1866 en te St. Pietersvoeren in 1874 waren de beide broers echte Voerenaars (bedoeld: van 's-Gravenvoeren) . Waarschijnlijk omwille van het fit dat vanaf 1876 hun ouders in Schophem woonden. Het oude vakwerkhuisje is al lang verdwenen maar de woonplek is nog duidelijk zichtbaar op de hoek van de grote weg en de (Made)leinestraat. Het gezin Kerff was een gezin van vrijbuiters, een "kleurrijk gezien" schrijft Laitem. "De familie Kerff heeft trouwens een patent op een vleugje heroïek en een gekleurde levensloop.

De twaalf kinderen uit het gezin Kerff-Colle zijn op één na allemaal jongens, die van het drielandenpunt dankbaar gebruik maken op de grenzen te verleggen.

Vader boer, koopt en verkoopt slachtvee en weet die koopmansgeest over te dragen op zijn kinderen. Eén wordt slager, een ander handelaar, fruitboer en bakker.

Maar er zijn ook de artistiekelingen die hun weg vinden als kleermaker, schilder en muzikant, en duidelijk de stempel van moeder dragen, die couturière is.

Het gemak waarmee ze in het grensgebied evolueren nemen ze soms iets te letterlijk. De geest van Uilenspiegel en hun zin voor avontuur botst al eens met de wetten. Victor wordt oneervol uit het leger ontslagen nadat hij als eenvoudige piot een officiersplunje heeft gejat en daarmee triomfantelijk zijn intrede maakt in 's-Gravenvoeren. Alfons raakt een tijdje opgesloten omdat hij als fervent stroper de jachtopziener hagel in het lij zou hebben gejaagd. De overlevering wil dat hij later zelf boswachter werd. Fietsende broers.

En dan zijn er Marcel en Charles , die zich al snel een fiets kopen, gefascineerd door techniek en vrijheid. Ze duiken enkele jaren later op in Parijs-Roubaix, Parijs-Brest,Parijs, Marseille-Parijs en andere monsterritten.

Hun troeven? De verplichte "trainigsritten" die ze voor vader en broer-slager maken naar Parijs. Met manden vol vlees, gemonteerd voor en achter op de fietsen, rijden ze naar de hallen. Een retourreisje, een klassieker waard, enkel onderbroken door wat nachtrust.

Genoeg om te beseffen dat er nog leven is na(ast) de Voerstreek en dat de fiets daarbij een prima hefboom is.

Maar het kan ook dichter bij huis: terwijl moeder frieten bakt spurten ze om ter snelst naar Maastricht en terug om haringen. Zo oefenen ze naast uithouding ook snelheid.

Hun beider namen vinden we terug zowel in Antwerpen als Parijs, Keulen of Berlijn.

Charles is de eerste Belg die in Amerika gaat fietsen (New York 1901). Marcel worde de eerste Belg in de eerste Tour de France (6de in 1903) Beide broers komen tragisch aan hun einde:

Charles verongelukt in de wedstrijd Marseille-Parijs in mei 1902, Marcel wordt te Moelingen door de Duitsers opgehangen. "De gebroeders Marcel en Charles behoorde tot de pioniers van de gilde die met sportieve verrichtingen ook de wereld wilden ontdekken... " om Ch. Aerts uit Brasschaat te citeren

R. Brouwers

=====

12 - 15

Elza Vandenabeele

MOELINGEN, HEEMKUNDE HONDERD JAAR GELEDEN

In het Limburgs volkskundig tijdschrift" 't Daghet in den Oosten" vonden we enkele bijdragen over Moelingen (dank zij de klapper van de afdeling "Limburgensia" in de Maastrichtse Stadsbibliotheek). Dit tijdschrift werd op 1 februari 1885 gesticht, gegroeid uit de Vlaamsgezinde studentenbond van het Seminarie van Sint-Truiden, en wel onder impuls van Guido Gezelle. Het tijdschrift was in 't leven geroepen "om de Limburgers van Belgenland en Holland tot eerbied jegens hun eigen volk op te wekken". Laatste jaargang: 1914. We halen aan wat op Moelingen betrekking heeft. Datgene, wat zonder meer duidelijk is volgt hieronder. Wat enig probleem kan stellen geven we in gewone kopie, om de lezer toe te laten het zélf te interpreteren.

----

III 1887, p. 36 (v. Roy 628):

"Hoe de kinderen te Moelingen hun vingers noemen: den duim = dumerling; den tweeden vinger = lekvink; den derden = lange man (uitgesproken maan); den vierden = loehaan; den vijfden = piebek. En zoo zeggen ze dan:

Dumerling zag (zegde): ik heb honger;

Lekvink zag: ik heb dorst;

Langeman: waar zullen we wat krijgen?

Loehaan zag: in moeders schaapken­­ (schap, kast);

en Piebek riep: ik heb alles uitgëeten. . " ("zag" en "schab" kennen we!)

Daarop volgt iets over "Draf... draf", maar of dat op Moelingen betrekking heeft valt niet uit te maken.

----

III 1887, p. 79 (v. Roy 639): "Dansliêken:

Hoep! Marianneken!

Poep! Marianneken,

laat de pupkes dansen,

ne goede man, ne brave man,

ne man van complaisanten:

hij keert het huis,

hij stookt het vuur

en bruit (=werpt)

den drek de venster uit. "

("bruit" en "de" venster kennen we!)

----

V 1889, p. 53 (v. Roy 497):

"Als met Lichtmis de zon op de keersen schijnt, moet de scheper zijn eurten bewaren (Moelingen) ... Pastor Schuermans in zijn "Idioticon" verstaat door "orten", en de Moelingenaars verstaan door "eurten" hetgeen de dieren overlaten van hun eten nadat zij 't beste der uitgehaald hebben. In onze Limburgsche Kempen en in 't Land van Over-Maes heeten ze "oorten, orten" de aren van uitgedorschen graan. Zie daarenboven "Loquela" no 10, Sporkele 1889. "

---

V 1889, p. 28 (v. Roy 670)

"Kinderspel uit Moelingen:

Achter de molen daar ligt 'ne blok.

Is er gestolen of ligt er daar nog?

Neen, neen! he is water halen

't Water is hem tegen komen.

De Hemel is gesloten

met twee vergulde poo(r)ten

De sleutel is gebroken.

Waar zullen we nen nieuwen krijgen?

Als het koren rijp is;

als de molen stijf is;

als de pupkes dansen

op de liere schansen. "

(tegen komen: (participium II zonder ge-): zie Heem jg. 6, nr. 1 p. 11-15);

"de sleutel is gebroken": kontaminatie met "Witte zwanen ... naar Engeland varen... ", dat een dubbelzinnig lied zou zijn, met in de grond een erotische inhoud. De zwaan als erotisch symbool; engel-land. Zo wordt de "molen" in het Moelings lied duidelijk. Dit wordt destemeer aannemelijk, als men vergelijkt met meer expliciete dansen in Zaïre.

----

VI 1890, p. 114 (v. Roy 650):

"Om den hik kwijt te geraken zult ge zonder asemen drie keeren herhalen:

Ik heb den hik

Ik heb den pik

Ik heb hem nu

Ik hem hem dan

Ik geef hem aan alleman.

(Zonhoven).

'In Moelingen eindigt dat zoo:

Ik heb hem nu en dan

Ik geef hem aan mijnen nabuur Jan. "

(naober! -

Zegden ze toen nog Jan in plaats van Jean? Of Zjeng?)

De jaargangen waar iets in staat dat op Moelingen betrekking heeft, zijn: 18861890.

Vergelijken we daarmee het volgende: In de Parochiegids van Moelingen lezen we in de lijst van de pastoors: "Franciscus Augustus LAENEN (1880-92): Geboortig uit Meerhout (Antwerpen). Hij behoorde tot de orde der Paters Witheren; ... Voorheen was hij gedurende vijf jaar kapelaan in Vlijtingen en daarna biechtvader ... te Landen. Zijn grootmoeder, Maria-Anna JANSSEN, te Moelingen geboren in 1776 ... Evenals zijn voorganger (SWENNEN) wist pastoor LAENEN, feiten en personen te beschrijven, met tal van omstandigheden, die ons de tijd van toen beter leren kennen.

... In 1892 naar Waltwilder ... Zou pastoor Laenen die korrespondent geweest zijn? In een lijst van korrespondenten van 't Daghet komt zijn naam niet voor.

Maar opvallend is toch dat de medewerkers van dit tijdschrift zo dikwijls priesters zijn.

KAN IEMAND ONS IETS MEDEDELEN DAT DEZE VERONDERSTELLING BEVESTIGT OF TEGENSPREEKT? De andere Voerdorpen zijn niet vermeld.

Een andere vraag:WIE KENT DE AANGEHAALDE TEKSTJES NOG GEHEEL OF TEN DELE? IN MOELINGEN OF ELDERS?REACTIES GRAAG VOOR DE VOLGENDE KOEëNWOOF.

-----------

Bibliografie:

-- 't Daghet in den Oosten, Hasselt, II 1886 p. 82; III 1887 p. 36; III 1887 p. 79; IV 1888 p. 101; V 1889 p. 27; V 1889 p. 28; V 1889 p. 53; VI 1890 p. 114.

-- Meulen-Corens, Anny Van der -, 1971. De geschiedenis van " 't Daghet". In: Nederlandse Volkskundige bibliografie XI. Antwerpen. p. III-XLV.

-- Roy-Peeters, Lea van -, 1971, 't Daghet in den Oosten (1885-1914). In: Nederlandse Volkskundige bibliografie XI. Antwerpen. nrs. 497 (V, 1889 p. 53-56), 533 (II, 1886 p. 82-84), 628 (III, 1887 p. 36-37), 639 (III, 1887 p. 78-84), 650 (VI, 1890 p. 113-115) 669 (V, 1889 p. 27), 670 (V, 1889 p. 27-28), 858 (IV, 1888 p. 96, 100102).

-- Daerden, K. 1974. Limburgse tijdschriften (1880-1960). = Nederlandse Volkskundige bibliografie XX. Antwerpen. passim.

-- Timmers, A(ntoine) + Machiels, W(illy) s. d. Een brokje geschiedenis. In: Parochiegids O. L. V. Ten Hemelopneming Moelingen. p. 17.

---

p. 14 (afb):

KORSTMIS

De Korstmis of Kerstmis brengt altijd zoo een aardig, zoo een geheimzinnig gevoel van blijdschap mede. Alles blinkt er zoo net, alles klinkt er zoo vroolik.

Al wist men 't niet, men zou voelen dat het Kerstnacht is: de dieren zelvers schijnen het gewaar te werden. In plaats van de engelen komt de haan liet verkondigen en roept, zoo zeggen ze ten minsten rond Moelingen:

't Kinneke Jesus es geborên !

In de plek van de eenvoudige herderkens vraagt het zinnebeeld van de

eènvoudigheid, de duif:

moe? moe?

En 't lämmeken zal 't heur zeggen waar 't Lam Gods geboren is:

te. Bêthlehéml

Vroegertijds vertoonden ze Korstspelen waarin een engel eens meidsken kwam groeten:

Ave Maria!

Dan kwam een groote gemaakte haan, waar een kind in verborgen zat,

en riep:

't kindeke Jesus es geboren!

een groote os antwoordde bulkenterend:

moe? moe?'

en vier schapen riepen al blatende:

te Béthlehêm !

In inselkens daagde nog den ezel op, om te balken:

Eamus!

(laat ons gaan zien. )

en dan trok den omgang der christenen, door alle die dieren gevolgd.

Daar ligt den oorsprong van 't Moelinger zegsel.

De haan, die 't korstekind aangekondigd heeft, met alle zijn hinnen kunnen hen eens goed doen, des morgends, aan de lekker terwe die, omdat zij den alliken heiligen nacht buiten gestaan heeft, 't heel jaar door de kippen tegen den vos zal bewaren.

De musch leeft het gansch jaar door in vijandschap met den mensch: vandaag werdt er een wapenstilstand gesloten en de mensch vergeeft zijne schuldeneren omdat God hun ook vergiffenis schinkt. Die kleine beestekens moeten ook eens deun hebben en om dies wil krijgen ze koren en boekweit in overvloed van de wichter.

En den os, die nog den eersten Korstnacht onthouden heeft, staat om middernacht met de ander beesten te kallen in den stal. Ja! ook de koeien mogen vroolik zijn, want de mensch en zal in 't vervolg de beste rapen niet meer zelf opeten; immers

as 't kinneken es geboren

es de smaak van de ruben verloren.

Mer de dikke vette koes, die zoolang in 'zijn kooi heeft liggen vrullen en korren zal toch niet meëdoen, want hij is den hoek om?

II 1886, p. 82-83 (van Roy 533)

"kalle" = spreken, "ruben" = rapen, "koes" = varken.

---

Dit leste geraadselken en eendige der volgende schijnen oud te zijn.

Een gevangene zou Zijne. vijheid terugkrijgen als hij een onoplosbaar geraIaselken vist te geven en hij gaf het volgende Hemme,dam (=de gevangene)

Zat op Troefelendal (= de gevangenis)

Hij zag er twee 'nen derde dragen:

Drie herten

twee sterten

zes oogen,

acht pooten

.

- Twee eenden droegen een pad.

IV 1888, p. 101 (van Roy 858)

===

p. 16

(afb: Het dorpskruis van Moelingen: links, toestand ca. 1978 (foto M. Beaumont), en, rechts,einde 1994 (foto J. Nijssen)

----

Jaak Nijssen

HET DORPSKRUIS VAN MOELINGEN BESCHADIGD

Bij werk aan de elektrische leiding werd in Moelingen het dorpskruis zwaar beschadigd. Het monument bestaat uit a) een voetstuk, nu 29 cm boven de grond,b) een sokkel, 87 cm hoog, met op de voorzijde de tekst MEDELA CRUCIFIXI (= het geneesmiddel van het kruisbeeld; of: . . van de gekruisigde), dat een chronicon vormt: 1768; op de achterkant is de datum 1769 herhaald, nu in klaartekst. Daarboven:c) een konsole, (om het Sakrament op te zetten bij de processie?), 24 cm hoog. d) Wéér daarop een afgeknotte piramide, 45 cm hoog, e) en dan het eigenlijke kruis, 108 cm, (Meting door M. Beaumont ca. 1987, en door JN 1984, met de schrijnwerkersmeter)De delen a, b, c zijn uit een betere kwaliteit steen dan d en e, waarvan de kalksteen bestaat uit kalksteenbrokken, meer dan eigroot, die op hun beurt door kalksteen zijn aaneengekit. Doorheen dit kitmateriaal breekt de steen. - Het eigenlijke kruis geeft een vrij primitieve indruk. Het heeft een reliëf-Kristus en is in reliëf omzoomd, net als de hoge kruisen van Soiron (1751) en Bolland/Neuve-Cour, die trouwens ook die uitrondingen aan de uiteinden van de balken hebben. We nemen daarom aan dat het niet veel ouder is dan de sokkel. TB weet dat de brokstukken bewaard worden in het oud gemeentehuis ter plaatse, dat het verzekerd is, en dat de gemeente het vakkundig laat restaureren.

Bibliografie:

Dauby, Benoit e. a. , s. d (1991?).

Croix et potales de Herve. afb. p. 30, 68.

===

KRUISEN EN KAPELLEN IN ONZE HEEMKRING

De vele kruisen en kapellen van onze streek staan bij onze klub uiteraard vooraan in de belangstelling. reeds in onze allereerste d'r Koeënwòòf hadden we het over enkele kruisen van 's-Gravenvoeren (Wijnantsgrebbe 1637, Snauwenberg ca. 1600, Schoppem 1598); we namen ons voor om de kapellen te gaan inventariseren. Wij hebben dat toen niet doorgezet, maar in een deel van Voeren, precies datzelfde 's-Gravenvoeren, ontstond kort nadien de groep "Kruisen en Kapellen 's-Gravenvoeren", veelal gepensioneerden, die met eigen geldmiddelen, met eigen werkkracht, een enkele keer iets teveel naar eigen inzicht, maar met een ongelofelijke energie, de vele kruisen en kapellen van hun parochie (een 50tal), verzorgen en waar nodig herstellen of zelfs terug oprichten. Kortweg worden ze wel de "Kruisheren" genoemd. Ons medelid RB is ook bij die groep. Met JN werd bij de stichting van de groep kontakt opgenomen, om ook andere dorpen, oa. Sint Martensvoeren, bij de werking te betrekken. Na beraad werd besloten dat elk dorp graag zijn zelfstandigheid behoudt; ondertussen is er in Sint-Martensvoeren wel niets gedaan, buiten enkele privé-initaitieven. Op 4 juni 1993 kregen de Kruisheren bezoek van het bestuur van de Stichting Kruisen en Kapellen van het bisdom Roermond. In 1994-1995 beleefden ze wellicht de glansrijkste dagen uit hun bestaan: twee kapellen werden, na restauratie, nieuw ingehuldigd: op 23 juli 1994 de Steenboskapel van Schoppem, en op 8 april 1995 de Kapel van Kinkenberg, deze laatste door minister Sauwens en direkteur Edgar Goedleven.

===

p. 18

(afb) De kapel bij De Kinkenberg ca. 1939, met vlnr. en van onder naar boven Zjeng Debougnoux, Domenica Debougnoux-Belboom, Victor Belboom (Mennekesput), Clementine (Geelen-) Belboom, Mia (Broers-) Debougnoux, Jean-Louike Belboom, Jean Debougnoux, Jos Debougnoux, Jef Belboom (+, zoon van Hubert). Origineel v. d. foto in privé-bezit.

===

p. 19

Rob Brouwers

Omtrent de o. L. Vrouwekapel bij de Kinkenberg

Op zaterdag 8 april aanstaande zal het zo ver zijn. De door de "Stichting Monumenten en landschappen" o.l.v. de heer Edgard Goedleven en met steun van de bevoegde minister Johan Sauwens, gerestaureerde O. L. Vrouwekapel zal dan weer in al haar glorie de parel van het geklasseerde dorpspleintje onder Kinkenberg zijn.

De kapel werd gebouwd in 1718 (1) "op eigen grond" door Henri Delvaux, de grootvader van H. Delvaux die in 1840 de Romeinse villa op Schophem liet opgraven en de Steenboskapel liet oprichten.

Betreffende Delvaux senior woonde "aan 't Wit Kruis" (2) . De eigenaar van het huis, was en bleef in de loop der tijden ook de eigenaar van de kapel.

Alhoewel het toch een uitzonderlijk mooie kapel was, werd ze de eerste vijfenvijftig jaar van haar bestaan door de pastoor bewust gemeden. Practisch alle processies (en dat waren er heel wat toen) bleven naar de St. Annakapel trekken. Zelfs op O. L. Vrouw Hemelvaart . > Waarschijnlijk deed de pastoor dat omdat "het altijd zo geweest was, en... "die wilt sijs bemint, die liet alles gelijk hij het vont. Men mach wel iet verbeteren maar niet verangeren""... schreef de eigenzinnige D'Affnay en onderstreepte dit laatste in zijn Notitieboek. Delvaux , de bouwer mocht wèl , met permissie van de pastoor een offerblok tot onderhoud van de kapel plaatsen, mits de pastoor de sleutel mocht bewaren en samen met Delvaux de offerblok mocht leegmaken!(3)

Ook vanaf 1963 , bij de taalgrensregeling viel de deur in 's slot. "Zo land Voeren Vlaams blijft, gaar deze kapel niet meer open" riep de toenmalige Waalsgezinde eigenaar Sjeng Wijnants, in 't Vlaams (Sjeng is een broer van Chretien Wijnants van de Frituur. )

In 1926 bestond de inboedel uit een O. L. Vrouwebeeld en twee kleinere beelden van de H. Appolonia en de H. Laurentius. Onder het altaar bevond zich een levensgroot houten beeld voorstellend

20'

Christus in het H. Graf. Vóór het altaar lag een oude versleten grafsteen (4) (De H. Appolonia werd aanroepen bij tandpijn, de H. Laurentius was de heilig bij brandwonden)

Het houten liggen Christusbeeld kwam van het klooster van Hoogcruts (halverwege Noorbeek en Slenaken), nadat de Fransen in 1796 alle religieuze instellingen hadden opgeheven en zijde hele inboedel als zwartgoed hadden verkocht (5)

Tot 1963 werd in de kapel, zoals alle ouderen zich nog zullen herinneren met de Grote en eveneens met de kleine Bronk (=O. L. Vrouwe Hemelvaart) de Benedictie gegeven. De kapel werd dan herschilderd en met bloemen versierd. Bij de waterpomp werd het levensgrote Christusbeeld gewassen. L Op het altaar werd een wit kleed gelegd; Aan weerszijden bij de ingang werden bronkkruisjes met vaantjes geplaatst, op straat kwam een kleed te liggen en 'n tiental meter vóór de kapel timmerde men een hoge boog, licht blauw en wit van kleur met als bekroning een vergulde kroon, met eronder de tekst "Mij Jezus Barmhartigheid" (waarom niet AVE Maria b. v. ) )

Ne de sluiting in 1963 begon de kapel stilaan te vervallen.

Nadat een vrachtwagen ertegenaan was gereden verkocht J/ Wijnants de kapel aan de gemeente. Bij de overdracht waren alle beelden en andere voorwerpen echter verdwenen; Ook het oude houde Christusbeeld!

De beschadigde achterkant werd door gemeentearbeiders hersteld, maar ook niet meer, zodat het monument op de duur zelfs dreigde in elkaar te storten. Dank zij een actie van de "Kruisheren" (de vrijwilligers van de Stichting Kruisen en kapellen 's-Gravenvoeren ) liet de plaatselijke overheid tenslotte het gebouwtje voor een periode van 27 jaar aan de Stichting Monument en Landschappen.

(1) H. Delvaux, Le Dictionaire Géographique de la Province de Liège , 1841

(2) J. Ansay in Heem jaarboek 1971

(3) J. Leerssen, transcriptie Notitieboek D'Affnay , pastoor 's-G. V van 1719-1770

(4) O'Kelly, Le Journal d'Aubel, 1926

(5) M. Beaumont, Documentatie map

===

p. 21

afb.: Frans Meertens, naar een schilderij van R. Brouwers 1985

---

Jaak Nijssen

FRANS MEERTENS JUBILEERT

Op 24 juni 1995 was Frans Meertens zestig jaar priester. Geboren in 1910, priester gewijd in 1935. Om hem genealogisch te situeren: Robert en Manu Brouwers evenals Frans (vader) en Manu Lognoul "mótte noonk an 'm zegke". De Trees Meertens was zijn raeëte nieët (cousine). Meertens is een van de voorlopers van onze werking. Niet de éérste: zie artikel "Moelingen 100 jaar geleden". Maar voor minstens twee van onze aktieve leden, RB en JN, is zijn heemkunde-werking stimulerend, zo niet beslissend geweest. We leggen hier vooral de nadruk op zijn oudste heemkundig werk. In de Voerense studentenbond houdt Meertens 1929-1930 een voordracht over "Spoken in Voeren", die hij op aanraden van pastoor Veltmans instuurt naar het tijdschrift Limburg (XII, 1930-1931, p. 74-78). Hij schrijft in "De Toerist", blad van de Vlaamse Toeristenbond "omdat die goed betaalden, en ik geld nodig had voor mijn seminarie-studies; maar de president van het Seminarie mocht dat niet weten" (interview JN met Meertens mei 1983). Hij tekent met zijn echte naam, of met SMET REEM. "Sint-Pietersvoeren, een wondere verschijning" (over het wonderkruis van 1799/1802 (16 september 1933). In het weekblad Ons Volk publiceert hij een groot artikel over wetenswaardigheden van Overmaas (1938). Hij geeft in 1938-1939 de fietsroute "Van Moelingen tot Moresnet uit" (schuilnaam Voerenaar). Voorloper van het Vlaamse toerisme in onze streek. Kreativiteit!

Meertens heeft van in den beginne belangstelling voor de lokale Limburgse taal, en neemt in zijn artikels graag gezegden op. Hij stelt een (ongedateerde¨) kaart van de veldnamen van 's-Gravenvoeren op, die uiteraard Limburgs zijn. Meertens' belangstelling voor de heemkunde wortelt in zijn flamingantisme, en dàt heeft hij van de studentenbeweging in het Klein Seminarie van Sint-Truiden. In Voeren-Overmaas vindt hij de beweging van Grammens-Langohr-Veltmans-Franssens. Hij wordt er voorzitter van de Voerense studentenbond, die pas van dan af vlaamsgezind wordt. Die bond geeft een tijdschrift uit, waarvan onze klub één nummer bezit. (Over Fr. Meertens als flamingant, zie Brouwers, R. , 1985 in "Voeren Aktueel" jg. 3, nr. 3, p. 10-12, met mooie foto's). Aldra komen in die studentenbond ook de namen voor van de seminaristen Frijns (later pastoor in 's-Gravenvoeren en Sint-Martensvoeren), Possen, (later pastoor in Remersdaal en 's-Gravenvoeren), Hendriks, (later pastoor in Teuven en Sint-Martensvoeren). Ik meen hier een kennelijke krachtlijn vast te stellen. Als zovelen krijgt Meertens, dan kapelaan in Teuven, na de oorlog, "last". Tenslotte zelfs in de mentaliteit van toen - kon hem niets verweten worden. Maar hij wordt uit de streek verplaatst. In de Vlaamse beweging in Voeren, van de jaren '60 en later speelt hij geen rol meer. Hij is vanaf 1950 pastoor in Smeermaas. Toen de Belgen Franssens, spil van de vooroorlogse flamingantische persaktie, nog gevangen hielden, nam Meertens -vanuit zijn nieuwe ambtsplaats Kortijs bij St-Truiden- die aktie over in zijn sociaal sekretariaat in 's-Gravenvoeren. Voor "zijn" rubriek in de krant schreef ik mijn eerste publiek stuk (1946). Misschien is het hier de plaats om voor onze klub even de rol van de heemkunde in de natievorming te bekijken: "Nederland" vanuit de lucht gezien, paysages "de France", beelden van "Duitse" landschappen of dorpen of een boom in de sneeuw, bij het spelen van het Duitse volkslied op het einde van de TV-dag... Vaderland "om zijn leven voor te geven in de oorlog". Meertens heeft een plaats in de Vlaamse natievorming in Voeren/Overmaas. De schrijver. Onder de schrijversnaam Luc Franssen publiceert Frans Meertens in 1948 "Ik was een collaborateur!" Na een lange stilte, in 1959, "De hemel in 't ijs", een bundel verhalen. Dan, in 1970, onder zijn eigen naam: "Mijn confraters", als het ware een vervolg op "Ik was . . " (een boutade: straks schrijven de confraters eens een boek over Meertens!), en gaat hij aan het boeken schrijven. Soms erg ter verdediging van zijn persoon, maar mettertijd toch gelouterd. Er zijn nogal wat toneelstukken en pedagogische werken van zijn hand. Onze klub bezit enkele van zijn manuskripten: Bloed in het Roodbos (toneel 1944), Het hondje blafte (jeugdtoneel ca. 1945), Berke (verhaal) Ook schrijft hij lied-teksten voor kerkelijke gelegenheden. Meertens bouwt in Smeermaas een voor die tijd opvallend moderne kerk. Het is alsof deze priester in zijn werk -en zijn nogal alternatieve missen- het evangelie van onder het stof uit haalt. Welk stof? Vatikaan en bisdom; nooit kritiek op bisschop of paus, op "de" katolieke scholen of dito zuil. Hij is kristen priester van de RK-strekking, en in die zin laat zijn werk huivering na. Hij komt dikwijls terug op: "wat is vergeven moeilijk". Teologisch: In "Huichelaars... ": "de mensenzoon", en dan, p. 121, "zijn" (Gods) "mensenzoon". Is die Jezoea nu God (visie van o. a. katolieken en ortodoksen) of niet? Ook valt op dat Meertens niet over de Geest spreekt. Of heb ik te snel gelezen?Fr. Meertens schuwt bourgeoisfatsoen. Het zit in de familie Meertens om zelfstandig op te treden: Robert Brouwers leeft van schilderen, wat nu niet direkt een alledaags beroep is in een dorp als de onze. Manu Lognoul staat op politieke lijsten. In een zijtak van de genealogie van de jubilaris staat d'r Sjtaotendriek, Hendrik H. Meertens van Margraten (foto op achterkant van Meertens' boek Marlies, 1993), in 1927 lid van Provinciale Staten in Maastricht. Hij had zijn eigen boerenbeweging en staatspartij (Limburgse Federatie, in oppositie tot de toen alleenzaligmakende RK Staats Partij), die in 1931 bij de Provinciale verkiezingen, in Noorbeek bv. 37 pc. van de stemmen haalde, in 1933 bij de Kamerverkiezingen in Mesch 51 percent (Vellenga, S. Y. A 1975, Katholiek Zuid Limburg en het fascisme. NB. De partij van Meertens had niets met het fascisme te maken). Ook kunst is blijkbaar familietrek: Frans M. schrijft en dicht. Rob Brouwers schildert, zijn broer Manu tekent. Een verre neef, Albert Meertens uit Gulpen dicht in het Limburgs. En nu ontdekken we (RB) nóg een neef, zoon van Etienne Meertens van SintPietersvoeren die bij het begin van WOI door de Duitsers doodgeschoten werd op de weg van het Heiligehuiske naar de Krutsberg (Voeren Aktueel 1984, nr. 4, p. 25). Diens zoon is een bekend musicus in het Brusselse, en tekent (zie vorige blz).

====

p. 24

Mieke Nyssen

MEERTENS' "HUICHELAARS

Huichelaars ... zei hij. Roman. Zie hieronder, "PUBLIKATIES", 1955, p. 32. Frans Meertens schrijft in een vlotte eenvoudige taal en over gewone personen. In heel dit boek spreekt zijn hart voor de mens, maar ook zijn ongenoegen over die mensen die niet de weg van het katholicisme willen volgen. Door in dit boek een zwart-wit verhouding tussen niet en wel katholiek op te voeren wil hij zijn boodschap duidelijker laten uitkomen. Ook is dit boek een uitlaatklep voor al die dingen die hem blijkbaar al lang storen: bepaalde ideeën binnen de kerk, het socialisme, "nieuwe" vormen van samenleven en ook de ondankbaarheid van sommige mensen ten opzichte van de goedheid van hem en andere katholieken. Om al deze dingen als een samenhangend geheel te laten uitkomen heeft hij als link een meneer Vermeersch genomen die hij aan de hand van een aantal voorbeelden wil overtuigen van zijn gelijk. - Ondanks deze persoon kunnen we toch nauwelijks van een roman spreken, omdat er geen verhaallijn doorheen het boek loopt. Hoe men ook denkt over de boodschap die dit boek (en zijn andere boeken) brengt, altijd moet men bewondering hebben voor een man die onvermoeid zijn overtuiging neerschrijft - talloze boeken om zo de mensen in te lichten over de te volgen weg; en te waarschuwen voor eventuele misstappen. Voor ons Voerenaars krijgen de boeken van Frans Meertens nog een meerwaarde doordat hij zo vaak verwijst naar Limburg en Limburgse gewoontes.

====

p. 25

JohanGist

EEN GEDICHT VAN FRANS MEERTENS

Uit: Frans Meertens, s. d. (ca. 1977). "Mis voor Vlaanderen". Datum: gelijktijdig met "Jezoewa", 1977, volgens advertentie "nog voorradige boeken... " van zowel "Mis voor Vlaanderen" als "Jezoewa". De Mis voor Vlaanderen, bestaat, gezongen door het St. Germanuskoor van Miskom, op plaat en op kassette. De muziek is van J. Berghmans, Kortenaken - en heeft als eigen kenmerk vooral het af en toe verkorten van een woord, haast tot het onverstaanbare toe. Dit gedicht is zuiver op toeval uitgekozen. Andere gedichten kunnen even goed, beter of slechter zijn.

Men kan hier entoesiast over zijn. Bestaan er dan tóch nog dichters? Die iets te zeggen hebben, dat niet alléén zij verstaan-. Vrij natuurlijk ritme (in de strofen zes stijgende voeten; in het refrein vijf voeten op een muziek met nogal wat staccato). De zinnen vallen op natuurlijke wijze. Nauwelijks een spoor van gezochtheid "om een rijm te vinden". Op een paar uitzonderingen na. ". . eerbied ongehoord", "in steden ... 'n katedraal". Dat kan bij nadenken juist zijn, maar is in dit gedicht niet goed. "Ongehoord" doet denken aan "ongepast". En in steden bouwt men katedra"len". Hier is wèl naar rijm gezocht! Dus toch alwéér niet het perfekte gedicht?

Een taalmoeilijkheid: in de gezongen tekst horen we (refrein): "u-we hand". In de gedrukte tekst is dat "snel je hand" geworden. Inderdaad, mengen van de u-vorm, hier, met de jij-vorm elders in het lied, kan niet. En ik meen toch ook dat men zegt: (3e strofe) jij bent, en niet jij zijt? Zou alles niet beter in de gij-vorm staan?Onze schikking hierboven, met het refrein drie keer afgedrukt, onderlijnt de eigenlijke opbouw van het lied: Na elk van de drie strofen, waar de opgang naar het paradijs geschilderd wordt, komen in de hele tweede helft van het refrein precies zij aan bod, die van de opgang afgehaakt hebben.

Maar dat wij alléén "verwachten dat God de goede Vader is voor hen, die met ons dezelfde wegen gaan", dat kan nou nét niet. Dus toch alwéér ... ? En daarom kan dit lied dan tóch niet "naast het beste uit een kerkliederenboek staan". Maar het blijft -alleszins naar de vorm- voor mij waardevol. Nog dit: de gedichten van Meertens steken door hun rust sterk af naast de zo direkte ¨taal van zijn proza. Als ik dit schrijf voel ik me lijk vroeger een vrouw zich moet gevoeld hebben - in de tijd dat tekstiel nog tekstiel was - als ze een stuk stof keurde. Maar dit lied, een kerkelied, zet mij aan om volgende, oude, teorie van mij eens naar voren te schuiven: zou het niet zo zijn, dat het eerste lied en het eerste gedicht - wat hetzelfde is - tot God gericht waren? En al het latere maar een afschijn daarvan is? Heden uitmondend in een zekere chaos?

====

p. 27

Jaak Nijssen

DE GIDSENKURSUS

Er is steeds een hechte band geweest tussen onze kring en de "Gidsenkursus". De meeste van onze aktieve leden zijn oud-kursisten of lesgevers daarvan. De opdracht is ook voor een deel dezelfde, gezien de gidsenkursus, naast het doel gidsen op te leiden eigenlijk als eerste onderwerp heeft om de kennis van het eigen leefgebied te vermeerderen - wat uiteraard ook onontbeerlijk is voor toeristenbegeleiders. De kursus stond steeds open voor belangstellenden die niet van plan waren om ooit te gidsen; die kwamen alléén om hun kennis op te frissen. De Gidsenkursus werd in 1972 gesticht door Guido Sweron en wordt om de twee jaar hernomen. Vanaf de tweede sessie, 1974-1975, wordt hij geleid door J. Nijssen en Elza Vandenabeele. Het aantal kursisten ligt sinds jaren bij elke sessie zo rond de 10-12. Deze sessie begon met 10 kursisten, waarvan er 6 tot het laatste toe volhielden en in de eksamens slaagden:Thieu van Elmbt, Slenaken; Piet Peters, Reijmerstok; Hub Reijnders, Ubachsberg;Margriet Frijns, Epen; Jaak Nijssen, SintMartensvoeren; Elza Vandenabeele, SintMartensvoeren, de 3 laatstgenoemden leden van onze klub. Enigszins opvallend is, dat de direktie van de kursus (EV, JN), die nooit kursisten zijn geweest, nu die leemte hebben opgevuld. Kwestie van de kip en het ei!Er doet zich in de gidsenkursus de laatste jaren het verschijnsel voor, dat hij meer sukses heeft bij mensen van buiten Voeren dan bij de eigen inwoners. Ik zie daar enkele oorzaken voor: vooreerst zien buitenstaanders gemakkelijker de eigenschappen van onze streek, dan wij, die het allemaal vanzelfsprekend vinden; ik meen ook dat in Voeren iedereen wel iets wil leren over zijn eigen dorp, maar dat men soms weinig interesse heeft voor de gemeente in haar geheel, die zeven dorpen omvat. En misschien... gebrek aan initiatief.

=======

p. 05

Gezäömers

Waar zijn we mee bezig c. q. wat zijn we voornemens te bestuderen (LL)

- het vergaren van artikelen voor de volgende uitgaven van onze Heemkring nl. voor d'r Koenwòòf nr 11, welke zo enigszins mogelijk dit jaar nog verschijnt

- het samenvatten van een overzicht over de activiteiten die de Heemkring tot nog toe heeft verricht c. q. waar deze mee bezig is geweest

- het uitwerken van statuten/reglement

- het sneller dan voorheen laten circuleren van een selectieve leesmap

- het verwerven van een vaste opslagruimte voor eigendommen van de Heemkring, gebruik van communicatiemiddelen zoals telefoon e. a.

- schematisch overzicht van Voerens verenigingsleven - mogelijke herschrijving van de historie van verenigingen

- welke interessante lezing dit jaar nog of begin 1996 kan worden gebracht voor leden en overige belangstellenden ev. samen met een andere vereniging

- ons bestuur is in het bezit van de CD over de TV-film "De Bokkenrijders"

- het in kaart brengen van het Voerens dialect weer op te nemen

- de Heemkring heeft elke maand op de 2e maandag van die maand, behalve in juli en augustus, vergadering in de Provinciale School a/d Berneauweg te'sGravenvoeren, en wel van 20-22 u. Welkom voor iedere geïnteresseerde

- ideëen en eigen bijdragen zijn welkom.

===

p. 09

GEZäöMERS

"TB", 'JN", "RB", "FW", zie p. 29.

>>

TB heeft met boerengerief deelgenomen aan de tentoonstelling in Gronsveld op 21 mei 1995, namens onze Heemkring; ook aan de tentoonstelling over de verbindingswegen in de streek, van de Cercle archéo-historique van Visé, waar hij evenals JN lid van zijn.

>> Harrie Wekx uit Schaesberg is op 5 mei 1995 op 71-jarige leeftijd overleden. Samen met zijn vrouw maakte hij meerdere filmreportages: "De Gulp, "de Voer", ...

>> De vereniging Groupement généalogique de Henri-Chapelle et environs -waar JN lid van is- hield op 28 mei samen met "Genealogie zonder grenzen" en de oudleerlingenbond van het lyceum van Bleiberg een 2e EUREGIO-forum voor genealogen.

>> Groetjes van de Heemkring "De Botermolen", Haachtsebaan 85a, B-3140 Keerbergen. Deze groep draait rond haar muzeum "De Botermolen", met een karninstallatie op hondekracht en traditioneel boerengerief. Elke zondag gratis toegankelijk.

>> In 's-Gravenvoeren werd tot bij het huwelijk van de oudste gezusters Ernon (1959), bij het buitenkomen uit de kerk, door Jos. Heyendal stro gebrand. Deze hinder bij de ceremonie kon afgekocht worden. De Jonkheid van De Plank hernam dit gebruik, maar dan niet aan de kerk, maar op de plaats van het feest, o. a. bij het huwelijk van Roland Janssen Op De Vaarn, ca. 5 jaar geleden (JN FW).

>> Jos. Kerff van 's-Gravenvoeren, ca. 1900 "de beste fotograaf" van de streek, was een broer van de koereurs (RB)

===

p. 16

GEZäöMERS

>> In maart-april 1995 beraadde onze klub zich over details van het Plan tot Herziening van de Gewest... : omtrent De Hof van Sint-Martensvoeren (voormalig leenhof, resten van een kasteel: grachten) (BM EV). Zie publikaties, 1995: MilieuGroep.

>> Onze klub wordt nogal eens uitgenodigd op "recepties" van bevriende verenigingen. Daarbij wordt verwacht dat men een enveloppe met geld afgeeft. Soms krijgen de bezoekers een paar bonnetjes voor konsumptie. Dit geldgeven zou ontstaan zijn ter vervanging van de vroegere bloemen, "waar men toch geen blijf mee wist"

(JN).

=====

p. 26

GEZäöMERS

>> Een kinderkoor van De Plank heeft ca. 1978 de Mis voor de eerste Kommunie van Fr. Meertens, muziek van Chr. Lambrechts, gezongen.

>> De herinnering is nog levend, dat bij Lhomme in de molen, 's-Gravenvoeren, een klandestien gevecht tussen das en hond gehouden werd, (TB). Op de foto, nog nà WOII, vlnr: Gieliske Bours, Gieliske Wouters, P¿I¿wke Janssen (definitie RB). Staat op de foto het einde van het gevecht? De zak wordt immers opengehouden. Waarom leven das en hond dan nog? Aan de positie van de handen van G. Bours is te zien dat deze de das met een tang vasthoudt. Bij de bespreking van dit onderwerp werden er nogal recentelijk dood aangetroffen dassen vermeld.

===

p. 27

GEZäöMERS

>> Onze voorzitter én onze sekretaris wonen in "Schoppem". Meteen stelt zich voor ons pragmatisch de vraag naar de spelling van de naam van deze woonwijk.

Schoppem of Schophem? Het antwoord is genuanceerd en meteen verhelderend voor de bredere gemeenschap. Vlaanderen spelt plaatsnamen progressief: Nederheim > Nerem, Rotem, Eisden (beide laatste links van de Maas) (Stevens, A. 1981. Leidraad bij de straatnaamgeving en -wijziging. In: Naamkunde 13). Nederland spelt eerder traditioneel: Rothem Eijsden (beide rechts van de Maas). En dan: "schop hem" = "trap 'm". Wij houden ons in dezen aan de Belgische optie. Grappig wordt het, als men in Moelingen een wegwijzer vindt: Maastricht / Maestricht: ook een manier om tweetalig te zijn (JN)!

>> Toine Timmers heeft zijn schuur afgebroken (Halette, Moelingen. 18e eeuw, zie Bouwen door de ... p. 70). Jammer. Maar als de gemeenschap vindt dat iets moet bewaard worden moet ze ook met (geld)middelen over de brug komen. Bij de opruimingswerken werd een meer dan eigrote ijzeren bol gevonden. Men is direkt geneigd te denken aan een kanonskogel. Maar LL brengt daar tegen in dat hij twee andere soorten van dergelijke bollen kent:

a) kogellagers voor zware machines; b) ijzeren bollen voor het malen tot gruis van grondstoffen voor de faiënce-industrie.

===

p. 28 vv.

Gezäömers

(afb.:) Balboekje gebruikt door Georges Jacob (Veurs, ca 1890), vader van Emile (Withuis, Moelingen). De buitenkant is baby- (pastel) rose van kleur, de binnenkant wit (TB).

===

p. 29

GEZäöMERS

>> In onze maandelijkse workshops komen heel wat items aan bod, die van zeer verschillende aard zijn. Hier "zäömeren" we daaruit. Zäömeren is na het oogsten datgene bijeen vergaren, dat is blijven liggen. Is het afgeleid van zomer of van (ver)zamelen, sammeln? "Gezäömers" hebben wij daaruit gevormd, naar het voorbeeld van "get ge-kaoëk-s" (koken), "'t ge-lùp-s" (lopen); Het Nederlands kent die eind-s niet: het "ge-loop-". Het Duits ook niet: das "Ge-funkel-". In Amsterdam gezien: "toen pissen plassen werd is het gezeik begonnen". Wij zeggen "ge-zèk-s". Die -s kan wél dezelfde zijn als die in "iets mooi-s"; een genitief? "een deel van het mooie", "het produkt van het zäömeren".

>> Gezäömers is op verschillende plaatsen in onze Koeënwòòf te vinden (zie INHOUD).

>> DE REDAKTIE STAAT STEEDS OPEN VOOR "BRIEVEN VAN DE LEZERS", die, eventueel ingekort (niet selektief), zullen gepubliceerd worden, met naam en adres van de inzender.

>> De bronnen worden als volgt aangegeven: BM = Bep Mergelsberg, EV = Elza Vandenabeele, FM = Fridy Maurer, FW = Fred de Warrimont, JN = Jaak Nijssen, JB = Jos Buysen, JL = Jos Lieben, LL = Luu Lieben, RB = Robert Brouwers, TB = Theo Broers.

>> Het Séminaire des Arts et Traditions populaires de Wallonie voert op dit ogenblik een onderzoek uit over dansen. Ze stellen daarbij ook belang in de zaken uit de Vlaamse buurgebieden. Daarom werd aan ons de vraag gericht of we nog beschikken over "carnets de bal", balboekjes (zie hiertegenover). MEEDELEN AAN LEDEN VAN ONZE KLUB. Zie onze nummers 1-3, met bijdragen van Lei Schreurs en anderen over reidansen, de cramignon: "zow v'r 'ns 'ne rei sjpèle?"

>> De harmonie van 's-Gravenvoeren splitste zich kort vóór 1952, in het raam van de terugkomst van de gewezen koloniaal Max Michiels (RB). In Moelingen lag een tegenstelling tussen notaris Hoebiers en Wynand Walpot uit de molen, aangaande een verhinderde vrijage, aan de grond van het uiteenvallen van de harmonie aldaar. (TB). Een tegenstelling in Sint-Martensvoeren schijnt in de dertiger jaren ontstaan te zijn uit een onenigheid binnen de toneelgroep die in café Jacquemin optrad. Het zou gegaan zijn om al dan niet gemengd (jongens en meisjes) toneel te spelen (JN). We voorzien in een volgende Koeënwòòf meer informatie over onze harmonieën. INFORMATIE WELKOM!

>> Na wat diskussie loopt de spoorlijn Schin-op-Geul / Simpelveld, een deel van de lijn Maastricht-Aken, weer, als rekreatie-projekt. Men kan die trein nemen bv. in Eijs om 11 u 04 en 14 u 06 in de richting Simpelveld en om 12 u 56 in de richting Schin-op-Geul.

>>JN besprak op het Congreso de Estelas Discoideas, Pamplona, 24-28 april 1995, in naam van een groep auteurs, een kruis in Jura-kalksteen, spanwijdte ca. 40 cm, dat gevonden werd, en opgesteld staat in het pand van het Europees Instituut voor Bestuurskunde, Maastricht.

>> In Godsdal werd in juli 1995 een muziek van Cesar Franck (1822-1890), afkomstig uit onze streek, uitgevoerd (BM).

====

p. 30

PUBLIKATIES

Doordat we lang niet meer verschenen zijn is de lijst van de "jongste" publikaties biezonder lang geworden. En dan blijven we nog onvolledig. -- Diriken, P. 1993. Geogids Voeren, derde druk. uitg. Geotoerisme Rozenstraat 11 B. 3723 Kortessem. Steeds het referentiewerk voor wat de geografie betreft.

-- Poel, Anne-Mie van de - + Vroonen Anne-Marie 1993. Rimpelend Zeer. Uitg. : Vroonen A. M. (B. 3630 Maasmechelen). De laatste vijftig gedichten van de bundel zijn van de hand van een dochter van SintMartensvoeren. Wat de inhoud aangaat: wie zal dat beoordelen? Aanschaffen en zélf lezen! De vorm: Men kan zich aansluiten bij de kritiek uit de media, dat elk van haar gedichten in één geut geschreven is. Elk gedicht is één zin. Schrijf ze dan ook als één zin, de hele bundel op twee bladzijden... ? Daar zit 't 'm nu juist: elke regel is een rustpunt op zichzelf. Elk gedicht, wellicht zonder uitzondering, is lijk een. . knikker die zoveel keer tikt en tikt en tikt maar toch maar één beweging is

Gedichten om een mens weer te doen geloven dat er nog dichters bestaan. (recensie door Johan Gist)

--Ubac, Pierre, 1993. Génération Fourons. Bijdragen over het "probleem" Voeren, met medewerking van acht auteurs, drie Waalse, vier Nederlandstalige (Vlaamse, Nederlandse) en één tweetalige Voerense. Waaronder: Hans van Laar, die reeds meer over Voeren heeft gepubliceerd (ons ts. nr. 7); Armel Wynants, arrondissementskommissaris voor Voeren. Mits de nodige kritische instelling kan men uit dit werk heel wat informatie halen. Door de uitgave van een objektief ogend werk -in het Frans- hopen de Waalsgezinde initiatiefnemers kennelijk erop, belangstelling voor hun standpunt te winnen.

-- Vandermeeren, S. 1993. Spracheinstellungen links und rechts der Sprachgrenze. Dümmler, Bonn.

-- Warrimont, Isabelle de -, 1993. streekstudie: de Voerstreek. Stagerapport 1 Hoger Ecologisch Instituut van het Gemeenschapsonderwijs.

--Augustus, L. e. a. 1994. De Brabantse lenen tussen Maas en Rijn opgetekend door Jan Stoot ca. 1350. = Fontes Rodenses 2. Kerkrade. Een welgekomen grondige verduidelijking van de leenverhoudingen in de Landen van Dalhem, Limburg, Valkenburg, Rode, na de uitgaven van de Valkenburger lenen door Habets 1884-1885, van die van Limburg door De Ryckel 1895, van die van Dalhem door De Ryckel 1908. Een uitgave ook om te leggen naast bv. Albert van Wersch, 1992, Achthonderd jaar van Wersch. Teuven, dat toch een Limburgs leen was, komt in het Stootboek niet voor: Teuven was geen direkt Limburgs leen, maar was leen onder Te Beuken (Hendrikkapelle), dat zélf een Limburgs leen was, maar ... dat ook niet onder die naam bij Stoot voorkomt. Opvallend is dat het Limburgs leen "het dorp Eijsden" de voogdij over Zinnich had.

-- Bertha, Alfred, 1994. Geschützte Denkmäler und Landschaften an Iter, Göhl und Gülpe. Uitgave Göltalvereinigung Kelmis. Behandelt ook Teuven en Remersdaal en reikt in beperkte mate over de staatsgrens heen.

-- Knaepen, John, 1994. Les plus anciennes rues et places de Visé, 2e volume, XIII. In: Notices Visétoises, périodique trimestriel d'information de la société archéo-historique de Visé et de sa région Nos. 49-52, p. 614-756 (= 254-396). In deze aflevering presenteert de auteur de exploitatie van de ondergrond in Souvré (Z van Wezet) evenals de wijk Devant-le-Pont (1e deel). Iedereen kent de rotsen van blauwe steen ten Z van Wezet en bij Argenteau. Het zijn de meest noordelijke groeven van blauwe steen langs de Maas, ze behoren tot de opwelving van Visé-Nuth. Eeuwenlang werd hier kalksteen uitgebroken, zowel voor de bouw als voor de bereiding van (ongebluste) kalk. En bovenop die rotsen ligt er "terre noire", verweringsprodukt van leisteen. Daaruit werd er van ca. 1550 tot rond de Franse Revolutie aluin geproduceerd (dat oa. dient bij de voorbereiding van het verven van stoffen en voor after-shave-stenen). Die fabrieken gaven -toen al- ernstige milieuproblemen: in 1702 klagen de boeren in de omgeving dat "al de bomen in weide en tuin ervan kapot gaan" (p. 336 nota 249). Er zou een typische aluinflora op voorkomen (p. 340).

-- Laar, Hans van -, 1994. De taal van het grafschrift en politieke identiteit in Voeren. In: Mens en Maatschappij, driemaandelijks tijdschrift voor sociale wertenschappen, jg. 69, nr. 1. P. 47-68. De auteur, een oude bekende, die al meer over Voeren gepubliceerd heeft, onderzoekt nu de taal van de recente grafstenen - speciaal die van SintMartensvoeren en Teuven. Hij komt tot de konklusie dat de franstalige grafstenen in aantal afnemen (p. 55). De taal op de graf'Þ) p-÷*÷*'´stenen is een politiek statement (p. 63). Van Laar noemt het Nederlands in België het "Vlaams" (le flamand). Dan moet het Engels in de USA "U-es-aas" zijn, en het Spaans in Mexiko Mexikaans. "het Vlaams", een in België gesproken dialekt, van nature bestemd om door het Frans te worden vervangen ... Van een politiek statement gesproken, anti-Vlaams, hoe gek dat ook klinkt.

-- Leden van de Duitse Orde in de balije Biesen, 1994. Historisch Studiecentrum Alden Biesen vzw. Bevat uiteraard personalia betreffende Sint-Pietersvoeren. We verwachten dat de studie van de Landkommanderij Aldenbiesen onze kennis van de geschiedenis van SPV snel en rijkelijk zal gaan aanvullen. Maasgouw, de - 1994. jg. 113, aflevering 4. Met een artikel van Joep Leerssen - die reeds voor onze Heemkring een lezing gaf : Kerkelijk bezit in de voogdij Mheer. Het nummer heeft op zijn omslag een Luksemburgse pentekening van 1586, met afbeelding van de kerken van Mheer, Noorbeek en 's-Gravenvoeren, dorpen waar het Luksemburgs Munster bezittingen had, die begin 17e eeuw overgingen op de Jezuieten van Maastricht. Een kritische analyse van deze tekening op haar realiteitswaarde zou zeer gewenst zijn.

-- Meertens, Frans, 1944. De vergeten weldoeners van Maastricht en omgeving. s. l. Een schets in eenvoudige taal van het leven van de Maastrichtse bisschoppen Monulfus en Gondulfus. In de direkte taal die Meertens hanteert: "veel Kristenen van vandaag die nog met Pasen naar de Kerk gaan en verder hun eigen God zijn... "; bij vele gelegenheden laat deze priester zijn visie op geloof en kerk kennen: "vroeger en ook later werden de gelovigen niet door de administratie van het Vatikaan heilig verklaard zoals nu gebeurt... ". Over het algemeen is de tekst vrij exhortatief gehouden. Of de geschiedenis van Overmaas zo onontgonnen is (p. 29)? Alleszins stemt de opmerking tot nadenken, dat de Nederlandse geschiedenis totaal ongewenst is, taboe" (p. 32) voor velen in de streek tussen Wezet en Eupen.

--Sweron, Guido, 1994. Voeren. Davidsfonds Leuven. Een op de eerste plaats op toeristen gerichte gids: de auteur is voorzitter van de VVV. Geschiedenis, landschap, de dorpen, de legenden, de "politiek", de gastronomie... komen alle aan de beurt. Het geheel wordt afgesloten met uitvoerige (waar hebben we dat woord nóg gezien?) informatie over de toeristische infrastruktuur. De auteur is tevens Vlaams geëngageerd, wat maakt dat niet iedereen de door hem, ook hier, gepropageerde zienswijze zal aanhangen.

-- Vandenabeele, Elza, 1994. Bibliografie Voeren. Tot nu toe staan er 900 titels in, ondergebracht in meerdere rubrieken. Aan de deelnemers aan de workshops werd de gelegenheid gegeven er zich kopieën van aan te schaffen. Eventuele verder belangstellenden kunnen een kopie krijgen mits betaling van de kopiëerkosten.

-- Vroonen Anne-Marie + Vandenbroeke Marleen + Steylaerts Fanny 1994. Parels uit de woestijn. Een bundel van samen 67 gedichten. Van AMV wordt gezegd: "uiterst gevoelvolle verzen die nergens aanleiding geven tot sentimentaliteit". Warson, Nele 1994. Ik tover voor jou de hemel heel blauw. Een bundel van een veertigtal gedichten, die deze dichteres schreef in 1992, op haar 9 jaar. Dochter van Anne-Marie Vroonen. 12 van deze gedichten werden opgenomen in de bundel

-- "Strikjes in de struiken, kinderpoëzie" 1994. Uitgave Davidsfonds, samen met twee verdere stukjes. We zoeken naar een recensent, die kinderpoëzie kan beoordelen. '

-- Grueles 1995, jg 15 nr. 2. Het eerste artikel "Pa en z'n vuügel": gewoon in het Limburgs (we hebben bezwaar tegen de titel "Dialect", die de lokale taal diskrimineert). Informatie: een artikel over de Eijsdener beemden. Met hun artikel over opperwachtmeester (kommandant van de politie) Lei Claessen stijgt Grueles uit boven iets waar wij bang voor zijn: "volks"kunde, als "ons in het "gewone" volk verlustigen". Een artikel met een massa foto's! 50 jaar verkennersgroep. Wij in SintMartensvoeren hadden in 1991 al 50 jaar Chiro. Het boek hierover is nog voorradig, en te verkrijgen bij de Chiro. Mooie tekeningen van de hand van ... En veel foto's met determinatie. 44 pagina's A5; wij hebben zowat 25 pagina's A4. Vergelijkbaar. Maar hun kwaliteit is écht goed!

-- Knaepen, John + Mertens, Jean-Pierre. Des voies romaines à l'autoroute du soleil. Soc. Roy. Archéo-Historique de Visé ... . 282 blz. over de verkeerswegen, te land en te water. Met de bekende uitvoerige verantwoording van de gestelde beweringen. De jongste ontwikkeling wordt te zeer verwaarloosd (autoweg bv. ) Ook ontbreekt een index.

-- Lanen, H. J. J. van - e. a. , 1995. Hydrogeologie van het stroomgebied van de Noor en de effecten van grondwateronttrekkingen aan de westrand van het Plateau van Margraten. Basisrapport. Wageningen, Landbouwuniversiteit, Vakgroep Waterhuishouding Rapport 57. Behandelt de beek, van de Wesj onder Noorbeek tot aan haar uitmonding in de Voer, in De Vitsjen onder 's-Gravenvoeren, waar ze ca. 1800 nog "Langwater" heette. Over de namen Noor" en Noorbeek" zou nog een boom op te zetten zijn. Het lijken intellektualistische neologismen te zijn. De grens van het stroomgebied van bedoelde beek gaat van De Vitsjen over Snauwenberg, Mherelindje, Terlinden, over De Plank, Ulvend, de Heerbaan, Katterot, De Schoppemerheide en zo terug naar De Vitsjen.

-- Meertens, Frans, 1995. Huichelaars ... zei hij. Roman. s. l. (Rekem); Dit boek wordt, in verband met het jubileum van de auteur, hoger in een apart artikel besproken door iemand die veel leest.

-- MilieuGroep Voeren Aktueel 1995. Nr. 18, april. JB, Konebos 36, B. 3790 De Plank. Uitvoerige informatie en duiding bij het Gewestplan, met weergave van bezwaarschrift (mmv. EV en BM). Inlichtingen over herboristerie en over kruidentuin JOLIE (JL) en over de paddenoverzetaktie.

-- Mulder-Bakker, Anneke, 1955 De kluizenaar in de eik. Gerlach van Houthem en zijn verering. = Serie Middeleeuwse Studies en bronnen XLV. Hilversum. Houtem gesticht 1201, vergelijk de religieuze stichtingen Godsdal ca. 1200, Zesenhoven tussen 1200 en 1280 (Hartman 1986 p. 208 vv), Kommanderie Mechelen-Wittem 1215, Kommanderie Sint-Pietersvoeren 1242, Zinnich 1243.

-- Ursula's Rustuurtje - L'heure de repos d'Ursule. Sinds 24 12 1993 verschijnt dit (intern) tijdschrft van het rusthuis Heilige Familie vzw, Kloosterstraat 95, B. 3798 'sGravenvoeren. Ook voor de buitenwereld is het interessant: het gunt een blik in deze samenleving (vieringen, bewonersraden), maar het bevat telkens ook bijdragen over de geschiedenis van het voormalige klooster-met-scholen en over zijn gebouwen, van van de hand van ons medelid Jean-Marie Ernon.

-- Vandeputte, Omer (red. ) 1995. Gids voor Vlaanderen. Toeristische en culturele gids van de Vlaamse gemeenten. Uitg. VTBVAB, Kredietbank en Uitgeverij Lannoo. De gids is kleiner en dunner dan de vorige (3e, 1985), daardoor handiger: het gewicht is van 1150 op 650 g teruggebracht, bij verbeterde inhoud en leesbaarder letter. Dit werd bereikt door gebruik van bijbelpapier en aanpassing van de bladspiegel. De inhoud (beoordeeld op het item Voeren, 9 kolommen tegen vroeger 8) is aangepast aan de jongste ontwikkeling van de kennis, en is door de uitgevers in kompaktere taal zeer duidelijk gevat. Glossarium. De index werd uitgebreid. - Bij de samenstelling werd een beroep gedaan op "honderden heemkundigen in het Vlaamse land" (p. 6). Onze Heemkring kreeg tijdig van het verzoek om de ontwerp-tekst na te zien voor wat Voeren betreft. Het praktische werk werd gedaan door JN en EV, oa. steunend op de teksten van "Uitzonderlijk Toegankelijk" 1991 (BM, JN en lokale medewerkers) evenals op "Bouwen door de eeuwen heen" 1992.

INHOUD

Luu Lieben -- van de voorzitter ter gelegenheid van de uitreiking van de prijs van de Kulturele Raad 1995 -- 3

Guido Sweron -- Gemeentelijke Culturele Raad Voeren prijs van de Culturele Raad Voeren 1995. -- 5

Jos Buysen -- Boerenbond-frank uit aubel gevonden op Konenbos -- 7

Josée Lemmens - Nyssen -- Kerstmis in St.-Martens-Voeren -- 11

-- Kerstmis in St.-Pieters-Voeren -- 14

Margriet Frijns: -- Kinderversjes uit Epen -- 15

Elza Vandenabeele -- Theo broers geïnterviewd over versjes van moelingen

Zjaak Niese = Jaak Nijssen -- Het boerenhof -- 18

nn Herinnering...aan een herdenking -- 19

Rik Palmans -- Het web heeft ook een (kleine) link naar Voeren -- 21

nn -- TRIPSOP 1995 -- 23

nn -- Jef Elsen in een bont palet van citaten -- 25

nn -- Onze goeverneurs -- 30

Jaak Nijssen -- Bijscholing voor de gidsenkursus: Groenendijk, De Warrimont, Leerssen -- 31

Luu Lieben -- Bèr Essers in memoriam -- 36

-- Gezaömers -- 43 (o.a. KADASTER)

Elza Vandenabeele -- Lijst voerense tijdschriften. -- 49

======

Luu Lieben

VAN DE VOORZITTER TER GELEGENHEID VAN DE UITREIKING VAN DE PRIJS VAN DE KULTURELE RAAD 1995

Op 8 september 1995 werd aan onze Ere-Voorzitter dr Jaak Nijssen, in het CC van de Vlaamse gemeenschap "Het Veltmanshuis" te Sint-Martensvoeren, de hem door de Culturele Raad van Voeren toegekende prijs, van deze Raad, voor 1995 op plechtige wijze uitgereikt.

In de uitnodiging uit de Kulturele Aktiviteitenkalender voor de Voerstreek van september 1995 is de aankondiging van de toekenning en uitreiking, op 8 september 1995, bondig verwoord en verantwoord door de heer Guido Sweron.

(afb.): Onze erevoorzitter, op de workshop met Jef Elsen. Foto Rik Palmans 11.12.1995, 20u

Zowel de verantwoording tot toekenning van die prijs evenals de feestrede uitgesproken door de heer Guido Sweron laten aan duidelijkheid niet te wensen over.

dr Jaak Nijssen heeft die prijs dubbel en dik verdiend.

Als oprichter van onze Heemkring Voeren en Omstreken en als medeoprichter van de Gidsenkursus hebben meerdere van onze leden, waaronder ikzelve, dr Jaak Nijssen nader i.c. van dichtbij leren kennen.

Ja, leren kennen als een bijzonder, geweldig, gemotiveerd mens met een zeer brede belangstelling en biezondere kennis en kunde; met name onder andere, 'n zeer brede kennis over de heemkunde van Voeren en verre omstreken. Jaak de inspirator, motor tot verruiming van, blikken op het verleden, het heden en de toekomst.

Ondergetekende en velen met mij begrijpen zeer wel wat Guido Sweron in zijn laudatio als volgt stelde, namelijk dat:

Jaak voldoende persoonlijkheid had en heeft om anderen de ruimte te geven, hen te laten werken en hen te stimuleren het beste van zichzelf te geven.

Ook wij allen waarderen dat hogelijk van Jaak.

Jaak heeft vaker zijn nek uitgestoken en dat is, zoals dat in het menselijk verkeer werkt, hem niet steeds in dank afgenomen.

Zoals reeds gezegd, Jaak is een bijzonder mens die weet te geven, te nemen, en vooral ook te inkasseren.

Bijzondere hoogtepunten van de activiteiten onder zijn voorzitterschap van onze Heemkring zijn onder andere:

- het periodiek doen laten verschijnen van onze uitgave D'r Koeënwòòf (eigenlijk zou je onze Jaak wel onze "opper-Koeënwòòf" kunnen noemen);

- het organiseren van de tentoonstelling over de prehistorische mensen,

m.n. over de Rendierjagers in samenwerking met het Gallo-Romeins Museum van Tongeren. De expositie heeft vrij langdurig gelopen in de Provinciale Secundaire School aan de Berneauweg alhier en heeft ontzettend veel belangstelling gekend.

- het organiseren van de tentoonstelling "De Voerstreek omtrent 12 september 1994" Ter gelegenheid van de 50-jarige herdenking, in september 1994, van de bevrijding van de Duitsers (zie hierachter een fotoreportage van de tentoonstelling en daarbij betrokken activiteiten)

De avond van de uitreiking van de prijs van de Kulturele Raad Voeren 1995 was een zeer bijzondere.

Vooreerst de opwachting van een aantal medeleden van zijn schutterij Sint-Martensvoeren en het escorteren door die leden, in hun mooiste kledij van de Zwitserse Wacht, tot aan in de bomvolle zaal van het CC.

Ik denk hier niet alleen aan de aanwezigheid van vele prominenten, waaronder pastoor Meertens, Mark Grammens en vele andere waaronder met name vele Voerenaars

'n Schitterende feestavond, met mooie speeches, muziek, zang, bloemen en felicitaties.

Ook het dankwoord van onze gelauwerde was, zoals bekend, eenvoudig, zakelijk dirigerend, spits schertsend, en van voldaanheid.

Opnieuw zij gesteld dat Jaak een mens is om trots op te zijn en om hem de toegekende en uitgereikte prijs van harte te gunnen.

Vanaf deze plaats acht ik het juist om ook in dezen zijn lieve vrouw Elza Vandenabeele te betrekken, die met Jaak samen steeds opnieuw het juiste span vormde om de vele beoogde doelen samen met vele anderen uit te werken en te verwezenlijken.

Dank daarvoor Elza.

Zij samen zijn nog steeds veelzijdig positief aktief.

Beiden gaarne nogmaals proficiat en heel veel doorzettingsvermogen en gezondheid toegewenst tot nog vele jaren.

====

Guido Sweron

GEMEENTELIJKE CULTURELE RAAD VOEREN

PRIJS VAN DE CULTURELE RAAD VOEREN 1995.

LAUDATIO

Geachte Heer ere-voorzitter,

Beste Jaak,

Het klinkt een beetje stom, maar ik ga er U toch nog maar eens aan herinneren

waarom en aan wie wij onze jaarlijkse prijs van de culturele raad toekennen.

Wij geven die aan een persoon, een groep of een vereniging die zich op een speciale, creatieve manier op het socio-culturele, wetenschappelijke, artistieke of economische vlak verdienstelijk gemaakt heeft voor de Voerense Gemeenschap. Dat economische is misschien niet direct uw sterkste kant, hoewel... onrechtstreeks.

Artistieke kwaliteiten hebt gij uzelf ook nooit toegeschreven, hoewel, een veearts, noemen ze dat in deze streek geen "artiest"?

Maar al het andere, Jaak, is voor U meer dan voor wie ook van ons van toespassing: je hebt je je hele leven lang op een speciale, creatieve manier op het socio-culturele en wetenschappelijke vlak voor uw Voerense Gemeenschap verdienstelijk gemaakt, en die gemeenschap wil door de toekenning van deze prijs haar erkentelijkheid hiervoor uitdrukken.

Tot op heden werd de prijs toegekend aan:

in 1988 : ere-gedeputeerde Miel Smets-zaliger

in 1989 : lic. Rik Palmans uit Sint-Pieters-Voeren,

in 1990 : Jef Huynen uit 's-Gravenvoeren,

in 1991 : Patrick Dewael, toenmalig Minister van Cultuur, Tongeren,

in 1992 : Hubert Broers sen., `s-Gravenvoeren,

in 1993 : Edgard Goedleven, Directeur van de Dienst Monumenten en Landschappen,

in 1994 : Marcel Kerff, BRTN radio-journalist

JAAK NIJSSEN (° 1926), wordt hierbij dus de achtste in de rij.

Toen aan dr. Jaak Nijssen in december 1993 door het Landschaftsverband Rheinland (Nordrhein-Westfalen) de hoge onderscheiding de "Rheinlandtaler"werd toegekend, kreeg hij die omdat hij zich, zonder dit uit te bouwen als een professionele bezigheid, bijzonder verdienstelijk had gemaakt op het gebied van de naam- en volkskunde, geschiedkundige feiten, heemkunde en vooral de studie van de grafkruisen en religieuze monumenten in dit gebied.

Dat palmares, dat wij volledig onderschrijven, zou uiteraard al meer dan voldoende zijn om de toekenning van de Prijs van de Culturele Raad Voeren te verantwoorden, maar wij Voerenaars willen er toch nog enkele bijzondere verdiensten aan toevoegen.

Zijn opzoekingswerk resulteerde in een rijke schat van publicaties in de degelijke tijdschriften "Band" en "Heem" (1957-1973), "Land zonder Grenzen" (1972-73), "Voeren" (1977-1982), "Voeren Aktueel", "Voersprokkels", het Molenboekje Voeren (1983), de studie van 50 jaar Chiro Sint-Martens-Voeren (1992), "D'r Koeënwòòf" (tijdschrift), "Het Boerenhuis uit de Voerstreek in het Openluchtmuseum te Bokrijk" (1972), "De Spoorlijn Tongeren-Aken in oorlogstijd aangelegd" (1985), "Croix potales et chapelles au pays de Visé" (1989) enz. Niemand kan over Voeren publiceren zonder studiewerk van Jaak Nijssen als bron te vermelden of zonder hem te raadplegen. Jaak Nijssen nam als Vlaams voorman en intellectueel zijn verantwoordelijkheid op zonder berekening, dat deed hij eertijds

als voorzitter van Davidsfonds Sint-Martens-Voeren (1955-1965),

als voorzitter van het actiecomité "Voerstreek bij Limburg" in de beginjaren 1960,

als actief medewerker van de vzw "Werkgemeenschap Oost-België" (1972-1973)

dat bleef hij doen als voorzitter-stichter van het Algemeen Kultureel Komitee van de Voerstreek (1964),'

als voorzitter van de Gemeentelijke Culturele Raad (1978-1995),

als kandidaat-gemeenteraadslid,

als ondervoorzitter van de vzw "Opbouwwerk Voeren",

als voorzitter van de Gidsenopleiding in Voeren,

als voorzitter van de Heemkring Voeren

en als voortrekker van talrijke andere verenigingen, denk- en actiegroepen, veel te veel om op te sommen.

Wat wij vooral moeten bewonderen in de persoon van Jaak Nijssen is dat hij altijd klaar stond om zijn verantwoordelijkheid op te nemen, zonder berekening. Hoewel ontegensprekelijk meer wetenschapper, denker en filosoof kon hij er even goed invliegen. De eerste busverbinding Voeren-Tongeren, waardoor heel wat Voerense jongeren verdere studiekansen in Vlaanderen kregen, hielp hij mee realiseren samen met onderwijzer Roger Boffé.

Het Voerhuis in Bokrijk en heel wat van de inboedel is er voor een groot deel dank zij hem.

Hij was actief betrokken bij de aankoop van het Veltmanshuîs in 1971.

Hij hielp o.a. mij mijn eerste kontakten leggen buiten Voeren in het kader van het Overlegkomitee Voerstreek-Vlaanderen, "Werkgemeenschap Oost-België" en de Overmaasdagen.

Jaak Nijssen was een Vlaming die voor zijn identiteit durfde uitkomen ook op momenten dat daarvoor moed nodig was: als de arrondissements-commissaris- adjunct Peters tekeer ging als een bezetene tegen een groep TAK-wandelaars o.l.v. Piet De Pauw en alle rijkswachters ertegen mobiliseerde... dan ging Jaak Nijssen ze toespreken en welkom heten..." want het waren Vlamingen en die moesten zich thuis kunnen voelen op hun eigen grond", zo gaf hij mij achteraf als verklaring in de beginjaren 70.

Dat was de tijd lang voor de fusie, lang voor de Harde Kern, lang voor Voerbelangen, lang voor die goed uitgebouwde infrastructuur... In 1970 was hij als mede-organisator rechtstreeks betrokken bij de Voerbetoging in Hasselt.

Wat ik persoonlijk aan Jaak Nijssen vooral kan waarderen is dat hij voldoende persoonlijkheid had en heeft om anderen ruimte te geven, hen te laten werken en hen te stimuleren het beste van zichzelf te geven. Iedereen die met hem heeft samengewerkt weet wat ik daar mee bedoel.

Ook al is Jaak Nijssen de eerste om al zijn verdiensten te relativeren, hij heeft zonder meer zijn stempel gedrukt op de ontplooiing van deze streek en haar bevolking, hij heeft voor een groot stuk de verbinding belichaamd tussen de generatie Overmaaswerkers waartoe Veltmans, Langohr en Franssens behoorden en onze eigen tijd.

Jaak Nijssen hoort zonder meer thuis in de galerij van onze eigen Vlaamse Overmaas-adel.

Ik vind het daarom een hele eer dat ik hem de Prijs van de Culturele Raad 1995 mag overhandigen en dat ik hem bij deze gelegenheid in de naam van het Bestuur van de Culturele Raad van Voeren ook het ere-voorzitterschap mag aanbieden.

======

Jos Buysen

BOERENBOND-FRANK UIT AUBEL GEVONDEN OP KONENBOS

Met het uitproberen van een eigenlijk versleten tapijtreiniger op de openbare, verharde weg van Konenbos (De Plank), meen ik een toch wel merkwaardige vondst te hebben gedaan. Nadat ik een twintig meter had geveegd met die bewuste tapijtreiniger nam ik deze op, en hoorde gelijk iets metaalachtigs rammelen. Ik keek naar de inhoud van de tapijtreiniger en ontdekte tussen steentjes en drek een tamelijk grote, bronskleurige munt. Een nadere bestudering ervan leverde het volgende op: Deze bruine munt is behoorlijk gaaf, goed leesbaar en heeft een grauwgroene patina (oxydatielaag op bronzen en koperen voorwerpen als teken van antiquiteit). Ze is niet magnetisch.

De munt draagt aan de ene kant het opschrift "BOERENBOND" in de rondte geschreven langs de bovenrand. Langs de onderrand staat het opschrift "AUBEL". De twee woorden worden links en rechts gescheiden door een vijfpuntige ster. Samen met de twee sterren vormen de twee woorden een cirkel, waarbij opvalt, dat het ene woord op de kop staat ten opzichte van het andere. Zo kan het dat beide woorden gewoon leesbaar zijn als je de munt stil houdt. Bij andere munten, bijvoorbeeld de "oude" Nederlandse guldens en rijksdaalders met de beeltenis van Koningin Juliana, staat de tekst "JULIANA KONINGIN DER NEDERLANDEN·" als in een cirkel geschreven, en staan dus altijd een paar woorden op de kop, zodat je de munt langzaam moet draaien, wil je de tekst goed kunnen lezen.

In de ruimte die in het midden over blijft staat een waarde-aanduiding van één Frank en geschreven als "FR 1.". De gaaf-randige munt draagt geen randschrift, daar is de munt te dun voor (iets meer dan 1 mm). Ook een randversiering ontbreekt. De reden hiervoor kan zijn dat een randschrift of randversiering de produktiekosten drastisch zou verhogen. De munt is geslagen in medailleslag, dat wil zeggen dat je de munt over zijn verticale as moet omdraaien, om de afbeelding zowel op de muntzijde als op de kopzijde rechtop te zien. Dit is ook het geval met Engelse, Duitse en Russische munten. Nederlandse (vòòr Beatrix), Franse, Belgische en ook Amerikaanse munten zijn in muntslag. Hierbij draait men het stuk over de horizontale as om beide afbeeldingen rechtop te kunnen zien.

De uiterste rand van de voor- en achterkant is versierd met een stippellijn, en ziet er uit als een parelrand.

Aan de andere kant van de munt staat niets geschreven, maar prijkt een afbeelding die voor mij lijkt op twee volle zakken graan, toegebonden en kruislings op elkaar gelegd. De verhouding van de hoogte en de breedte van de zakken doet eerder denken aan twee plunjezakken, omdat ze tamelijk smal zijn. Een plunjezak is echter niet direkt het symbool van de boeren, eerder van de matrozen, soldaten of mijnwerkers bijvoorbeeld. Graanzakken zijn aannemelijker als teken voor de boerenbond, waarbij de bedenking valt te maken of dat geldt (gold) voor boeren in een veeteelt- en fruitteeltstreek als Aubel.

De Boerenbond had en heeft een Aan- en Verkoop-Vennootschap (AVV). Men kan zich voorstellen dat die graan kocht van de boeren, maar ook veevoer en kunstmest leverde aan de boeren, dit alles in zakken (Chilisalpeter voor het maken van kunstmest was al bekend in 1914). Het lange, smalle model komt men nu ook nog tegen. Ik denk dat de lengte van de zakken kan verschillen, al naar gelang de hoogte van de meeluitlaat van de graanmolen. Het gebouw van de molen van Aubel, waar ook de Boerenbond gevestigd was en waar nu nog de brievenbus van blauwe steen met de tekst "BOERENBOND" in de muur zit staat aan de Rue de la Station 16 en is verbouwd tot een massa appartementen.

Misschien als een datering bekend wordt, dat dan ook blijkt dat er toen in Aubel meer graan verbouwd werd. Het is bekend dat er wel degelijk een omschakeling heeft plaatsgevonden van akkerbouw naar veeteelt. Zo zou je dus de redenering kunnen omdraaien en de datering van de munt in ieder geval vóór tot ten laatste tijdens deze omschakeling kunnen laten vallen. Dan zit je toch ten laatste in de eerste decennia van deze eeuw. Een dokumentatie in dit verband vormen de Ferrariskaart en de topografische kaarten. In de streek rond De Plank ging men rond 1920 over van akker op weide, volgens de moeder van Jaak Nijssen omdat de prijs van het graan gevallen was tengevolge van de invoer van Amerikaans graan.

Om nu de exacte datering te bepalen en meer te weten te komen over het gebruik en doel van deze munt heb ik inmiddels al vele personen geraadpleegd. Tot nu toe ben ik tot de volgende resultaten gekomen. Voor de leesbaarheid van deze tekst is er steeds sprake van een munt. Officieel is deze term eigenlijk voorbehouden voor de geldige betaalmiddelen die zijn uitgegeven door de Nationale Bank van België. Aangezien de munt uitgegeven is door de Boerenbond, zou je misschien beter spreken van een penning, een stuk, of, zoals Thomas Lambiet uit Verviers het noemt (Aubels historisch deskundige), een "jeton".

In vroeger tijden kwam het vaker voor dat er waardemunten werden geslagen voor de leden van een bond, bijvoorbeeld de boeren of de bakkers. deze munten konden onderling als pasmunten gebruikt worden, maar misschien ook als consumptiepenning dienen op bepaalde feesten of als bonificatie bij aankopen.

Dat de naam Boerenbond gebruikt wordt op een munt uit Aubel is niet vreemd. Niet omdat in Aubel vroeger inderdaad Nederlands en Limburgs dialekt gesproken werd, maar omdat Boerenbond ook in het Frans Boerenbond wordt genoemd: "Le Boerenbond".

Bij de Boerenbond in Leuven was men niet op de hoogte van het bestaan van dergelijke munten.

De waarde van 1 frank valt mee, als je dit bijvoorbeeld vergelijkt met het papiergeld uit de eerste wereldoorlog dat werd uitgegeven en gegarandeerd door de gemeente Aubel. Men vindt er waarden terug van 5 - 10 - 15 - 25 en 50 centimes en 1 - 2 - 5 en 10 francs. De crisis uitte zich duidelijk over het ganse land. Ook het leger maakte eigen geld, bonnen van 1 en 5 frank. De Nationale bank drukte geld denkelijk met de twijfel of ze de frank nog wel frank zouden noemen. Er bestaan biljetten met een waardeaanduiding van bijvoorbeeld 5 frank of 1 Belga, 10 frank of 2 Belgas. Geen sigaretten, maar een nieuwe munteenheid.

Dhr. Fernand Hanssen uit Aubel die vroeger op de BBL (Bank Brussel Lambert) aldaar werkte, is nu een bekend en verwoed verzamelaar van dergelijke oude biljetten. Een verzamelaar had hem reeds 1000 Bfr. geboden voor het Aubels biljet van 10 francs. Dhr. Hanssen slaakte een zucht van herkenning toen hij de Boerenbondfrank onder ogen kreeg. Reeds één maal eerder had hij deze al gezien. Hij is ervan overtuigd dat de Boerenbondfrank stamt uit de eerste wereldoorlog en diende als noodgeld.

In de periode 1915-1935 maakten in Duitsland, Frankrijk en in mindere mate in België vele gemeenten en privé-organisaties noodgeld

* * *

Als ik aanneem dat de Boerenbondfrank ook uit de eerste wereldoorlog stamt, dan zouden er misschien nog mensen moeten zijn die deze munt daadwerkelijk gebruikt hebben, of weten dat hun ouders die gebruikt hebben. De vroegere burgemeester van Aubel, Dhr. Albert Baltus, reeds 85 jaar oud, wist er niets van, net als Dhr. Edmon Piron die vòòr zijn pensionering bij de CERA in Aubel werkte. Veel gevraagde mensen reageerden trouwens zeer snel met het antwoord eens bij de CERA te informeren, omdat die bank met name vroeger sterk met de Boerenbond verbonden was. Je mag echter als buitenstaander geen rechtstreeks kontakt hebben met een persoon in levende lijve op het CERA hoofdkantoor. Dat moet via je plaatselijke kantoor gaan. Uiteindelijk berichtte men mij dat de munt geen waarde heeft, omdat er geen zilver of goud inzit. Ze heeft misschien wel een verzamelaarswaarde. Graag zou ik weten of de CERA misschien iets in de archieven heeft zitten.

Diverse Aubelse boerenmensen, sommigen behoorlijk op leeftijd, enkelen die vroeger Boerenbondlid waren, waarvan er één begon te boeren in 1926, kenden de munt niet. Ook mijn vroegere buurman op Konenbos, Dhr. Hubert Droeven, waarvan ik aanvankelijk dacht dat hij hem misschien ooit verloren had, zag er niets bekends in. Hij is nu 96 jaar oud en heel klaar bij kop. Hij woont nu met zijn 92 jarige vrouw in het bejaardentehuis van Aubel. Vroeger hebben zij een boerderij gehad in Aubel tot 1958, waarna ze terugkwamen naar Konenbos, waar hij geboren en getogen is. Zijn ouders hadden boerderij in het huis waar mijn vrouw en ik nu wonen. Je zou denken dat Dhr. Droeven iets moest weten, zeker omdat de munt op Konenbos gevonden is. Maar je moet weten, tijdens de eerste wereldoorlog, Dhr. Droeven was toen 15 of 16 jaar, liep de electrische draad die België van Nederland scheidde áchter ons huis door. Dus hun boerderij lag destijds geklemd tussen de Nederlandse grens en de electrische draad, in een stukje neutraal of vrij België. Even naar Aubel zakken voer halen of graan brengen bij de Boerenbond was nauwelijks mogelijk.

Wat betreft de gebruikte letters op de munt. De letter wijkt af van de gewone Antiqua (Romein), onder andere door de kromme streepjes aan het eind van de balkjes. Jugenstil-trekjes... Men neigt hierdoor een datum van vóór 1918 aan te houden. De combinatie F en kleiner hoofdletter R voor Frank komt enkel voor op de Belgische nikkelen 20 fr van 1931-1932 en de zilveren 20 fr van 1933-1934 en verder na 1948. Anders wordt het woord ofwel voluit geschreven, ofwel afgekort tot F of FR in even grote letters. Als je hiermee rekening houdt kom je uit op een jongere datum zoals 1931-1934. Dit zijn gegevens afkomstig van de schrijfwijze op munten. Die werden ook niet elk jaar geslagen, dus zou men voor een nauwkeurige datering uitgaande van de lettertypes kunnen uitgaan van bijvoorbeeld meer algemene dokumentatie: kranteartikels, notarisaffiches, feestaankondigingen en dergelijke.

Op het Munten- en penningenkabinet van het Gallo-Romeins Museum te Tongeren is niets over deze munt bekend. Momenteel verwacht ik nog bericht van het Muntenmuseum van de Nationale Bank van België te Brussel, van Thomas Lambiet uit Verviers en van M. de Meyer van de afdeling Infodoc van de Boerenbond te Leuven. En eventueel van U.

Waar of bij wie kan ik nog terecht? Waar vind ik archieven van de Boerenbond Aubel? Bestaan die? Waar kan deze munt geslagen zijn? In ieder geval is de Boerenbondfrank gemaakt en wellicht gebruikt in de periode vanaf de oprichting van de Boerenbond in 1890 en nauwkeuriger: de oprichting van de afdeling Aubel. Naar het schijnt gebeurde dat in Aubel zeer vroeg. in ieder geval niet na 1926 gezien de getuigenis van het Boerenbondlid uit Aubel.

Of de munt echt in gebruik is geweest is trouwens niet zeker. Is ze eigenlijk wel in omloop geweest? misschien is het alleen maar een idee geweest of een plan dat in een vroeg stadium, nadat de eerste munten geslagen waren, is afgeketst, bijvoorbeeld omdat het niet meer nodig was toen bleek dat de gemeente Aubel geld ging maken. Mijn speurtocht gaat door, en ik hoop spoedig een vervolg op dit artikel te kunnen leveren.

=====

p. 11'

Josée Lemmens-Nyssen

KERSTMIS IN ST.-MARTENS-VOEREN

Het zijn geen geschiedkundige feiten doch mooie herinneringen uit een gelukkige kindertijd die voortleven tot op heden.

Reeds sedert heel lang geleden wordt in onze Parochiekerk Kerstmis gevierd met n Kerststal. In ieder geval uit de tijd van Pastoor Ceunen of Voss. Tante Nonneke vertelde immers: "Ik vond mijn roeping al biddend bij het kribbeke". Dit is plm. `n eeuw geleden. Tijdens het verblijf van Mijnheer Pastoor Veltmans in St. -Marten bouwt koster Harry Beckers jaarlijks het eenvoudige hou ten stalleke. Dit gebeurt achter in de kerk waar nu het Doopvont staat. Zijn zusters helpen hierbij. Het wordt versierd met wintergroen en Boswachter Alex Zeevaert bezorgt telkens `n mooie den als achtergrond; na afbraak worden de beelden geborgen op zolder van de oude Pastorie. Maria Jozef, het kindje, n paar herders, schaapjes, os, ezel en de drie koningen

Tijdens de pastoriebrand gaat alles, jammer genoeg, in vlammen op. Voor de daarop volgende Kerstmis worden identiek dezelfde beelden besteld bij de Firma Slabbinck. Kerstmis gaat onverstoord verder Kind zijnde mocht ik reeds vroeg meehelpen bij de voorbereiding van Kerstmis. Na Nonk Harry's dood en het huwelijk met Jacques Lemmens nemen we beiden de taak over. Datzelfde jaar komt Mijnheer Pastoor Van Herck met het gedacht De Kerststal vooraan rechts in het koor te plaatsen. De stal wordt vervangen door `n spelonk. er wordt materiaal aan ge schaft bij Guillaume Droeven op de Voer. verf,, borstels, papier. Het vraagt `n halve dag werk met `t beschilderen van `n rol bruin in pakpapier met groene en witte plekken. De moeite is beloond, het resultaat brengt vernieuwing Bijna jaarlijks verhuist het Kerstgebeuren naar `n nieuwe plaats met `n andere architectuur. Nu `n bouwvallige schuur waar de wind vrij spel heeft door spleten en kieren. Dan `n ruwe blokhut die meer beschutting biedt tijdens de gure winternacht. `n Volgend jaar `n rotsholte vervaardigd uit boom wortels in grillige vormen op elkaar geplaatst.

Mijnheer Pastoor Lenssen wordt opvolger van Mijnheer Pastoor Van Herck met frisse ideeën. Mijnheer Pastoor organiseert, in de St Jozefzaal, `n kribbekens-tentoon stelling waaraan heel de Parochie kon deelnemen. Er komen `n veertigtal deelnemers opdagen. Het ene kribbeke al mooier en origineler of ouder dan het andere. De St. -Martenaren houden aan hun huiskribbeke. In de kerk wordt de kerstden hoger en hoger tot 7 meter toe. Harry en Jeng Schillings helpen hem richten, steeds in het koor

Mijnheer de Deken Hendriks schenkt `n nieuwe mooie beeldenreeks die jaren lang zal gebruikt worden, afwisselen met de oude. Het vraagt vindingrijkheid. We zoeken en plannen en werken echter samen om 40 jaar lang iets nieuw te brengen met Kerstmis: maretak, hulst met rode bolletjes, rozenbottels worden gezocht voor afwerking en versiering. Zwammen worden gedroogd. `n Pittig vogelke bouwt `n nestje vlak bij het Goddelijk kindje `n Egelke steekt z'n spits neusje nieuwsgierig de lucht in om te zien wat allemaal gebeurt in dit stalleke..

De Dekens Fryns - Straetemans - Vanormelingen laten de traditie voortgaan elk initiatief steunende en bemoedigend In 1990 komt Mijnheer Pastoor Colement met nieuwe ideeën. In Martenslinde ver vaardigde iemand ledepoppen met beweeglijke armen, handen, benen, voeten en hoofd. Het worden Kerstfiguren die in het kader van Aldenbiesen en de kerk van Martenslinde het heilig gebeuren uitbeelden in de sneeuw. Jacques Lemmens is juist met pensioen. Het verhaal van Mijnheer Pastoor boeit hem. zal hij zelf eens proberen zo'n pop te bouwen??

Het lukt! Het wordt steeds boeiender te werken. Maria, Jozef, drie herders, drie koningen en zelfs `n koningin worden d'een na d'andere geboren. Zelfs `n paar kindjes willen erbij zijn om naar het Goddelijk kindje te komen kijken. Maar... er ontbreken nog hoofdjes. aan de hand van bestaande kop pen worden mallen gemaakt met behulp van vloeibare rubber die gevuld worden met porceleingips. Dit geldt ook voor de meeste handjes. Sommige, alsook de voetjes waren gesneden uit hout. De voetjes worden met leren sandaaltjes of baby schoentjes bekleed. Hoofdjes en handjes worden geschilderd in huidskleur of bruingeel en brons voor de koningen. `n Prachtig wassen Kindje Jezus is `n ge schenk van nichtje nonneke, vervaardigd door de Zusters van de Carmel uit Argenteuil

Nu nog `n decor... Mijnheer Pastoor denkt aan `n schilderij als achtergrond: een of ander mooi plekje van St.-Marten weergevend. Zou `n levend tafereel niet échter zijn?... Eiken, berken, beuken, dennen worden bij gehaald. De eerste zondag van de Advent begint de opbouw. Het herdersveld ligt braak, wachtend op berging. Er komen helpers bij voor de opbouw. Marcel Loop als eerste, Jof Dodémont, Martin Bosch. Onvermoeid en onversaagd wordt getimmerd, geplant, gebouwd. Het eerste jaar de blokhut als stal. Op de voorgrond stroomt de Veurs;. Het wordt "Kerstmis in St. -Marten". Er groeien plan tjes langs des beekjes boord. Op het groene mostapijt warmen de herders zich bij het gloeiende kampvuur terwijl de schaapjes rustig grazen rondom (Deze schaapjes zijn n geschenk van Pastoor Colement: doodgeboren werden ze opgezet.) `n Nachtvoge! tuurt onbeweeglijk vanuit `n hoge dennetop. `n Vos gluurt naar n malse prooi vanuit `n verborgen hoekje. Alles slaapt... eenzaam wacht; de herders gehuld in schamele kleding. Maria en Jozef vinden `n onderdak. Beiden zijn gehuld in `n warme kapmantel die hen beschutte tijdens de lange reis. (Lutte Lemmens naaide of drapeerde de kleding) `n Speels eek hoorntje kijkt naar het tafereel in de nu hel verlichte stal. De Messias is immers geboren. `n Engel kondigt het aan hoog boven de dennen uit. Zo verloopt het `t eerste jaar

Er komen ideeën bij. Zouden we een molen erbij plaatsen `n volgend jaar?. . Typisch St. -Marten. Zo gezegd, zo gedaan. De molen wordt gebouwd. Zelfs de zakjes meel zijn te zien langs de openstaande deur. Heel kunstzinnig bouwt Marcel Loop `n molenrad dat volgende Kerstmis draait op het water van de beek. Ook de herdersvrouw wil dit jaar de kindjes vergezellen naar `s stalleke. Er is immers `n brug over de beek en je weet maar nooit wat kinderen alléén overkomen kan wanneer ze vader herder willen gaan vervoegen; er sluipen dieren rond `n marter zwerft over de daken. `n Grote das komt uit z'n burcht, `n kwakende eend waggelt langs de beekoever. Echt St. - Marten in t nachtelijk duister! Dit is Kerstmis in z'n tweede phase.

Er wordt opnieuw overleg gepleegd. Er is zo weinig plaats in de rechter hoek voor het koor. Zou niet op het koor zelf mogen gebouwd worden het volgende jaar? Zò was het immers al jaren geleden op `t Eykske het geval. Mijnheer Pastoor is één en al welwillendheid. Het altaar mag naar voren geschoven. Het geheel zal rusten op de mooie oude eikehouten communiebank. Het allerheiligste wordt geplaatst in het tabernakel van het zijaltaar.

Jof Dodémont zorgt voor `n groot groen zeil dat altaar en beelden beschermt en tevens als ondergrond dient. St. -Marten komt telkenjare duidelijker naar voren. De spoorwegbrug hoort erbij met `n heuse stoomlokomotief met brandend koolvuur en `n zwarte machinist die lachend naar `t kindje wuift van uit de hoogt

Hoeveel lange winterse avonduren werden heerlijk gevuld met het vervaardigen van dit alles!! hoe sterk wordt de vriendschapsband gesmeed tussen de mensen die bezig zijn! `n Zinvolle hobby voor mensen met pensioen en anderen. Weken op voorhand verzamelen zij materiaal. Met tractor en wagen. Takken van bomen zolang ze nog bladeren dra~en, dennen in het bos of bij mensen die ze willen schenken. Hooi voor zolder en ruif, stro als vloerbedekking. Riet voor daken word geschonken door de verfilmers van "De Bokkenrijders" in Veurs. Er wordt mos gehaald tot in de bossen van Maasmechelen. Dit jaar hadden Marcel en Tonia `n prachtig tapijt uit Kristels gazon en spreidden het kunstzinnig uit als ondergrond. Mensen brengen opgezette dieren. Iedereen leeft van harte mee en is vol belangstelling tijdens de op bouw

En waar de sterre bleef stille staan! In 1995 hoog boven de dennen langs de kerkhofmuur! Jof Dodémont tooide ze met 161 lampjes Wat `n geduld en handigheid. De hijskraan van Rudy Pinckers was nodig om ze te richten. Mooi... Ze schittert hoge en verre! Kerstmis in St.-Marten "Mensen komt kijken" zegt zij: mooi... Laten we het niet bij kijken; ook zij brengt `n boodschap van vrede op aarde aan alle mensen die van goeden wille zijn!

25 XII `95

Chronologie. Pastoors: Voss 1887, Ceunen 1909, Veltmans 1920 (Pastoriebrand 1944), Van Herck 1948, Lenssen 1949 (kerststallen-tentoonstelling 1955), Hendriks 1959, Frijns 1979, Straetemans 1982, Vanormelingen 1984, Colemont 1990. Kerststal: groot landschap, spoorwegbrug 1994 (zie titelbladzijde), - Kerstster 1995 (red.)

---

p. 11'

afb.: Voor 1990, blokhut-versie. Uit een foto van Rik Palmans

, die als attentie werd gegeven bij huisbezoek door de Parochieraad.

---

p. 12'

afb.:

1990: de oude beelden, spelonkversie. Deze en volgende foto's

(1990-1993): naar dia's door pastoor Colement, in datis

1991: blokhut, begin van landschap

---

p. 13'

afb.: 1992: beelden nieuw geverfd;pruiken uit mensenhaar

1993: en molen (en stal) bedekt met Bokkenrilders-riet

====

p. 14

Kerstmis in st. Pieters- Voeren

afb.: De kerststal van Sint Pietersvoeren ca. 1992 (foto pastoor Colemont)

===

p. 15 - 16

Margriet Frijns:

KINDERVERSJES UIT EPEN

- Kinderliedjes uit Epen ca. 1940. Haast geen in het Limburgs , heel anders dan in Moelingen een goede 50 jaar vroeger (dit tijdschrift nr 10 p. 12 vv. Zie ook ons nummer 6). Onderstaande liedjes lijken "uit de boeken". te komen, maar er kunnen lokale varianten in zitten; bij zakdoekleggen bv.: één paar schoenen (Red.)

Zuigeling- / peuterspelletjes:

Met een hand het handje of voetje van het kind vasthouden. Met de andere hand er zachtjes op slaan terwijl het liedje wordt gezongen. Bij de laatste regel in het handje of voetje kriebelen:

Pedje besjloeë,

wae how dat gedoeë

D'r Teun van d'r sjmid

Dae deugenit...

Het kind zit op de knieën van de oudere met het gezichtje naar hem toe terwijl deze beide handjes vasthoudt en tijdens het liedje het kind op en neer wipt.

Hoppe, hoppe, paardje

Met je vlesse staartje

Met je koperen voetjes,

Paardje rij wat zoetjes

Paardje rij wat harder aan

Dat ons kindje mee kan gaan.

Het kind zit op de knieën van de oudere terwijl deze de handjes vasthoudt en samen met het kind de bewegingen maakt die bij het liedje horen:

Klappen in de handjes, blij, blij, blij

Op het bloze bolletje van dij, dij, dij

Handjes omhoog, handjes omlaag

Handjes in de zij en het neusje voorbij

Zwemmen in het water, kopje onder zee

Zo gaat onze ... mee

Nabootsliedjes:

De oudste doet een gebaar bij zich zelf voor. Het kindje doet dit gebaar bij zich zelf na:

Tinge, linge, ling (aan oortjes trekken)

Door het raampke kijken (met duim en wijsvinger bril voor de ogen maken)

Sleutel omdraaien (de neuspunt omdraaien)

Voetjes vegen (met wijsvinger onder de neus wrijven)

Naar binnen gaan (wijsvinger in mond steken)

Terwijl het liedje wordt gezongen, doet de oudere de gebaren vòòr die bij het liedje horen, b.v. Het vliegen van een vogel. Het kindje doet deze gebaren na:

In de maneschijn, in de maneschijn

Klom ik op een ladder

langs het raamkozijn

Maar dat mag je niet, maar dat mag je niet

Zò doet een vogel en zo doet een vis

Zò doet een duizendpoot

die schoenenpoetser is

En dat is één, en dat is twee

En dat is dikke, dikke tante Kee

En dat is recht en dat is krom

En nu draaien we het wieletje weer om

Bom, bom.

Kind zit bij oudere op schoot. Deze houdt beide handjes vast. Bij de laatste regel zakt het tussen de knieën:

Op een grote paddestoel,

rood met witte stippen

Zat een kabouter,

heen en weer te wippen

Krak zei toen de paddestoel,

met een diepe zucht

Allebei de beentjes,

hoepla in de lucht

In de kring staat een kind dat, als het liedje uit is, een of andere beweging maakt b.v. Dansen of in de handen klappen. Deze beweging wordt door de anderen nagedaan. Het kind in de kring wijst een nieuwe speler aan. Daarna zingt de kring, al ronddraaien, het liedje opnieuw:

Abraham had zeven zonen

Zeven zonen had Abraham

Zij aten niet, zij dronken niet

Zij deden allemaal zo ....!

Tijdens het liedje worden de bijbehorende bewegingen aan de peuter voorgedaan:

Zwart Willemijntje

zat achter het gordijntje

Wat deed zij daar?

zij kamde haar haar

Zij poetste haar tandjes,

zij waste haar handjes

Zij droogde ze af en zette ze in de zij

en danste daarbij

Voor één of meerdere kinderen::Bij oh-oh-oh gebaren hoe mooi de poppen waren ;Bij zo ...: Tranen drogen enz. .

Ik stond laatst voor een poppenkraam

oh, oh, oh.

Waar zag ik zoveel poppen staan

zo, zo, zo.

De poppenkoopman ging op reis

De poppen raakten van de wijs

Zij deden allemaal zo ....

Zij deden allemaal zo ... !

Als iemand klikt

Klikspaan, boterspaan,

je mag niet door mijn landje gaan.

Het hondje zal je bijten,

het katje zal je krabbelen.

Dat komt van al dat babbelen.

Liedjes, versjes:

Katje, poezenelletje,

waar ben je toch geweest

Met jouw verbrande velletje,

foei jij stoute beest

Maar ik heb in mijn laadje,

nog een naaldje en een draadje

En een stukje poezel,

waar ik alles netjes mee herstel

In een groen, groen, groen,

groen knollen-, knollenland

Daar zaten twee haasjes heel parmant

En de ene blies de fluite, fluite, fluit

En de ander sloeg de trommel

Maar op eens daar kwam de jager,

jagerman

En die heeft er een geschoten

En de ander verdroten

Liedje voor touwtje springen:

Twee kinderen draaien langzaam het touw rond Op iedere maat komt een nieuw kind in het touw en verlaat het eerste kind het touw

Oze, wiez, woze,

wieze walla, kristalle, kristoz

Wieze woze,

wieze, wies, wies, wies, wies!

Spel in kring:

Een speler loopt buiten de kring met een zakdoek in de hand terwijl het liedje wordt gezongen. Als het liedje uit is mogen de anderen pas kijken waar hij de zakdoek heeft laten vallen (achter wie). Die moet nu rond de kring lopen met de zakdoek:

Zakdoek leggen, niemand zeggen

Kukuleku zo kraait de haan

Ik heb maar een paar schoenen aan

Een van stof en een van leer

Hier leg ik mijn zakdoek neer

Namen van de vingers opnoemen

Duim: naar bed, naar bed zei duimelot

Wijsvinger: nog eerst wat eten zei likkepot

Lange vinger: waar zal ik 't vandaan halen zei langelot

Ringvinger: uit grootmoeders kastje zei ringeling

Pink: dan zal ik 't verklappen zei ' kleine ding

Na het voorlezen van een of meerder verhaaltjes

En doe komp e verkske

mit ing hil lang sjnoet

En doe waor 't vertilselke

oet

(wordt voortgezet)

======

p. 17

Elza Vandenabeele

THEO BROERS GEÏNTERVIEWD OVER VERSJES VAN MOELINGEN

Dit is een reactie op D'r Koeënwòòf nr 10, 1995, p. 12-15

blz 12:

het gedichtje "één, hoggebeen_..." heeft Theo nooit gehoord. Hij merkt op dat het woord spijen (voor "houtsplinters") verdwijnt.

blz 13:

Dumerling zag: ik heb honger..." kent Theo wel. Hij hoorde dat voor 't laatst ca. 1945.

"Hoep Marianneken!..." heeft Theo dikwijls gezongen, ook tot ca. 1945. Hij meent dat dit ( liedje slaat op Marianne, de vrouw van de smid op dat ogenblik (smidse tussen de achterkant van de Waalse zaal en CC "De Voerpoort").

"Als met Lichtmis de zon op de keersen schijnt..." zei Theo's moeder regelmatig. Men kan het niet meer zeggen. Want bedoeld was: tijdens het wijden... En de Lichtmiskaarsen worden al lang 's avonds gewijd.

"Achter de molen daar ligt 'ne blok...;;;" heeft Theo nooit gehoord.

blz 14

evenmin kent hij het hele kerstverhaal (of spel) met de vele dieren Maar het "Moelinger zegsel dat vermeld wordt heeft hij veel keren beleefd. Zijn vader zette op Kerstavond vruchten (tarwe, haver) buiten. De volgende morgen kregen de dieren dit als extravoer, als Kerstlekkers. Het beschermde haan en kippen tegen de vos, de andere dieren tegen ziekten. Een boer van Moelingen zou het nog doen, om de traditie te laten voortbestaan. In 1994 stond dit verhaal in "Het Belang van Limburg".

"Hellendal zat op troefeldal..." hoorde Theo nooit.

blz: 15

Het kindervers "Witte zwanen..." dat we allemaal kennen luidde in Moelingen tot vóór een twintigtal jaren: "Witte zwaluw..."

Tegen de hik zegt Theo

Ik heb den hik

Ik heb den pik

Ik heb hem nu en dan

... (vergeten)

Theo: veel verhalen en gebruiken gaan verloren omdat de omstandigheden veranderen: voor het kerstgebruik bv. moet een boer graanakkers èn vee hebben ...

We mogen aannemen dat de inzender van rond 1890 serieus werk leverde. Er is dus in 100 jaar heel wat verloren gegaan

2) Ester Broers, 11 jaar, kleindochter van Theo:

Ik heb de hik

Ik heb de pik

Ik wil hem kwijt

en ik geef hem aan ...

Dit vijf keer zeggen. Ze leerde het zo van haar vader, Georges Broers.

=====

p. 18 - 19

(Red.)

HERINNERING...AAN EEN HERDENKING

?We hebben ons bij onze herdenking streng beperkt tot de dagen dat het front over onze streek heengerold is. We onthielden ons bewust van verwijzingen van vóór of na die dagen, omdat er dan een gesprek zou plaatsvinden waar we nooit gingen uit komen.Tengevolge van onze herdenking werden ons echter enkele dokumenten ter hand gesteld, die we hier weergeven

'n Dodebeeldje en een fotokopie van een bladzijde uit het dagboek van Mathieu Royen van Sint-Martensvoeren,. Mathieu Royen, eerst aangehouden wegens Vlaamsgezindheid, later erkend als weerstander...

Ze vervolledigen hetgeen op de tentoonstelling te zien was.

(privé-verzamelingen Sint Martensvoeren 23 en 18.)

Het gesprek dat wij uit de weg gegaan zijn werd weer opgenomen door de plaatselijke Davidsfondsafdeling; met sterke deelname vanwege onze klub.

======

p. 20 - 21

Rik Palmans

HET WEB HEEFT OOK EEN (KLEINE) LINK NAAR VOEREN

Als je bovenstaande titel snapt, heb je duidelijk al wat kaas van computers gegeten. Anders kun je na het lezen van dit artikel weer meepraten met de freaks. Het is het verhaal van een Vlaming, uit Tongeren, die mede aan de wieg stond van één van de stormachtigste ontwikkelingen die de informatica de laatste jaren meemaakte: Robert Cailliau. Hij is een neef van Martin Cailliau uit 's-Gravenvoeren - vandaar het verband met onze eigen streek.

De stormachtige ontwikkeling waarover we het hebben is het 'World Wide Web', één van de belangrijkste onderdelen van het Internet. Het Internet is een netwerk dat miljoenen computers over de hele wereld met elkaar verbindt via telefoonverbindingen. Oorspronkelijk - eind van de jaren '60 - was het een Amerikaans militair systeem. Al vlug deden ook universiteiten mee en vertakte het net zich naar alle uithoeken van de wereld. De laatste jaren vinden zelfs veel particulieren de weg naar de enorme oceaan van informatie die het Internet is geworden.

Tot vóór enkele jaren moest je behoorlijk handig zijn met computers om ergens op het Net de gewenste gegevens te kunnen vinden. Het World Wide Web (WWW) bracht daar verandering in. In dat systeem wordt de informatie gepresenteerd in de vorm van een 'hypertext-pagina'. Zoals je op het bijgevoegde voorbeeld ziet, zijn een aantal woorden in de tekst onderlijnd (en op een kleurenscherm ook in een andere kleur gezet). Het volstaat met de computermuis op een dergelijk stukje tekst te klikken en kort nadien verschijnt op het scherm meer informatie over dat stukje. Die nieuwe informatie kan zelfs op een computer duizenden kilometer verder staan. Geen probleem: het programma gaat na wat de 'link' is tussen de twee teksten en zorgt zelf voor de verbinding met het andere toestel. Zo wordt het mogelijk duizenden documenten overal ter wereld met elkaar te verbinden.

In 1989 ontwierp Robert Cailliau, die als ingenieur werkt bij CERN in Genève, dit systeem. Zo konden alle medewerkers van dit enorme onderzoeksinstituut op een gebruiksvriendelijke manier toegang krijgen tot de resultaten en bevindingen van andere onderzoekers. CERN maakte op dat ogenblik al deel uit van het Internet, en Cailliau en Tim Berners-Lee - de twee bedenkers van het systeem - stelden hun concept ter beschikking van andere Internet-gebruikers. Zij bedachten toen ook de naam 'World Wide Web'. Het vond snel een enthousiaste schaar aanhangers en kende een fenomenale groei.

In maart 1994 flitsten in de vorm van Web-pagina's al 200.000 lettertekens per seconde door de telefoonlijnen die de computers met elkaar verbonden. Op het einde van het jaar waren er dat al 1.400.000 - zoveel als het complete oeuvre van Shakespeare. De groei is op dit ogenblik al minder spectaculair, want er gebeurde op het Internet hetzelfde als op onze autowegen: de trafiek wordt zo druk dat de leidingen het niet meer kunnen slikken. Sommigen spreken al van 'World Wide Wait'.

Maar één zaak staat vast: het WWW is niet meer weg te denken uit de moderne informatiemaatschappij. Je kan via het Net - en dan vooral het Web - informatie opvragen en/of aanbieden. Bijvoorbeeld in de vorm van publiciteit voor je producten; de reclamejongens hebben het Internet al ontdekt als nieuw medium. Postorder-bedrijven plaatsen hun catalogi op het Net en er wordt aan gewerkt om veilig betalingsverkeer langs digitale kanalen mogelijk te maken.

Het Web-succes leverde Robert Cailliau wel heel veel erkenning op in de informatica-wereld maar financieel maakte het hem niet rijker. Hij dacht er in 1992 wel aan om zijn idee te commercialiseren en een eigen bedrijfje op te richten. Maar uiteindelijk bleef hij gewoon zijn werk doen bij CERN. Een 22-jarige Amerikaan, Marc Andreessen, greep de kans en maakte enkele computerprogramma's waarmee op dit ogenblik duizenden computergebruikers op het Net 'surfen' - zoals het opzoeken van informatie met behulp van hyperlinks intussen is gaan heten. Zijn bedrijf, Netscape, heeft al een paar honderd medewerkers en op de beurs in New-York gooit het hoge ogen. Maar bedenk wel, als je straks nog eens iets leest of hoort over Cyberspace - het denkbeeldige heelal dat door het Web is geschapen - dat het Licht aan deze kant van de Atlantische Oceaan is beginnen te schijnen

=====

p. 22 - 23

(red.)

TRIPSOP 1995

Het Tripsopfeest van 's-Gravenvoeren verlegde dit jaar zijn lokatie: tot nu toe speelde het gebeuren zich af tussen Plei en Keenkbrik. De aangroei van de horeca in die buurt leidde tot de verplaatsing naar Schoppem, met als as de weg beneden langs de Voer. Eerst werd er ter plekke een (niet probleemloos door de gemeente gehouden) referendum doorgevoerd. Ook op déze Tripsop was zowat heel de Heemkring terug te vinden, sommigen bij stands, anderen aktief bij de organisatie. JG stond zelfs in voor de hoge leiding. (foto's JN, behoudens anders aangegeven)

Rudi Janssen (uit de molen van 's-Gravenvoeren) met een vertikale molen (ca. 1970. Firma DDD, Oudenaarde).

Jos Lieben met haar stand (foto LL)

TB met boerengerief (hoeve Herens- Hockx)

EV en dochter Liesbet in de Wereldwinkel

Patrick Debougnoux en Francis Haccourt demonstreren het realiseren van vankwerkconstructies. Lokatie: Schoppermhoeve, stal links-achter

De Voerländers ('s- Gravenvoeren) in hun "Lancierskwadril". Op het gebouwtje links hun logo: een dansend paar, zwart op oranje.

===

p. 24

Zjaak Niese (Jaak Nijssen)

"HET BOERENHOF"

De groeëtmodder ('t sjiengt dat me ze "mudderke" hoosj) es in 't jaor tieën es widvrow no G'n Plaank kaome. Ze how mit häör aach kinger tweej dinger onderheng, tweej Lakro's - erver, dat a g'n kapel en dat wat noe "Het Boerenhof" es. Of ze van d'r "Boerennhof" van noe, alleng mer de sjtel howwe, en neet 't hoes, es neet zieëker. Mesjie woonde-n in 't hoes ander lüj.

De Niesse's mienke dat ze Hollendere waore. D'r pap van oos es in d'r kreeg (14-18) veer jaor laank Hollendsje s'ldaot gewest. An de betste ziej van 't froont: d'r naeve. Nao d'r kreeg waore ze doe onderens Belsj. (gekke wette: durdat de hölf van de proveens Limburg in 1839 Hollesj es waorde, haat 't er die kunne keze of ze Belsj of Hollender wille zieë)...Van noonk Hari haat 't 'n fotto es Hollendsje s'ldaot en eng es Belsje s'ldaot!

Later haat, op wat hüj d'r Boerenhoof es, d'r Maone gewond. Mit eng van de jonge van d'r Maone han 'ch - wie 'ch op 'n Plaank bie d'r meester Barbej ee g'n sjoeël waor (1935-1936) - dek tembere getoesjt in 'n plaatsj die daoväöer 'ne päedstel gewest waor, en oe noe d'r baar es. 'ch herinner m'ch nog dat 't d'r daobie how va Bejjere, mit 'ne kunning d'r op. Mae oe noe der restorao es, dao how de groeëtmodder de keu sjtoeë. (Taal va G'n Plaank)

***

Me kalt neet van "D'r Boerenhòòf", mae me zaet: lo-v'r nao d'r "Boerenhof" goeë: Boerenhof wäedt in de "standaardtaal" gezaat, mieng eech..

afb.: De famielje Niese vör t' deenk a g'n kapel (kad. C 719): väör (vlnr.): Cornelie Tychon, Bodden, Maria Tychon. (definiejsje: Pol Pinckers); ate: taant Lieza Nijssen (later begieng, wäedt d'r usjte janewari 1995 hoonderd jaor), taant Tiena, taant Maarja, noonk Hoebbaer, noonk Hari (ow famieljefotto; een exksplaar bie d'r Pol Pinckers, ee bie d'r Leo Rohen op Kapel).

afb.: Sjtee mit opsjrift in d'r ZO-givvel van kad.B 1124 (schets J. Niesse volgens owwer notisie) P.J.S. = Pierre (Hubert) Joseph Stassen gesselig, (Hendrik-)Kapel, dae och mit vör 't boewwe van de kapel op 'n Plaank gezurgd haat. E waor oet de Lakro's (Delacrois) famielje.

afb.: Sjtee mit opsjrift, baove g'n paoët van B 1124 (tekening J. Nijssen 1996)

III = Jean Joseph Jonas , egener van 't deenk op d'r hook (noe Pol Pinckers)

=====

p. 25 - 29

(red.)

JEF ELSEN IN EEN BONT PALET VAN CITATEN

EEN MEERWAARDE VOOR VOEREN

Op 1 augustus 1995 benoemde de Vlaamse Regering Jef Elsen tot directeur-cultuurconsulent te Voeren.

Als bemiddelaar tussen Voeren en de Vlaamse Gemeenschap, krijgt Jef Elsen, volgens de officiële bepalingen, volgende opdrachten:

a)het coördineren van de werking van het Vlaams CultuurCentrum Voeren (VCCV), nl. "Het Veltmanshuis" te Sint-Martens-Voeren en "De Voerpoort" te Moelingen;

b)het ondersteunen van de ganse culturele werking te Voeren, de Culturele Raad en de andere samenwerkingsverbanden, met het oog op het Vlaams karakter van Voeren en de kwaliteit van het leven ter plaatse ;

c)het promoten via de (nieuwe) media van de culturele activiteiten in Voeren en van bovenlokale activiteiten in de streek Zuidoost-Limburg en ruimer ;

d)het coördineren van de verdere uitbouw van culturele accommodaties van de Vlaamse Gemeenschap in Voeren, met inbegrip van de openbare bibliotheek en voorzieningen voor sport en toerisme ;

e) het ontwikkelen van een aantal projecten in het kader van de Administratie Sociaal-Cultureel Werk, o.a. in samenwerking met het CCVG Landcommanderij Alden Biesen.

Onze Heemkring maakte uitgebreid kennis met Jef Elsen. Jef bracht ons een boeiend en enthousiast verhaal.

Hij noemt zichzelf een optimist met ervaring èn een visie, dus een "realist".

We kunnen onderschrijven dat Jef Elsen voor het rijke gemeenschapsleven te Voeren ongetwijfeld een toegevoegde waarde betekent.

VELE JAREN INZET

Uit zijn inleiding voor onze kring onthouden we: Jef Elsen werd 50 j. geleden geboren te Boekt (Heusden-Zolder), een landelijk dorpje dat op dat ogenblik een 700-tal inwoners telde. Hij is de oudste zoon van een gezin met 7 kinderen. Vader was bovengronds mijnwerker, in nevenberoep zelfstandig bouwvakker en zoals zovelen in West-Limburg ook "keuterboer". Jef is gehuwd en vader van Peter en Veerle. Als licentiaat in de sociologie, was hij 3 j. educatief medewerker van KWB-Antwerpen en -Limburg. In '71 werd hij cultuuradviseur-hoofd van de sector "Cultuur & Educatie" van de Limburgse Raad voor Samenlevingsopbouw (LISO). Vanuit deze functies, was hij gedurende vele jaren o.a. ook: bestuurslid van de Limburgse Raad voor Cultuurbeleid en de Limburgse Sportraad, coördinator van het Limburgs Overleg voor Gemeentelijke Culturele Raden, coördinator van het Overleg Volwasseneneducatie Limburg (OVL), lid van de Adviesraad van Tele-Visie-Limburg, het Limburgs Overlegplatform Onderwijs-Arbeid (LOOA), de Coördinatiecommissie Europees Sociaal Fonds, de Hoge Raad voor de Volksontwikkeling en de Raad voor Basiseducatie. Jef Elsen was ook actief als algemeen voorzitter en secretaris van de Federatie van Vlaamse erkende Culturele Centra (FEVECC) en als voorzitter van de Commissie Culturele Centra voor de Vlaamse Gemeenschap (CCCVG).

Op onze vraag stelde de nieuwe directeur een bont palet van citaten samen. "Zo horen wij het ook eens van anderen" (red.)

VERTROUWD MET VOEREN EN ZUIDOOST-LIMBURG

"... Ik ken Voeren en Zuidoost-Limburg van in mijn jeugd. Tijdens fietstochten met de Chiro naar de Ardennen en naar Duitsland, vormden Alden Biesen en de top van de Halembaye vaste rustpunten. Tot tweemaal toe kampeerden we in het kasteel van Opzinnich in Remersdaal.

Op 21 januari '72 werd vanuit de LISO een eerste werkbezoek gebracht aan Voeren. Mevrouw Sweron-Haveneers S. was toen net enkele weken in dienst als verantwoordelijke voor "Het Veltmanshuis".

In het verslag van deze samenkomst lezen we: "... Culturele activiteiten werden tot nog toe slechts sporadisch op touw gezet bij gebrek aan (noodzakelijke) krachtenbundeling en de nodige infrastructuur. Vermits er in de Voerstreek wel enkele zalen druk gebruikt worden, maar geen van deze aan de behoeften voldoet van een echte zaal voor film, toneel, kleinkunst, enz., benadrukten alle aanwezigen de behoefte aan een degelijke zaal. Vervolgens gaf de heer Elsen (LISO) een korte doch praktische uiteenzetting over de uitbouw van een dergelijk gemeenschapshuis. ...". Tijdens dezelfde samenkomst, werd aan de Vlaamse Gemeenschap ook voorgesteld in Voeren een nieuwe bibliotheek en een tentoonstellingsruimte te bouwen.

Deze samenkomst werd de eerste in een lange rij van boeiende begeleidingscontacten vanuit de LISO met Voeren over de uitbouw van culturele infrastructuur en de werking van de culturele raad.

Het planningsrapport "Socio-culturele Centra in Limburg" werd in '73 door de LISO afgerond. Dit rapport vormde de basis voor de ondertussen succesvolle uitbouw van de culturele centra en de openbare bibliotheken in Limburg. In verband met Voeren stelt de studie: "... De afgelegen en geïsoleerde situatie van de Voerstreek maakt er een bovenlokale voorziening nodig en verantwoord. Door het Ministerie van Nederlandse Cultuur werd daartoe Het Veltmanshuis te Sint-Martens-Voeren aangekocht. Dit gebouw is reeds gedeeltelijk in gebruik. De verdere uitrusting van Het Veltmanshuis en de uitbreiding met o.a. een polyvalente zaal tot op het niveau van dorpshuis, behoort tot de absolute prioriteit. De provincie Limburg plant in 's-Gravenvoeren een nieuwe provinciale school met culturele uitrusting. In Moelingen is, gezien de beperkt beschikbare uitrusting, een onderkomen voor het verenigingsleven te verantwoorden. ..." (p. 95).

Op 25 januari '75 hield ik op een regionale studiedag de inleiding "Planning van Socio-culturele Centra in Zuidoost-Limburg", met ruime aandacht voor de regionale mogelijkheden van Alden Biesen en de uitbouw van culturele accommodaties in Voeren. In '77 werd ik lid van de Bestuurscommissie van Alden Biesen en bleef dit tot in '94.

Ook vandaag blijven Voeren en Alden Biesen mij bekoren. Ik bezoek regelmatig Zuidoost-Limburg, als begeleider van het gemeentelijk cultuurbeleid, als wandelaar, als horeca-bezoeker, als deelnemer aan activiteiten in culturele centra, ...".

(Curriculum Vitae "Jef Elsen, Voeren en Zuidoost-Limburg", Heusden-Zolder, '95, p. 3-5.)

DE LIMBURGSE RAAD VOOR SAMENLEVINGSOPBOUW

"... Sedert '71 ondersteunt de Sector "Cultuur & Educatie" van de LISO de uitbouw en de werking van de culturele infrastructuur in Limburg. Op de LISO kan worden beroep gedaan voor:

-het geven van informatie over de nationale en provinciale toelagen;

-het verrichten van bovenlokale planningsstudies;

-het begeleiden van plaatselijke opbouwprocessen ter voorbereiding van culturele infrastructuur;

-het ondersteunen van subsidieaanvragen bij het Provinciebestuur en de Vlaamse Gemeenschap;

-het geven van advies over het beheer van culturele accommodaties;

-het ondersteunen van de werking van culturele centra, dorpshuizen en wijkcentra. Aan de LISO werd het secretariaat toevertrouwd van de FEVECC-Afdeling Limburg. De LISO publiceert maandelijks een overzicht van de culturele manifestaties in de culturele centra en om de veertien dagen de educatieve kalender "Vorming(s)-aanbod in Limburg";

-het zorgen voor bijscholing van cultuurfunctionarissen en beheerders. ...".

("Vooraf", in: "Gids Ruimten voor Cultuur in Limburg", Hasselt, LISO, '89, p. II.)

DE KWAAIE VAN LIMBURG

"... Onze nieuwe voorzitter (Jef Elsen) paart de theorie aan de praktijk van het cultureel werk. Hij is iemand die een overzicht over het geheel bewaart, die geduldig kan luisteren en zich als geen ander kan inleven in situaties en problemen. Wanneer hijzelf het woord neemt, onderscheidt hij zich door zijn klaar inzicht. Zijn milde humor en vriendelijkheid ontwapent. Zo nodig, gaat hij er echter met de stormram tegenaan ... wat hem bij Minister De Backer de onverdiende bijnaam 'de kwaaie van Limburg' bezorgde ...".

("Jef ELSEN Nieuwe Voorzitter van de Federatie van Vlaamse erkende Culturele Centra", in: "Ruimte voor Cultuur", Brussel, FEVECC, '80, nr. 1, p. 48.)

"... Een boeiende rondleiding door het grote cultuurbos o.l.v. de man die als geen ander door dit bos nog de bomen ziet. Geen wonder, hij heeft voor een groot stuk het bos gepland en de bomen geplant. Zijn specialiteit: plannen. Toch zit je degelijk fout als je deze onderlegde cultuuradviseur zou catalogeren als 'cultuurtechnocraat'. Integendeel, achter de façade van professionele nuchterheid steekt een gedreven, poëtische ziel met een ontwikkeld gevoel voor humor ...".

("De Wet van de gekatapulteerde Achterstand", in: "Het Nieuwsblad", 13-14/12/'86, p. 13.)

DENK GLOBAAL, MAAR HANDEL LO-KAAL

"... Jef Elsen belichaamt de leuze 'Denk globaal, maar handel lokaal'. Hoewel erg actief in één provincie en niet vies van veldwerk tot in de kleinste lokaliteiten, heeft hij zichzelf nooit provincialistisch opgesloten. Vanuit concrete ervaringen binnen de provincie Limburg, werkt hij ook actief mee aan de voorbereiding van het beleid op het niveau van de Vlaamse Gemeenschap. ...".

("Culturele Centra tussen Gisteren en Morgen", in: "Kanaal 8", Antwerpen, Vlaamse Culturele Koepel, '90, nr. 2, p. 18.)

"... Van zijn hand verschenen talrijke praktijkgerichte studies en artikels over: culturele centra, bibliotheken, sportvoorzieningen, culturele organisaties, educatie, participatieraden, het cultuurpact, sport- en cultuurbeleid, ... Over de vermelde onderwerpen is Jef Elsen ook een graaggehoorde inleider. ...".

("Provinciaal Cultuurbeleid: Moeilijkheden en Mogelijkheden", in: "Interpro-vinciaal", Antwerpen, Interprovinciale Cultuurraad voor Vlaanderen, '81, nr. 1, p. 4.)

"... Er is noch in de gouden jaren, noch in de crisisperiode na '78, een cultureel centrum gezet, een bibliotheek hervormd, een sportcentrum gesubsidieerd, een adviesraad opgericht, een culturele werking doorgelicht, een concessie-overeenkomst getekend, of Jef Elsen was in de buurt. Twintig jaar later staat Limburg vol met culturele centra en buurthuizen. Het is de verdienste van Jef Elsen dat hij de gemeenten warm gemaakt heeft voor deze idee en hen begeleid heeft. ...".

("De Wet van de gekatapulteerde Achterstand", in: "Het Nieuwsblad", 13-14/12/'86, p. 13.)

"... Op Jef kon je rekenen. Hij kwam niet alleen de gemaakte afspraken stipt na, maar liet zich daarenboven nooit pramen om zijn deel van het vele werk op te knappen. Hij had de dikste aktentas en - het moet gezegd - ook vaak het langste huiswerk...".

("Dankwoord aan Jef Elsen", Herman HEYNS, FEVECC, Bornem, 28/4/'93)

"... Waar de naam Elsen onderstaat, daar kun je van op aan. Elsen wordt nog ooit "elsig" en elsig wordt dan mondgemeen voor degelijkheid, grondigheid en accuraatheid. Alles wat nog kan toegevoegd worden is onzin ...".

("Limburgers een Leergierig Volkje", in: "Het Belang van Limburg", 23/10/'86, p. 10.)

KUNST, KONING KLANT EN KASSA

"... In hun werking zouden de culturele centra een evenwicht moeten kunnen vinden tussen:

-Kunst: het inspelen op creativiteit en vernieuwing, d.w.z. minder verspreide en gekende disciplines en initiatie in het kunstgebeuren (cultureel rendement) ;

-Koning Klant: de wensen en vragen van inwoners, culturele organisaties, culturele werksoorten, bevolkingsgroepen, ... (participatie) ;

-Kassa: het financieel in evenwicht houden van de exploitatie (economisch rendement). ...".

(Jef Elsen, Art. "Culturele Centra: tussen Kunst, Koning Klant en Kassa", in: Gids Sociaal-Cultureel en Educatief Werk, Zaventem, Kluwer Editorial, '94, afl. 8, p. 11 - 13)

" ... Vorig jaar smolten de drie adviesorganen inzake de culturele centra voor de Vlaamse Gemeenschap samen tot de Commissie van de Culturele Centra voor de Vlaamse Gemeenschap (CCCVG). Voorzitter werd LISO-adviseur Jef Elsen uit Heusden-Zolder. ...".

("Meer Vlaamse middelen voor Limburgse Culturele Centra", Het Belang van Limburg, 30-31/1/'93)

EEN NIEUWE UITDAGING

"... Jef Elsen is weldra 25 jaar beroepshalve actief in de sociaal-culturele sector. Maar ondanks zijn jarenlange ervaring is hij nog lang niet "vastgeroest". Hij blijft creatief en inventief. Jef Elsen is ook en vooral een verdraagzaam man. Hij is een specialist van het Cultuurpact en een verdediger van de ideeën over informatie, inspraak en participatie ...".

("Kandidatuur Jef Elsen voor de Provinciale Prijs Sociaal-Cultureel Werk", Jan Aerts, Voorzitter Limburgse Raad voor Cultuurbeleid, Hasselt, 12/2/'93.)

"... Ik ben zelf tevreden over 25 j. inzet in de sociaal-culturele sector. Ik heb keihard gewerkt en op geen inspanning gekeken. Avond- en weekendwerk behoorden als vanzelfsprekend tot de job. Ik ben gelukkig met de tastbare resultaten. De voorbije maanden hebben me ook duidelijk gemaakt dat ik in Limburg en in Vlaanderen kan rekenen op vele goede kennissen en vrienden.

Ik beschouw mijn inzet voor Limburg en voor Vlaanderen echter niet als voltooid. Ik hoop mij 100% te kunnen inzetten voor de verdere uitbouw van het sociaal-cultureel werk in Voeren en in Zuidoost-Limburg. ...".

(Curriculum Vitae "Jef Elsen, Voeren en Zuidoost-Limburg", Heusden-Zolder, '95, p. 11.)

De heer Jef Elsen was te gast op onze workshop van 11 december 1995. Als afsluiting dankte de voorzitter hem voor zijn uitgebreide, interessante en vertouwen-wekkende informatie.

afb.: Directeur. Jef Elsen (links). Onze voorzitter, Luu Lieben, luistert aandachtig toe.Foto Rik Palmans 11.12.1995

afb.: Nòg bij de Heemkring: vlnr.: Theo Broers, Jef Elsen, Elza Vandenabeele. Foto Rik Palmans 11.12.1995 20 u.

======

p. 30

(Red.)

ONZE GOEVERNEURS

Wij in Voeren zijn aan onze derde Limburgse goeverneur toe

Vanaf 1 september 1963 was dat de onvergeten Louis Roppe (+ 1982).

In 1978 werd hij opgevolgd door Harrie Vandermeulen (Bree 1928; doctor in de rechten, licentiaat econ. wetenschappen) . Bij een viering op Aldenbiesen, 16 november 1995, werd hem door Arnold O. Wieland, grootmeester van de Duitse Orde, het Goldenes Verdienstkreuz van die Orde uitgereikt, mede om zijn bijdrage tot ontstaan en bloei van het internationaal Kultuurcentrum Aldenbiesen. In de feestbundel goeverneur Vandermeulen "Miscellanea Baliviae de Juncis" (Balije Biesen), komt Sint-Pietersvoeren meerdere keren ter sprake. Limburg is de provincie van de D.O.: Bernissem, Diepenbeek, Gruitrode, Sint-Pietersvoeren,... Biesen.

We danken Harrie Vermeulen voor het vele dat hij voor provincie en Voeren gedaan heeft, en wensen hem nog een lange reeks rustig-aktieve jaren toe.

***

En nù bijt onze provincie de spits af met de eerste dame-goeverneur van het land, Hilde Houben-Bertrand. (uit te spreken Hoeben of Houben?)

Feministen zijn het oneens. De enen zeggen: goeverneur: Een vrouw heeft recht op de zelfde ambtsnaam als een man. Een dame-sekretaris van een school? De anderen: voor elke funktie moet een vrouwelijke term gevonden worden: goever-neuse...? Vertegenwoordigsters van de vorst, in de 15e-17e eeuw, waren goevernanten (geen goevernantes...)

Mogen we een andere titel aanreiken? goeverneurs(s)e!

In Sint-Martensvoeren kennen we nog de naam "nieënesje", = naaierse; vgl. "nieëne, drieëne" voor naaien, draaien. In 's-Gravenvoeren: "niejaas" (zou toe te voegen zijn aan D'r Koeënwòòf nr.9 p. 27, onder nr. 1.In oudere teksten is er sprake van pachters(s)e, halfwinners(s)e. In het huidig Nederlands: domineese

***

Wij in het oude Land van Dalhem hebben iets met goeverneurs van Limburg.

De eerste goeverneur (1830) van het nog ongedeelde Belgische Limburg, hoofdstad Maastricht, was F.K.A. baron de Loë Imstenraedt de Mheer. Later, tot 1838, was diezelfde F.K.A. meermaals de pro-Belgische burgemeester van Mheer. Zie Leerssen, "Mheer", p. 104 vv, alwaar foto.

P.L. Louis M. baron de Schiervel was goeverneur van de Belgische provincie Limburg van 1843 tot 1857. Hij was afkomstig van Broek (Altenbroek, 's-Gravenvoeren, dat toen nog tot de provincie Luik behoorde), maar was ondertussen naar Rotem, in het Belgisch gebleven deel van Limburg, getrokken. Goeverneur Roppe wijdde een uitvoerige studie aan hem en geeft daarin een in het Frans gestelde brief weer (16 juli 1825) die eindigt met

"ig goen partiuskens, stod oppem aan; haij en zal meggend eweg triven": " ich goon ...sjtoot op 'm aan. E zal mich 'nt e-weg drieve". "Ik ga (pardoes? - wij zeggen nu pardaaf) onverschrokken op hem toe. Hij 'n zal me niet weg drijven"

Stod, meggen en triven: assimilaties; e-weg, vgl. e-zeu (=zo)

***

Op 18 12 1995 waren vijf Voerenaars tegenwoordig bij de overhandiging door Joep Leerssen, van zijn boek over Mheer, aan goeverneur B.J.M. baron van Voorst tot Voorst, in Maastricht. In Nederland heeft alléén Limburg een goeverneur. Al de andere provincies hebben een Kommissaris der Koningin (des Konings).

===

p. 31 - 33

Jaak Nijssen

BIJSCHOLING VOOR DE GIDSENKURSUS: GROENENDIJK/DE WARRIMONT, , LEERSSEN

sommige delen van de oorspronkelijke tekst werden omwille van wettelijk bezwaar weggelaten .

De Gidsenkursus zal niet meer zijn zoals hij was: niet minder dan drie fundamentele bijdragen op een paar maand tijd werpen veel overhoop of bevestigen in die kursus voorgehouden standpunten, namelijk voor geschiedenis, landschap, ekonomie ..(zie bibliografie)

Groenendijk (met hem hadden we reeds een gesprek in onze klub) en de Warrimont (niet onze Fred, maar zijn broer) doen ons definitief het bekende cliché, "de mens begint in Voeren op Rulen, ca. 6000 jaar geleden", verlaten.

Het beeld wordt nu: De mens in onze omgeving is teruggevonden in de Maastrichtse Belvédère-groeve, ca. 2500 eeuwen geleden (vgl. Sweron 1994, "Voeren" en de daar aangehaalde bronnen). In Voeren zelf komen we hem - als middenpaleolitieker -daarna weer tegen ca. 500 eeuwen geleden, in massale vondsten: Hoogbos, Snauwenberg, Mescherheide, Beekberg. Dan komt de Weichsel (=Würm)-ijstijd. De noordenwind blaast een meters-dikke laag löss over de oude beschaving heen. Als daarna de klimaatomstandigheden verbeteren (120 eeuwen geleden), doet de Mag-daléen-mens - een laat-paleolitieker - het Voerdal aan (onze tentoonstelling "De Rendierjagers" 1991). Pas véél later, 60 - 30 eeuwen geleden, wordt ons gebied de bekende kern in de zware (silex-)industrie van die dagen, Rulen / St. Geertruid naast Le Grand Pressigny, in wat nu Frankrijk is, en Krzemionki, in wat nu Polen is. Daarna is het wachten op de Romeinen.

G & W hebben ook het belang van de "200 meter"-grens sterk onderlijnd: de hoogte waarboven er geen löss meer voorkomt in heel Europa, en waar, voor onze streek, eventuele overblijfselen van de midden-paleolitieker geen bescherming hadden en kunnen weggespoeld zijn. Deze grens verdeelt de Voerstreek in een NW en een ZO-helft.Toevallig komt ze overeen met de ZO-rand van de kwartaire Maas (Weersterheide - Katterot - Schilberg - Heienraad)

Het besluit, dat de middenpaleolitieker liefst op de rand van de hoogten geleefd heeft, moet nader bekeken worden: als sindsdien onze dalen een tiental meter dieper zijn geworden (vgl. p. 35, midden onderaan) dan kunnen daar de sporen van die mens uitgewist zijn.Een belangrijk argument vóór een voorkeur van die mens voor de rand van hoogten als verblijfplaats is de vergelijking met de leefwijze van huidige mensengroepen die in vergelijkbare omstandigheden leven, namelijk de Kanadese Eskimo's.

Wat zijn dat voor mensen geweest, die midden-paleolitiekers? Waren het Neanderthalers net voor hun uitsterven? Of waren het direkte voorouders van òns? Hoe hebben onze vòòr-medeburgers van het Hoogbos (toen zonder bos) gestreden, geleden, gebeden, gefeest? Uit de algemene geschiedenis weten we dat ze het vuur kenden en ontzag hadden voor de doden.

En waar plaatsen we die mens? Waren er hier mensen, op De Plank of op Gieveld bij voorbeeld, die gezien hebben dat Hoogkruts en Krapoel op de bodem van de Maas lagen? Dat is twee miljoen jaar geleden. Neen, de Belvédère-mens en die van het Hoogbos leefden toen de Maas zich teruggetrokken had naar waar nu Gronsveld en Eijsden liggen.

G & W geven onze klub een pluimpje: P. 38 links-boven schrijven ze: "Op de tentoonstelling "Rendierjagers,.." in 1991 te 's-Gravenvoeren, zijn voor het eerst vond-sten van deze vindplaats (Snauwenberg, red.) tentoongesteld." Het komt ons voor dat onze tentoonstelling ze gestimuleerd heeft om tot deze publikatie te komen.

Voor belangstellenden hebben we nog enkele exemplaren van het bretreffende tijdschrift-nummer ter beschikking.

***

.

***

Joep Leerssen (we hadden hem op een van onze workshops, toen hij zijn vorig boek voorstelde) heeft de geschiedenis van Mheer neerschreven. In vlotte taal. En tot in de jongste tijd: Bij de presentatie in Maastricht noemde de gouverneur dit laatste: "over onze eigen (historische, red.) schaduw heenspringen".

Het boek bevat uitgebreide informatie, die voor Mheer specifiek is. Maar in de grond kan het boek voor elk dorp in de omgeving dienen. Moet dan alleen aangevuld worden met specifieke informatie,.. Voor 's-Gravenvoeren staat in Leerssen's boek zeer veel, omdat Mheer er voor een deel van zijn geschiedenis van afhankelijk was. Voor Sint-Martensvoeren, Sint-Pietersvoeren en Aubel omdat ze 3 eeuwen lang veel invloed hebben ondergaan van de kasteelheren van Mheer (Imstenrade, Loë).

---

Cursusreeks over de prehistorische archeologie

"Een geschiedenis van de Oudste Tijden"

De manier van leven. vanuit het uitgangspunt `kunst en geestesleven'

12 woensdagavonden om 19 uur

De reeks wordt afgesloten met een gratis rondleiding in het museum waaraan u met Uw familieleden mag deelnemen

***

"Bewust is het accent gelegd op de evolutie in West-Europa en op de plaats van de Lage Landen in dit gebeuren.

We volgen de mens als nomadische jager-voedselverzamelaar en zien hoe hij zich na verloop van tijd als landbouwer of veeteler gaat vestigen De technologische stap naar metaalbewerking zal in het oostelijk Middellands Zeegebied uiteindelijk leiden tot het ontstaan van een stedelijke beschaving. In onze gewesten gebeurt dat pas rond het begin van onze jaartelling. Meteen ook het eindpunt van de prehistorie hier"

Plaats van het gebeuren

Gallo-Romeins Museum

Kielenstraat 15

3700 Tongeren

12 woensdagavonden om 19.00 uur

13/03 - 20/03 - 27/03 - 17/04 - 24/04 - 08/05 - 15/05 - 22/05 - 29/05 - 05/06 - 12/06 - 19/06/96

Het cursusgeld bedraagt 3.350 BEF, 3.100 BEF voor reductie-houders en 2.75O BEF voor Amarant-leden

Het aantal inschrijvingen is beperkt

Voor inlichtingen: Gallo-Romeins Museum

Tel.: 012/23.39.14 Fax. 012/39.10.50

=====

p. 34 - 35

(Red.)

DE KOLLEGA'S

Bij het opnieuw verschijnen van "VOEREN AKTUEEL" kijken we als "KOEËNWÒÒF eens rond. Wij, met wellicht de kleinste oplage van allemaal, maar met een eigen profiel. Besluit uit die rondblik: we zullen mogen op onze achterste poten gaan staan!

"VOEREN AKTUEEL": In den beginne was er "DE VOER", dat op onregelmatige tijden verscheen. Het was de spreekbuis van de voorstanders van de overgang van Voeren naar Vlaanderen. Het stierf een stille dood. In 1977 stichtte Guido Sweron "Voeren". Nogal kombattief. In 1983 werd dit, onder impuls van Rik Palmans, omgebouwd tot "Voeren Aktueel", dat opener van opvatting was. Het schijnt dat het zo goed liep, dat het zelfbedruipend was. Tot 1990. We hebben het gemist! En nu is het er terug. 16 kantjes A4. "MAATSCHAPPELIJK EN CULTUREEL TIJDSCHRIFT VOOR VOEREN" In de oude geest, maar steviger in de handen van de partij Voerbelangen.In de opvallend frisse opmaak heeft Claire Lemmens de hand. Ons medelid RB heeft er al in geschreven en BM maakt een stukje over onze erevoorzitter.

Bedoelde partij heeft ook een tweemaandelijks vlugschrift: "UW RAADSLID".

Het "KONTAKTBLAD" is in 1964 als gestencild blad opgericht Later heeft het een gedaanteverwisseling doorgemaakt. Het geeft 4 keer per jaar AKTIVITEITENKALENDER, waarvan de sprekende lengte overeenkomt met de veelheid van het klulturele leven in Voeren!

Het oudste van al onze bladen is de wekelijkse lokale bladzijde van "HET PAROCHIEBLAD", in feite de achterkant van "KERK EN LEVEN". We hebben geweten dat die bladzijde voor elke parochie apart gemaakt werd. Er heeft daarvan een voorloper bestaan: een met de hand geschreven, op stencil overgebrachte tekst voor 's-Gravenvoeren, van vóór de eerste oorlog, òòk opgenomen in een algemeen blad.

De luiksgezinde minderheidsgroep Action Fouronnaise, die nauw aanleunt bij de huidige meerderheid in de gemeenteraad, heeft elke 2 maand zijn 42 A5-kantjes, al de Nederlandstalige bladen in één: schoolblad; partijblad, heemkundeblad (artikel over de brug van Sint-Marten om van te snoepen!), aktiviteitenkalender,...In de jongste nummers een paar foto's met ons medelid TB. Le Foron is in 1977 begonnen

Om de 3 maanden verschijnt "MilieuGroep Voeren Aktueel". De titel dekt de lading. Redaktie: ons medelid JB Dan zijn er nog de huisbladen.

De jongste van allemaal, "URSULA'S RUSTUURTJE" van het rusthuis van de Ursulinen, met - voor ons - buitengewoon interessant, de geschiedkundige bijdragen van de hand van Jean-Marie Ernon. Voor buitenstaanders jammer dat hij ze niet ondertekent. De geest van gemeenschap? Om de 4 maand 40 bladzijden A4. Tweetalig: een rusthuis in Vlaanderen met invloedrijk Luiks publiek. We begrijpen dat het soms dansen is op een taalkundig slappe koord

"VOERSPROKKELS" van de Provinciale school is ook al over zijn 50e nummer heen. Twee keer per jaar 30 bladzijden A4. Van een eerder algemeen blad, dat ook nogal eens heemkundige bijdragen opnam, is het geëvolueerd naar een zuiver schoolblad, dat sinds het jongste nummer aktief aansluit bij de hoofdpersonen van de school, de leerlingen. Lay-out van Rik Palmans!

Zijn ze dat allemaal? wie schrijft, die blijft!

====

p. 36 - 37

Luu Lieben

BÈR ESSERS IN MEMORIAM

Op 28 oktober 1995 overleed de Heer Bèr Essers, in de leeftijd van 69 jaar.

De laatste zes jaar van zijn leven was hij voorzitter van "de Veldeke-krink" vaan Mestreech"; onze Heemkring heeft goede contacten met de Veldeke-krink. Vele jaren werkte ik met Bèr Essers nauw samen in hetzelfde bedrijf; de herinneringen aan hem zijn oprecht, uitstekend.

Drs. Phil Dumoulin is intussen de nieuwe voorzitter van de "Veldeke-krink vaan Mestreech"; hij schreef de hiernaast weergegeven laatste groet aan de overledene, en dat in onvervalst Maastrichts dialect.

Ter herinnering aan de overledene en vanwege zijn bijzonder verdiensten voor de Heemkunde in het algemeen i.c. met uitstraling tot in de verre omgeving van Maastricht verantwoorden en onderstrepen wij hierbij de opname van die laatste groet.

Deze laatste groet was gepubliceerd in de "Kroniek vaan Mestreech", 5e jaargang, week 44, 1 november 1995: zie hiernaast.. Deze kroniek verschijnt elke week in het weekblad "de Maaspost" dat uitgegeven wordt in Maastricht.

Moge Bèr Essers rusten in vrede.

toegevoegd: Bèr Essers, t Milieugebed en uittreksel lijk boven aangehaald

===

Lüj

in memoriam

meester Fieseen

Mere Anselma

Frans Welraven

Leo Hermans

Jef Beckers

WYNAND VANDEBERG OVERLEDEN.

Bij Vandeberg "in het Veld", op de plaats van de Romeinse villa, in Schoppem, zijn we dikwijls te rade gegaan in zijn lang en zelfstandig leven.

Als hij je iets vertelde kon je ervan op aan dat het zo was. Hij vond het niet nodig, bij de feiten iets bij te maken. (JN)

afb.: Het verlaten huis van Wynand Vandeberg "in het Veld" (foto Luu Lieben)

afb.: Robert Brouwers schilderde Wynand Vandeberg bij "zijn" Steenboskapel (1983).

---

Robert Broiuwers, koereur

---

===

p. 43 - 18

GEZÄÖMERS

"Gezäömers" is mede de neerslag van allerlei losse gesprekken, òòk in onze maandelijkse workshops.

Vaste deelnemers aan die workshops worden met initialen aangeduid: TB = Theo Broers; RB = Robert Brouwers; ; MF = Margriet Frijns; JG = Jean Geelen; JL = Jos Lieben; LL = Luu Lieben; FM = Fridy Maurer; HM = Hans Maurer; JN = Jaak Nijssen; EV = Elza Vandenabeele; FW = Fred de Warrimont,; D'r Koeënwòòf wordt hier afgekort tot KW

***

1 KADASTER

Het kadaster heeft in België en in Nederland een totaal verschillende rol. In België is het louter een middel om het bedrag van de "grondbelasting" vast te stellen. Het heeft op zich geen verdere juridische bewijskracht. Aktueel probleem: de kerken van Sint-Marten en Moelingen staan op het kadaster als eigendom van de gemeente, de vier overige als eigendom van de plaatselijke kerkfabrieken. In Nederland heeft het kadaster een veel ruimere betekenis. Bij het aanleggen van een waterleiding bv. wordt het ter hulp geroepen...

De toekenning van de kadasternummers is in beide landen ook totaal verschillend. In Nederland worden bij mutaties (een deling bijvoorbeeld), heel nieuwe nummers toegekend. In België kent men daarentegen de "exponenten". Bij een mutatie wordt het oude nummer aangehouden, maar er wordt een lettertje achter gevoegd; of het bestaande lettertje wordt vervangen. Zo ontstaat, bij deling van nummer 426: 426 a en 426 b. Worden 1057c en 1134 samengevoegd, dan krijgt het nieuwe perceel bv. het nummer 1057 g (als de exponenten d t/m f reeds gebruikt zijn).

Deze werkwijze is biezonder gunstig voor onderzoek naar de ontwikkeling van het landschap: de kadasternummers resumeren de geschiedenis van de percelen. Soms is dat vrij ingewikkeld: in 's-Gravenvoeren hebben al de huizen aan de westkant van de Boomstraat het nummer A 688 (met allerlei exponenten): ca. 1840, bij de opstelling van het eerste kadaster,.was dat nog één wei!

Een gevolg hiervan is o.a. dat we in niet te "onrustige" gebieden, ook heden een huis b.v. mogen aanduiden met zijn nummer van ca. 1870 (Popp)

Komt anderzijds gelijk wanneer een kadasternummer voor zonder exponent, dan is het perceel onveranderd gebleven sinds 1840. Dergelijke onveranderde percelen bestaan er tot op de dag van vandaag inderdààd nog.

2. OUDE FOTO'S

Een tentoonstelling van de 50- en 60-plussers van 's-Gravenvoeren toonde hand-werk, maar had ook het initiatief genomen om hopen trouwfoto's bij elkaar te zoeken, met bijschrift. Het werd een succes! Ook andere foto's waren er te zien.

3. GEDICHTEN

Nele Warson, nu ca. 14 jaar, kleindochter uit de Sint-Martense familie Vroonen-Wampers, was op 30 september 1995, op uitnodiging van de plaatselijke Davidsfondsafdeling, te gast in Sint-Martensvoeren, samen met andere jongeren, voor een poësie-avond. Zie KW 10 p. 32, boekbespreking

4.MEDEWERKING IN 1995 TB heeft meegewerkt aan een RTL-uitzending over de heksen-traditie van Haccourt.TB nam met elementen uit zijn verzameling deel aan de hanententoonstelling van Tellin in Luxemburg, naast premier Dehaene en de burgemeester van Charleroi, Van Couwenberghe. Dezelfden die ook in het franstalig sportcentrum van Sint-Martensvoeren deelnamen, met uitzondering van Dehaene. (JN)

5. TAAL

't Haat mele op os blome (JN). . . Mele zijn bladluizen. Het Hoogduits kent die Milbe, zij het in andere betekenis: mijt. Het woord "meel" herinnert aan nl. geel (in de Vlaanders: geluw) / gelb; erwten (in de Vlaanders: erweten) / Erbsen. De b/w gaat verloren na r en l (JN) In Maastricht hebben ze het over smeeljes voor die plantenparasiet (LL)

gaeche (JN)= hijgen. D'r hoond looch te gaeche. In 's-Gravenvoeren "gechte" (RB).

oongesiefers (MF, JN): ongedierte (Ungeziefer)

mazzjerang (MF): mengelmoes.

krutteltig (JN) = (ongeveer) kregelig, lichtgeraakt ... Wat bes doe krutteltig hüj. 'ne Krutteltige kaeël ...

Op de jaarvergadering van de Limburgse vereniging voor Dialect- en Naamkunde in Rolduc op 18 november 1995 zette José Cajot, de kenner van de Overmaas-talen, op levendige wijze een modern aspekt van de lokale talen uiteen: hoe ondergaat de lokale taal de invloed van de standaardtaal op de grens van twee standaardtalen? In dit geval de invloed van Nederlands en Duits in de streek rond Rolduc. Ook dialektkunde is geen nostalgie. . .

Ad Dams 1995: "Dialect als moedertaal, Nederlands als goede tweede". In Traditie, tijdschrift over tradities en trends, voorjaar 1995 (zit in onze leesmap)

6. HETE BLIKSEM

Op de KVLV-feestvergadering in Sint-Martensvoeren hebben we "hete bliksem" leren kennen. Met gebraden varkensribjes. Het tema van de avond van deze opmerkelijk dynamische KVLV-groep was: "andere kulturen". Ook andere eetkulturen, met gerechten uit India, uit Noord-Afrika. . . en van bij ons. "Zij" typisch, en "wij" typisch. Ons typisch gerecht was "hete bliksem". Tiny Dodemont-Peerboom had het van haar moeder, die van Heer/Maastricht afkomstig was. Drie delen aardappelen, één deel appelen en één deel gebakken "unne", uien. Het gerecht bleek voor vele aanwezigen onbekend te zijn. Trautje Dodemont-Vranken kende het onder de naam "hieëmmel-en-aeëd". Ik had al beide namen gehoord, wist ook dat het over stamppot ging, maar dat was ook alles. Eigenaardig dat enkele in der haast doorgenomen kookboeken het niet kennen. "Ons Kookboek" van de Boerinnenbond, zonder jaartal maar wel veertig jaar oud, niet in de index, niets dergelijks onder aardappelbereidingen, niets dergelijks onder stamppotten. Eigenaardiger nog, dat ook Engels-Geurts "Heerlijke gerechten uit de Limburgse keuken" geen van beide namen kennen; wél stamppot van appelen (met spek). Hoe bekend of onbekend is dat gerecht hier in de buurt? In het naburige Wallonië soms?

7. OOIEVAAR. Openbare geboorte-aankondiging aan de Hoogstraat 263 te 's-Gravenvoeren. Mooi gebruik, nieuw in Voeren? . Overgewaaid van Nederland? Aankondiging staat vanaf 1e, 2e, 3e dag na de geboorte tot aan de dag van de toediening van het H. Doopsel? (LL) (Foto LL november 1995)

8 WAT IS HEEMKUNDE? Op een bijeenkomst over "Heimatpflege" in Steigra, Sachsen-Anhalt op 23 sept. 1995 kwam onder andere een begrip naar voren, dat bij ons niet zo bekend is: "Bodendenkmal", "bodem-monument". Ook een perceelsvorm, een helling kan een monument zijn.

9. MOELINGEN

Een wandeling van de Milieugroep op 15 oktober 1995, rond Moelingen, onder leiding van Victor Walpot onthulde veel natuur, maar ook werden, onder andere, bekeken: de "Roei Wei" (het voormalige Hof Ten Droyen), een raadselachtige "sjloont" (De Keel), enz. .

10. WAT BEHOORT TOT DE HEEMKUNDE?

Op de dag voor volkskunde op 28 oktober 1995 in Venlo, over de Dood, stelde Egelie in zijn bekende verzorgde taal de (Ned.-) Limburgse gedenkkruisen voor. Cox (Bonn) ontleedde de moderne denkwijze over de dood, toonde aan hoezeer de "politiek" daarvoor interesse betoont. Het gegeven van de dood is zeker een onderwerp voor volks- en heemkunde. Centraal daarbij staat de houding tegenover een hiernamaals. De vraag in hoever katolieke en protestantse kerkelijke groepen, besturen en basis, een hiernamaals aannemen, bleek nogal wat gevoeligheden te treffen. Ook werden de psychiatrische aspekten van het rouwproces behandeld. Weer eens bleek dat heemkunde vèr over nostalgie heen springt. "Over onze eigen schaduw heen springen"..

11. S'N-MAEËTES-ZÄÖMERKE.

Dit echt of vermeend meteorologisch verschijnsel (enkele warme dagen rond S'n Maeëtemis = Sint-Maartensdag, 11 november) werd aan de uitgang van de kerk onder schutters in Sint-Martens-Voeren genoemd.

12. MUZIEK

Vermelden we het geslaagde 5e Kerstconcert van Mulingia op 17 december 1995 en 10e Nieuwjaarsconcert in 's-Gravenvoeren op 7 januari 1995.

Een muziek-CD over de Bokkerijders: Marlstone Recordings B. V. , Lindenlaan 72, NL 6241 BD Bunde. De CD is in ons bezit.

13. SINT-PIETERSVOEREN: BAKSTEEN. Rik Palmans wees erop, dat er in Sint-Pietersvoeren, bij grondwerk, grote lagen baksteenmateriaal gevonden werden. Bij de bouw van landbouw-bedrijfsgebouwen werd een kuil uitgegraven, op perceel A 407, tegenover de Kommanderie, tussen de wegen naar Rulen en naar "d'r Iezere Peerboom" (niet de boom is van ijzer, maar het zal wel gaan om een oude perensoort "IJzerperen". We hebben nog van "Iezeräppel" gehoord). Er waren geen sporen van metselwerk, zodat we denken dat het om een baksteen-produktieplaats gaat. Wat we daar zagen is dus "brikkeroem"."Roem" verwant met ruimen. Ik heb het woord in mijn jonge tijd meermaals gewoon horen gebruiken. Er werden een paar foto's en een monster genomen, voor later onderzoek: geen enkele volledige baksteen (om de werkzaamheden niet te storen) (JN).

14. MOELINGEN, DELAHAUT: CAFEGESPREK.

A zegt: - Ik ben op de gemeente geweest om te vragen naar de naam van het kruispunt ten O van Moelingen. In het werk over het einde van de oorlog 40-44, van Sint-Geertruid: wordt "Lahaut" gezien als de vertaling van "daarboven", op de hoogte.

B zegt: - Natuurlijk klopt dat niet. (De)lahaut duidt op de naam van de caféhouder op het kruispunt zélf. Ik heb kort voor de jongste oorlog nog de weduwe Delahaut gekend. De man is in de oorlog 14-18 gebleven. Later hebben Frans en Bart Deckers er een coiffeurssalon gehad. Er was toen nog een deur op de hoek (later dichtgemetst). Er is ooit een motorrijder door die deur gevlogen.

NB. - Sinds wanneer is dit punt bewoond? Op het kadaster van ca 1840 en op de Atlas Cadastral van Popp (ca 1864) wàs er daar zelfs nog geen kruispunt, want de weg van Moelingen naar 's-Gravenvoeren liep noordelijker. Meer nog: bij het vastleggen van de grens tussen de Nederlandse en de Belgische staat in 1839 grensden Moelingen en 's-Gravenvoeren helemaal niet aan elkaar, wèl Mesch en Berneau! In 1843, bij het definitief afbakenen van de grens, vond er een terreinwissel plaats: België kreeg hier grond bij zodat de weg Moelingen-'s-Gravenvoeren op Belgisch gebied kwam te liggen (Nuyens 1956 "Staatkundige geschiedenis. . . ", p. 179 v). Het verworven terrein werd ondergebracht in de kadaster-sektie "D" van 's-Gravenvoeren... Kort vóór 1895 werden de verbindingen getrokken, enerzijds van Moelingen-Molen naar het oosten toe, anderzijds van 's-Gravenvoeren-Dries naar het westen toe, welke beide wegen aansloten op het middenstuk van de oude weg, (Bouwen door de eeuwen heen p. 18; kadaster).

De andere weg van het kruispunt, Battice - Moelingen-Withuis, is de eerste macadamweg in België (Génicot 1948 "Routes"p. 44). Daarbij mogen we niet denken aan teermacadam, maar aan macadam in de oorspronkelijke betekenis van het woord: Mac Adam vond de ideale verhouding van verschillende steengrootten die aan een wegdek een biezondere stevigheid geven. (JN)

afb.: Moelingen (Popp ca. 1864).

Noorden boven, schaal:

tussen de pijlpunten van de lijn onder nr 419a;100 m.

Het kringetje bij nr. 584 is het latere kruispunt Delahaut.

15 BOEK VAN FRANS MEERTENS, 1996 "De laatste feestmaaltijd aan de overkant. Verbeeldingsverhalen", z. pl. Hoe zouden mensen, die hier ruzie met elkaar hadden, elkaar in het hiernamaals ontmoeten? Boek te koop bij de auteur, Steenweg 12 Rekem, tel 089 71 40 35.

16. LEESMAP

In de leesmap, die onder de regelmatige deelnemers aan onze workshops cirkuleert, zitten ook: "De Natuurgids" (IVN-Limburg, Heerlen) en "Mens en Natuur" (IVN, Amsterdam). We laten aan de milieugroep om er dieper op in te gaan. Tenzij ons iets speciaal opvalt. Uit Eijsdens Verleden (Eijsden). Heemkundig Handboekje voor de Antwerpse Regio, driemaandelijks tijdschrift van GITSCHOTELBUURSCHAP v. z. w. en Die Gibu Gazette, tweede tijdschrift van de GITSCHOTELBUURSCHAP. . . (beide Borgerhout). Kwartaalblad Limburgensia (Boekhandel Boom, Roermond, die regelmatig om D'r Koeënwòòf vraagt). Maas en Regio, maand-agenda (Maastricht). Het Tijdschrift van het Gemeentekrediet (Brussel); geeft zowel geschiedkundige als aktuele studies op professioneel niveau.

17. DORPSVERGADERINGEN

In meerdere dorpen van de Voerstreek werden dorpsvergaderingen gehouden met als tema: de verkeersveiligheid. De leden van onze club namen er aktief aan deel. In Sint-Martensvoeren had BM daar een stimulerende funktie bij.

18 TIJDSCHRIFT

Het tijdschrift "Traditie," Tijdschrift over tradities en trends. Een uitgave van het Nederlands Centrum voor Volkscultuur, met medewerking van de Federatie voor Volkskunde in Vlaanderen. Redactie en exploitatie: Lucasbolwerk 11, NL-3512 EH Utrecht. Gaat zijn tweede jaargang in (1996). Het abonnement kost fl 30, - of BEF 600. Met een massa kleurenfoto's. Een greep uit de inhoud (4 nummers 1995): Bedel-liedjes, Sinterklaas, Russische miniaturen, clown Joop Teuteberg, Rozen verwelken, schepen vergaan. . . , Geneeskrachtige bomen . . . We zullen het in de leesmap steken.

19. SINT MAARTEN

Stefaan Top 1995: "Sint-Maarten in de kijker", Studiedag Leuvense Vereniging voor Volkskunde. In Alledaagse Dingen, nieuwsblad voor volkscultuur, regionale geschiedenis, folklore en volkskunst in Nederland en Vlaanderen (Utrecht)" nr. 2, juni.

20. NATUURRESERVAAT

"Natuurreservaten v.z.w.", vereniging voor natuurbehoud in Vlaanderen, heeft bij Altenbroek 158 ha. in eigendom verworven. Een zwaarwegend nieuw element in onze samenleving, resultaat van volgehouden belangstelling ter plaatse en van ondernemingsgeest...

21 VOEREN 2000

In 's-Gravenvoeren werd een publiek dienstencentrum in gebruik genomen. Naar het schijnt begint het op kruissnelheid te komen. Nòg een zwaarwegend nieuw element in onze samenleving, resultaat van volgehouden werking ter plaatse en van inventiviteit...

REAKSIES

In een paar van onze maandelijkse workshops werd D'r Koeënwòòf nr. 10 grondig besproken, wat soms de redakteur lichtjes deed steigeren. Een goed teken: de deelnemers aan die gesprekken zullen merken dat dit nummer er door beïnvloed is.

We blijven openstaan voor reakties, goed- en afkeurende, opbouwende.

AANTWÄÖED

22. VERSJES

Uitvoerige reakties kwamen er op het artikel van EV over oude versjes van Moelingen: een inzending van MF, een reaktie van TB. Deze reakties werden als aparte artikels opgenomen.

23. FOTO VAN DASSEN

We twijfelden zélf al bij die foto van het dassengevecht. (KW 10 p. 26) Nu kregen we volgende reaktie: we moeten ons niet afvragen op welk stadium van het gevecht de foto gemaakt is. Het is een geposeerde foto. Die indruk krijgt men inderdaad.

24. INDEX

De beloofde index over de eerste 10 jaargangen blijft beloofd.

25. LITERATUUR, ALGEMEEN

Er werd gevraagd waar al die opgegeven literatuur te vinden is. Wellicht niet in de lokale biblioteken. Alleszins wèl in de Stadbiblioteek Maastricht, in de Provinciale Biblioteek en in het Provinciaal Dokumentatiecentrum Hasselt. Sommige items zijn ook in te zien bij leden van onze klub. Afspraak maken!

26. GRAANZAKKEN/MEELZAKKEN

In de Kommandeursmolen van Mechelen (Geul) zagen we op 27 augustus 1995 bij een excursie van de Werkgroep Molenzorg Zuid-(Belg. -)Limburg, een zak vullen, die de verhoudingen had van die van de Aubelse munt (zie p. 7 vv.). Hij droeg het opschrift "Knecht'sche K. . . Mühle Els(en?)-feld a. M. "

-Vraag: "waarom is die zak zo lang"?

- Antwoord: "Omdat hij zo gemaakt is" ...

Bij verder spreken bleek dat er gewoon niemand wist waarom die zak anders was...

Elsfeld ligt op de Main, 20 km Z van Aschaffenburg. (JN)

VRAOGE

Het is de bedoeling, hier nog eens te wijzen op alle vragen, die in de verschillende voorgaande kolommen gesteld zijn. En ook eventuele los aan ons gestelde vragen.

27. HETE BLIKSEM.

Hoe bekend of onbekend is het gerecht "hete bliksem", "hemel en aarde" hier in de buurt. In het naburige Wallonië soms? (van p. 44)

28. SINTERKLAAS

Het Amt für rheinische Landeskunde / Volkskunde (Frau Dr. Fadel), Endenicher Strasse 133, D-53115 Bonn, Tel (0049 228) 98 34-256 Fax (0049 228) 98 34-119, vraagt beschrijving van Sint-Niklaas-gebruik, in onze jonge tijd en nu.

29. MOELINGEN

Wie zegt ons welke Moelingse huizen weergegeven zijn op pag. 52, (de foto uit Toynbee 1917)

30. JONGE TRADITIES

Graag konkrete gegevens over het gebruik met de ooievaar en het eventuele verband met het doopsel (p. 44)

aankondiging excursie Godsdal 24 maart 1996

====

Elza Vandenabeele

LIJST VOERENSE TIJDSCHRIFTEN,

BIJGEKOMEN SINDS DE LEDEN VAN DE HEEMKRING DE BIBLIOGRAFISCHE LIJSTEN KREGEN

Leerssen, Baerten hebben herinnerd aan meerdere oudere werken. Ook hebben we door deze publikaties enkele ons totaal onbekende titels ontdekt....

Met deze literatuurlijst wordt meteen een databank opgezet, die de hele bibliografie Voeren moet gaan bevatten.De drie klassen, H.., M.., P.. laten interpolaties toe, tussenvoegingen, als later nieuwe kategorieën nodig worden (waarvoor dan A.., I.., Q.. kunnen dienen.

****

H 00 Oude vaderlanden

H 10 Limburg + De landen van Overmaas

NN, 1881. Audiëntie bij den Spaanschen gouverneur der Landen van Limburg en Overmaas, In: Maasgouw 3, p. 473-474..

Geusau, von, 1903. "De politieke indeeling van Limburg (1794-1839)", PSHAL DL. 39.

Goossens, G., 1910. Etude sur les Etats de Limbourg et des Pays d'Outremeuse pendant le premier tiers du XVIIIe siècle, suivi du texte de la "Notitia de rebus statuum provinciae limburgensis" de l'abbé Nicolas Heyendal, Kerkrade: Alberts / Louvain: Bureau des recueils

Verkooren, Alphons, et al, 1916. Inventaire des chartes et cartulaires des duchés de Brabant et de Limbourg et des pays d'Outre-Meuse, le partie: 8 dln, Bruxelles.

Boeren, P. C., 1935. De oorsprong van Limburg en Gelre en enkele naburige heerschappijen, Maastricht/Vroenhoven: Van Aelst.

Buchet, A., 1949. Documents inédits d'histoire limbourgeoise. L'organisation judiciaire et administrative des Pays de Limbourg, Daelhem, Fauquemont et Rolduc après la conquête française, Verviers.

Verkooren, Alphons, et al., 1961. Inventaire des chartes et cartulaires des duchés de Brabant et de Limbourg et des pays d'Outre-Meuse, 2e partie: 4 dln., Bruxelles.

Thielens, J., 1968. Les assemblées d'Etats du duché de Limbourg et des pays d'Outre-Meuse au XVIIe siècle, Heule.

Janssen de Limpens, K. J. Th., 1977. Rechtsbronnen van het Hertogdom Limburg en de Landen van Overmaze, Bussum: Kemink

H 20 Limburg

Ryckel, A. de, 1869. La cour féodale de l'ancien duché de Limbourg, In: Bulletin de la Société d'art et d'histoire du duché de Limbourg dl. 9, p. 273-455.

Casier, C + Crahay, L., 1889. Coutumes du duché de Limbourg et des pays d'Outre-Meuse, 193 vv..

Piot, Ch., 1980. "Renseignements sur les archives de la haute Cour de Limbourg", In: Bulletin de la commission royale d'histoire, p. 159-198..

Baerten, J, 1991. La bataille de Worringen (1288) et les villes brabançonnes, limbourgeoises et liégeoises. - Villes et campagnes au moyen âge, Mélanges Georges Despy, Luik.

Dumont, Bruno, 1991. Les états de Limbourg et la fin de l'Ancien régime, In: P. Lenders ed., Het einde van het Ancien régime in België, Kortrijk-Heule: UGA., p. 81-139..

H 30 Dalhem

Bours, W. H., 1934-1935. Uit vroeger dagen: Bokkenrijders in Daelhemmerland, In: Nedermaas 12, p. 69-70.

M 00 Voeren, meerdere dorpen

M 10 Voeren, naslagwerken

Vaux, Henri del, 1835. Dictionnaire géo-graphique et statistique de la province de Liège. Liège: Jeunehomme.

NN, 1986. Lannoo's Provinciegidsen voor toerisme en vrije tijd. Limburg, -- : Directie Cultuur en Recreatie van de Provincie Limburg / Tielt: uitgeverij Lannoo.

M 20 Voeren, natuur

Ercken, D. + Decharleroy,D.+ Belpaire, C, z.d.. Biotoop-ontwikkeling en visstandbeheer in het Voerbekken, Rapport IWB Wb. V. R. 94. 030., Hoeilaart: Instituut voor Bosbouw en Wildbeheer, Duboislaan 14.

M 30 Voeren, geschiedenis

Miraeus, Aubertus, 1636. Rerum belgicarum chronicon ab Iulii Caesaris in Galliam adventu usque ad vulgarem Christi annum MDCXXXVI, Antwerpen: Lesteen.

Loë, - de, 1928. Les âges de la pierre, Musées royaux du cinquantenaire à Bruxelles, Belgique ancienne - Catalogue descriptif et raisonné: museumkataloog 1, /Bruxelles: Vromant, Remersdaal 133. spv; 134.

Messens, F., 1965. Les paroisses du Pays de Herve, .

Haas, J. A. K., 1988. "Het verdrag van Fontainebleau 1785. Maastricht en de Landen van Overmaas als internationale conflictstof aan het eind van het ancien régime", PSHAL 124, p. 264-344..

Ubachs., P. J. H., 1994. Ongewilde revolutie: Limburgs Maasland onder Frankrijk 1794-1814, PSHAL 130, Maastricht: LGOG.

Baerten, Jean, 1995. Harde Vlaamse koppen - de boeren van Voeren - van de Middeleeuwen tot 1962, St. -Genesius-Rode.

M 40 Voeren, bestuur en politiek

NN, 1961. Les communes de la Voer et la Frontière linguistique, 3, Luik: Grand Liège, kritiek: zie Baerten 1995..

Lejeune, J., 1962. Préliminaire. Note sur l'histoire des six communes. Transfert des six communes des Fourons à la province de Limbourg., Liège: Conseil provincial de Liège. Session ordinaire d'octobre: Commission d'enquete..

Baerten, Jean, 1995. In: Tijdschrift voor Filologie en Geschiedenis dl. 3, kritiek op : Les communes de la Voer et la Frontière linguistique - Grand Liège

M 50 Voeren, sociaal en economisch

Servais, P., 1982. Les structures agraires du Limbourg et des Pays d'Outre-Meuse du XVIIe au XIXe siècle -Annales, économies, sociétés, p. 303-319..

Molle, L. van, 1989. Katholieken en Landbouwpolitiek in België 1884-1914, Leuven.

Rutten, W. J. M. J., 1989. Huwelijk en partnerkeuze in een grensstad (circa 1830-1900), In: Eenheid en scheiding der beide Limburgen. Verslagbundel van het op 26 mei 1989 te Alden Biesen gehouden congres bij gelegenheid van de herdenking 150 jaar beide Limburgen. Verslagbundel

M 60 Voeren, spoorlijnen

Doorslaer, red., Bert van, 1991. Spoorwegen in Limburg, Hasselt: Provincie Limburg, Dienst voor Industrieel Erfgoed ISBN 90 6685 1033 3. DEPOT: D/1991/3569/10; Tongeren-Aken, p. 68-71.

M 70 Voeren, taal

Cajot, José, 1989. Neue Sprachenschranken im "Land ohne Grenzen " Zum Einfluss politischer Grenzen auf die germanischen Mundarten in der belgisch-niederländisch-deutsch-luxemburgischen Euregio, Köln/Wien: Böhlau.

Segers, Jan, 1993. Haspengouwse nederzettingsnamen. Een inleiding, In: Mededelingen van de Vereniging voor Limburgse Dialect- en Naamkunde 73., Hasselt.

Desmet, Jan, 0000. Dieren in sport en spel, Artis Historia, ganzekappen in Moelingen 11-15..

P 00 Voeren, de verschillende dorpen (niet onderverdeeld naar sub-klassen)

P 20 Moelingen

Toynbee, Arnold J., 1917. Der Deutsche Anmarsch in Belgien, WO 1. Moelingen foto's Voerstreek e. O.; p. 13 vv (zie afbeelding )

Kosigk. Anton von, 1925. Das Kgl. Preuss. Dragoner-Regiment von Arnim (2. Brandenb.) Nr. 12 im grossen Kriege. (zie afbeelding)

afb.: Uit Kosigk 1925: - De Bijs ,Moelingen 15 augustus 1914

afb.: Uit Toynbee 1917. Wie zegt ons welke huizen dit zijn?

In de schuur rechts zit een stukje vakwerk. Als we hedentedage geen vakwerk meer kennen in Moelingen, zal dat komen omdat het in 1914 is afgebrand.

P 40 's-Gravenvoeren

NN ca. 1670. Deductie raeckende de natuur der thiende tot 's Gravenvoeren..., Maastricht: RAL.

Fairon, E., 1912. La chaussée de Liège à Aix-la-Chapelle et les autres voies de communication des Pays-Bas vers l'Allemagne au XVIIIe siècle, Verviers: Féguenne..

Kleyntjens., J., 1942-1946. "De opheffing der Jezuïeten te Maastricht, 1773", PSHAL 78-82, p. 9-24..

Paape, A. H., 1969. Donkere Jaren - episoden uit de geschiedenis van Limburg 1933-'45 = Maaslandse Monografieën 10. -- p. 69-73: 's-Gravenvoeren, Hannibalspiel, Goffin, Claessens. Meertens (= Luc Franssen) vermeld p. 165.

Spang., Paul, 1984. Bertels Abbas delineavit (1544-1607). Les dessains de l'abbé Jean Bertels: Comment le premier historien du pays de Luxembourg a vu et dessiné notre région européenne et les hommes qui y vivaient, Luxemburg: RTL-Edition.

Brouwers, Robert, 1989. "Zomer 1914: De Eerste Wereldoorlog breekt uit", In: Voeren Aktueel 7. nr. 3 (juli), p. 21-27..

Brouwers, Robert, 1986. Tweehonderdste verjaardag van de huidige kerk van 's-Gravenvoeren, In: Voeren Aktueel 4. nr. 4 (november), Voeren, p. 16-18..

P 50 Sint Martensvoeren

Quix, Christian, 1835. Schloss und ehemalige Herrschaft Rimburg, die Besitzer desselben, vorzüglich die Grafen und Freiherren von Gronsfeld, nebst den umliegenden Dörfern, Aachen: Mayer.

Delahaye (Haye, R. de la-) R., 1986. De Latijnse School van Hoog-Cruts. Met een lijst van leerlingen, PSHAL 122, p. 103-148..

Tode,; Ernst, z. j. Familiegeschiedenis de Loë, 4 dln., z. pl. typoscript.

P 60 Sint Pietersvoeren

Grauwels, J., 1966. Regestenlijst der oorkonden van de landcommanderij van Aldenbiesen, Brussel, De nrs 2306, 2313, 2314, 2317 en 2320 gaan over St.-Pieters-Voeren.

tv-reeks Kats & Co, zondag 5 11 1995: Maas, grindgroeven, mergelfalaises, forellenkwekerij spv

====

kolofoon

dit nummer werd gemaakt in MacOS, CLARIS WORKS 4, letter: New York 10 punt (vorig nummer op DOS, WP 5.1, letter Times)

Bij het opstarten van de nieuwe systemen en de layout hadden we veel hulp van Rik Palmans, leraar informatika aan de Provinciale School; tevens kon dankbaar gebruik worden gemaakt van de ideeën, die Claire Lemmens in de computerlessen van de Avondschool doorgeeft.

Bij de voorbereiding van deze Koeënwoòf voor de fotokopie werd dankend gebruik gemaakt van de laserprinter van Voeren 2000, met technische bijstand van José Tossens en Joceline Aussems.

D'r Koeënwòòf nr 12 (1996/1)

Inhoud

DE EVOLUTIE VAN ONZE FRUITTEELT

KINDERVERSJES UIT EPEN (vervolg)

BROEK, ALDENBROEK, ALTENBROEK, LANGWATER; STASHAAG

Een wild varken (everzwijn) gedood in 1938

LEZING: OUDE STENEN KRUISEN

UITSTAP NAAR GODSDAL

EEN KRUIS KOMT TERUG, EEN KRUIS GAAT

MOELEGE, "ONDER DE POORT"

LÜJ...

GEZÄÖMERS

REAKSIES

VOERENSE BIBLIOGRAFIE

VRAOGE

NOORDKAAP IN VOEREN OP 29 MAART

TAALKURSUS LIMBURGS ("KAL GOOD PLAT")

========

DE EVOLUTIE VAN ONZE FRUITTEELT

Onze fruitteelt in een paar pennetrekken, geplaatst in haar natuurlijke omgeving, het agrarisch-economisch-historisch landschap van beide Zuid-Limburgen (B-NL) en het noordoosten van de provincie Luik.

Vertrekken we rond 1775. Wanneer we de kaarten van Ferraris bestuderen dan stellen we vast dat de traditionele "huisweide" een fruitweide was.

Uit oude geschriften leren we dat de boer hier allerhande fruit kweekte, deels uit noodzaak, maar vaak ook als aangename vrijetijdsbesteding. In dit laatste opzicht was hij niet alleen: ook de pastoor, de notaris en de dokter vonden dit een biezonder aangename en gezonde bezigheid.

Op het overgrote deel van de in kultuur gebrachte gronden werd graan geteeld. Het percentage grond dat als weiland in gebruik was slechts 13,8% in 1787 in `s-Gravenvoeren. We mogen deze gegevens, mits enkele korrekties, extrapoleren naar de omliggende dorpen. Deze trend en de evolutie ervan is vrijwel overal dezelfde geweest.

Meer weiland

Tot 1866 komt er slechts 0,4% weiland bij maar tussen 1895 en 1910 is er een groei van 20% en in 1950 is 67,80 % van de landbouwgrond weiland geworden, nog steeds in `s-Gravenvoeren. In Sint-Martensvoeren is dat percentage zelfs opgelopen tot 92,9 %; voor Moelingen noteren we in 1787 24,4 % en in 1950 76,20 %. (Heem 1959, nr. 4-5, p. 38) .

De oorzaak van die ommezwaai van graan- naar veeteelt en melkproductie moet gezocht worden in de landbouwcrisis van het einde van de vorige eeuw: massa's graan afkomstig uit de States en in mindere mate uit Rusland overspoelden de markt aan prijzen waarvoor onze boeren het niet konden telen.

Hoogstam

Terwijl de veestapel uitbreiding nam werd er ook werk gemaakt van de aanplanting van hoogstammige fruitbomen. De boer had immers al een hele ervaring van fruitkweken opgedaan in zijn "huisweide". Vermits het vee nu toch in zijn pas aangelegde weiden graasde en deze bijgevolg rechtstreeks bemestte paste deze tweede cultuur perfekt, enkele meters boven de koeiekoppen.

Zelf hoorde ik mijn vader in mijn kinderjaren vertellen dat zijn opa beweerde dat elk vanuit zijn huisweide het naburige dorp kon zien, makkelijk zijn klokken kon horen luiden! In de vijftiger jaren moest men de hoogste toppen rond het dorp beklimmen om datzelfde buurdorp te kunnen zien, en weliswaar ook te mogen genieten van de vergezichten... over die bloeiende boomgaarden heen ! De streek was inderdaad zeer dicht met fruitbomen beplant:

Ir. J. Hiemeleers, in zijn zeer boeiend en gedokumenteerd werk "Fruitteelt" (1948 ), geeft vergelijkende cijfers hieromtrent en daaruit blijken onze gewesten veruit de eersten te zijn. Diezelfde auteur gunt ons, naast veel andere waardevolle informatie, ook een blik in het rassenassortiment van die tijd; Ik verwijs hier, voor de appels, naar: Ster-Renet (= Binnenrode), Belle-Fleur, Klumpke, Posson, Keuleman, Court-Pendu, Rabauw, Pomme-Henry en nog zoveel anderen!

Laagstam

De hoogstam-kultuur houdt stand tot ongeveer 1960. Super-oogsten en dito overproducties gaan ervoor zorgen dat de staat premies gaat uitreiken voor het rooien van die reuzen die tot dan toe ontegen-sprekelijk het natuurlijke en inmiddels vertrouwd geworden dekor hadden gevormd van onze dorpjes.

Een andere reden vormde mede de grondslag van die massale rooiing: na de tweede wereldoorlog deed de laagstam zijn intrede. Die verschijning met al de economische omwentelingen van de "Golden Sixties" vertaalden zich ook in de land- en tuinbouw (zegt de naam Mansholt U nog iets?) door een ver doorgedreven specialisatie in de bedrijfsvoering. Gemengde bedrijven gingen stilaan de plaats ruimen voor of melkvee of fruitkweek of graanteelt. Men begreep alras dat zeer gerichte investeringen zich opdrongen, dat de vorming van de aanstaande bedrijfsleider niet langer een algemene, zeg maar universele opleiding kon zijn.

De ervaring leerde bovendien dat die laagstammen een mooie toekomst voor zich hadden: opbrengst in vergelijking met hoogstam: x 10! Ook de kwaliteit, kleur, houdbaarheid, smaak, met andere woorden de hele gamma van eigenschappen van het produkt werd beter beheersbaar... en de melkboer was verlost van zijn hoogstammen die de kwaliteit van zijn gras negatief beïnvloedde.

Het landschap werd armer... maar boer en tuinder zagen hun inspanningen bekroond met betere welstand. Let wel, die modernisering heeft evenwel enkele decennia in beslag genomen!

Enkele vergelijkende cijfers gaan hier weer heel wat verduidelijken (uit "Heem" 1960, nrs. 5-6, p. 44 en 50): op 15 mei 1959 zijn er 116 aangevers in 's-Gravenvoeren die beweren 1101 ha. te bewerken waarvan 396,81 ha. aan fruit besteed zijn. De zes Voerdorpen zijn goed voor 965 ha. fruitkweek

In 1988 vertelt het Nationaal Instituut voor de Statistiek ons dat de diezelfde zes dorpen, intussen één gemeente geworden, een totale oppervlakte hebben van 5162 ha., dat er 3100 ha. dienen voor land- en tuinbouw en dat er daarvan precies 100 ha. voorbehouden zijn voor de fruitteelt. Elf bedrijven zijn in de sector aktief en bewerken samen 108.500 bomen!

De Fruitveiling van Wezet

Het is dus zonder meer logisch dat in die naoorlogse periode ook de commercialisatie van het fruit een enorme evolutie zal ondergaan.

In het midden van onze eeuw zien een groot aantal veilingen het levenslicht, bv. Tongeren (1942), Wezet (1948), Gronsveld, Margraten (1950), Sint-Truiden, Bunde, Grubbenvorst. Het lijkt dus een algemeen verschijnsel dat fruitkwekers het idee voorop zetten om minstens één deel van hun werkzaamheden samen uit te voeren, met name de verkoop, de kanalisatie van hun produkten naar de konsument. Men spreekt hier terecht van een samenwerkende vennootschap.

Zowel in de regio Voeren als in de regio Wezet/Dalhem rijpte dit idee en kreeg weldra gestalte. "Hoe meer leden, hoe groter het vertegenwoordigde potentieel, hoe efficiënter", moeten de aanstaande stichters van toen gedacht hebben en kontakten van beide zijden de Maas kwamen tot stand.

Om zo dicht mogelijk bij beide geïnteresseerde groepen te staan werd geopteerd voor een weiland geschonken door de eerste voorzitter van de veiling, de Heer Gustaaf Baron van ZuyIen op de grens tussen Moelingen (Voeren) en Wezet, waar we ze nog heden zien.

... met die massa stutten - sjtiepe, in 't Voerens- is goed om kunstschilder Patrick Creyton uit de bol te laten schieten: ooit zag ik kunstwerken van hem (onbetaalbaar hoor!) met dit onderwerp. (Foto JM Ernon 22 januari 1995,)

Hoogstammen in het landschap, tussen Bessemerweg en Aubelsestraat Rechts van deze laatste: de kersenwei van Gilbert Meyers, kad. A 1046; links van de weg: de appelwei van JM Ernon, kad. A 1023a. (Foto JM Ernon 25 juni 1995).

Willy Gaens met jeugdige helpers, tussen zijn Early Gold's (Foto JM Ernon 21 augustus 1995)

Hoogstammen in het landschap, tussen Bessemerweg en Aubelsestraat Rechts van deze laatste: de kersenwei van Gilbert Meyers, kad. A 1046; links van de weg: de appelwei van JM Ernon, kad. A 1023a. (Foto JM Ernon 25 juni 1995).

Jean-Marie Ernon

++++

KINDERVERSJES UIT EPEN (vervolg)

Kinderliedjes uit Epen ca. 1940...

Rechtzetting

In vorig nummer werd volgend liedje bij vergissing opgegeven als een stuk van 'Katje, poezenelletje" Het is een versje op zich:

In een groen, groen, groen,

groen knollen-, knollenland

Daar zaten twee haasjes heel parmant

En de ene blies de fluite, fluite, fluit

En de ander sloeg de trommel

Maar op eens daar kwam de jager,

jagerman

En die heeft er een geschoten

En de ander verdroten

Raadseltje

Amsterdam, die grote stad,

met hoeveel letters schijf je dat?

Handklapliedje

voor kleine kinderen

Met een hand de hand van het kind vasthouden . Met de andere hand zachtjes op zijn handpalm slaan. Bij "kiele, kwele wens" ... in het handje' kriebelen.

Ich gon nao d'r maat,

ich gel mich ing koo

e sjtukske van de lèver,

vur d'r kranke wèver

E sjtukske van de pens,

kiele, wiele wen

Vier Liedjes

Wie wil er mee naar Wieringen varen,

's Morgens vroeg al in de dauw

Met een mooi meisje van achttien jaren,

Dat zo graag naar Wieringen wou.

Schipper, ik hoor de hanen kraaien

Schipper, ik zie de vlaggetjes waaien

Stuurman laat je roer maar gaan,

Dan zullen wij spoedig

in Wieringen staan

Toen onze mop een mopje was,

was zij aardig om te zien.

Nu bromt zij alle dagen

en bijt nog bovendien.

Waf, woef, waf, woef, waf, woef

en bijt nog bovendien.

Nu bromt zij alle dagen

en bijt nog bovendien.

Rood, wit en blauw

De koning met zijn vrouw

De koning met zijn kinderen

Rood, wit en blauw

Drie schuin tamboers,

die kwamen uit het Oosten

Drie schuin tamboers

die kwamen uit het Oosten,

van rom bom, wat maal ik er om,

Die kwamen uit het Oosten, rombom

Gezelschapsspel

Een persoon zet een liedje in en de anderen zingen mee. Bij het eind wijst hij een ander aan die een liedje dat hem in gedachten komt, aanheft. Allen vallen weer in en zingen het eerste couplet.

Drie maal drie is negen,

ieder zingt zijn eigen lied

Drie maal drie is negen

en... zingt zijn/haar lied.

Voor degene die geen liedje kent wordt gezongen:

Hij/zij is met zijn/haar kontje

in het water gevallen enz.

Aftelspelletje

Iene, miene, mutten

Tien pond grutten,

tien pond kaas,

Iene, miene, mutte is de baas

Slaapliedje

Slaap kindje slaap

Daar buiten loopt een schaap

Een schaap met witte voetjes

Het drinkt zijn melk heel zoetjes

Gezelschapsspel

Hierbij staan alle deelnemers op als over hun geboortemaand wordt gezongen.

Het lied gaat door totdat allen aan de beurt zijn geweest

Al die in januari geboren is, sta op

Al wie in januari geboren is, die weet van welke maand hij is

Sta op, sta op,; sta op! Sta op, sta op, sta op!

Al wie in februari geboren is enz...

Twee emmertjes water halen

spel voor een aantal kinderen die in twee gelijke rijen tegenover elkaar staan en elkaar gekruist de handen geven.

Bij het eerste deel maken zij pompende of zagende bewegingen.

Bij "van je ras ras ras" gaan zij een stap achteruit en klappen in hun handen. De eerste twee geven elkaar de handen en huppelen tussen de twee rijen door naar het ander eind van de rij en weer terug en sluiten achter aan.

Nu begint het liedje opnieuw en zijn de twee volgende aan de beurt. Het spel gaat door totdat de eersten weer vooraan staan.

Twee emmertjes water halen,

twee emmertjes pompen

De meisjes op de klompen,

de jongens op de houten benen,

Rij maar door mijn straatje henen

Van je ras, ras, ras,

rijdt de koning door de plas

Van je voort, voort, voort,

rijdt de koning door de poort

Van je erk, erk, erk,

rijdt de koning door de kerk

Van je een, twee, drie,

tante Marie.

Babyspelletje:

Met wijsvinger en lange vinger stapjes maken vanaf het buikje van het kindje naar het keeltje toe

Dao kump e muuske aangekroape

Dat geet bie ... 't kelke in!

*****

Kinderen van de Eperheide: 1 Bep Blezer (+); 2 Lies Noteborn; 3 Netteke Silvertand; 4 Antje Noteborn; 5 Susan Mordang; 6 Titi Noteborn (andere gezin); 7 Fien Nix (+); 8 Phil Noteborn; 9 Piet Noteborn; 10 Ida Aarts; 11 Sjef Noteborn (+); 12 Anneke Aarts; 13 Mia Blezer (+); 14 Tien Nix. Foto ca. 1935 getrokken door Joseph Noteborn, vader van de kinderen .2, 4, 9 en 11, bij de pomp op De Eperheide .De volwassenen zijn toeristen (toen al..). Definitie: Margriet Frijns, Phil Noteborn.

De pomp (zie p. 7) gelijkt op die van Reymerstok. In welk jaar de pomp geslagen is, is niet bekend.

De put is 52 meter diep. Het onderhoud gebeurde door Joseph Noteborn, vader van de kinderen Noteborn, van de foto. Via een katrol aan een staalkabel, met daarop een plankje om te zitten, ging hij naar beneden. Eerst werd de put gekontroleerd op aanwezige gassen. Dit gebeurde met een carbidlamp. Als gas aanwezig was dan bleef de put een dag open voordat met de herstelwerkzaamheden werd begonnen.

De bewoners van Eperheide betaalden per maand 50 ct. voor het onderhoud. Soms werd ook illegaal gebruik gemaakt van de pomp. Dat gebeurde dan 's nachts. Het water van de put was kouder dan leidingwater en dus beter om boter te koelen. Het water van de pomp werd verder gebruikt om te wassen, eten te koken enz. Voor het vee was een poel naast de pomp met een grote lindeboom.

Rond de pomp werden alle nieuwtjes verteld (baren binden) en op het heuveltje waarop de pomp stond zaten de mannen in de zomer 's avonds te zingen.

Waar de pomp gebleven is, is niet bekend. Zij is opgehaald door mensen van de gemeente. Het waterpeil is tot enkele jaren geleden nog regelmatig gekontroleerd door de gemeente. Nu is alleen nog een klein dekseltje te zien op de plaats waar de pomp heeft gestaan.

P.S. De poel was in de wintermaanden een grote "sliep", glijbaan voor de kinderen.

----

Margriet Frijns

=======

BROEK, ALDENBROEK, ALTENBROEK, LANGWATER; STASHAAG

Altenbroek kent een snelle ontwikkeling. Het buitenverblijf is aangekocht door .Wim Claessen, verdere 160 ha. door Natuurreservaten / Natuurmonumenten. Bij de opendeurdag van 23 juni 1996 - die net genoeg belangstellenden door ons landschap liet wandelen - bood een flink aantal van de leden van de Heemkring hun diensten aan (tussen haakjes: is die samenwerking met Voerense klubs wederkerig?) Dan volgt weer de wandeldag van 25 augustus.

Hier een korte bijdrage tot de naam van het complex.

We beschikken over een lange reeks benamingen, 1300-1800, toen het goed een leen was van de hertog van Brabant in zijn hoedanigheid van graaf van Dalhem.

ca 1350: "Claus, Heinric Mellecops sone" houdt ten leen "sine woeninghe ten Broeke bi Voeren"; "Peter, Jhan, Trude, Katheline van Broeke"; "Jehan van Brouch: 4 buenre bemts + 8 buynre ackerlands, tusschen Brouc ende Voeren" Verder: 1375: broec; 1405 Broec; 1500 Brouck 1517 Broeck

En dan slaat het om.

1563, juli 14:"huis ende hoff, met muelens, wateren, bomgarden, bempden, weyden, landen, bosschen, ende dryesschen ... geheeten dat goet van den Alden broeck "

1629, september 22: Met "les maison et cense d aldenbroeck" wordt beleend Anna van Holzit genaamd Oist vrouwe van Ter Keelen" (Ryckel leest hier verkeerd: "dame de Geleen, Altenbroek")

Verder blijft het Aldenbroe(c)k: 1637; 1647; 1717, 1731 1744, 1750. Soms echter nog: Broeck,1706, 1714;

In 1754 lezen we dan voor het eerst in de beleningen: Altenbroeck; in 1782 evenzo

Het Oostenrijks kadaster, ca. 1780, van 's-Gravenvoeren vernoemt "den Ridder de Fassin d' Altenbrouck". Dat van Noorbeek, luidt evenzo. Maar de percelen liggen langs de "Broekerstraat (SGV nr. 2815, 2817, ...), in het Broekerveld (SGV nrs. 2545, 2546, 2555, 2811, ...) of grenzen aan "den hoff van Broek" (Noorbeek nr. 0006). De kaart van Tranchot & von Müffling, 1803-1820 houdt het bij "AltenBrock" . Het Belgisch kadaster van ca. 1840: spelt "Altembrouck" Daarmee is "Altenbroek" wel gefixeerd.

In Vlaanderen zijn "ou" en een tussengevoegde "c" ongebruikelijk. In Nederland lezen we "Hoensbroek", "Broekhuizen" . "Altem-" of "Alten-" ?: Tollembeek, Wezembeek, ... maar Molenbeek, Diepenbeek en ...Aldenbiezen. Plaatsen die in de loop der eeuwen verfranst zijn heten Molembais, Thorembais, met "m".

"Altenbroek" zou wel eens kunnen een uitvinding zijn van een kasteelheer de Fassin: pas als die Broek verwerft (1754), duikt die benaming op. Zou het Duitse "Alt" hem minder vreemd geweest zijn dan "Alden"?

"Aldenbroek" heeft nogal wat broertjes: Aldenbiezen, Aldenhoven bij Düren,, Aldekerk bij _, Aldeneik, bij Maaseik, Aldenvalkenborch, in de oude papieren; Kaldenkirchen (bij _) Dit behoort tot een uitgestorven schrijftaal die enkel nog in plaatsnamen overleeft. Het wijkt totaal af van de in de streek gesproken taal: die kent enkel "Aod".

"Alden", een vorm van "oud"; "broek": een vochtig terrein. Maar als er hier een Oud Broek is, wat is dan het Nieuwe Broek? Hoensbroek, dat vòòr 1388 "ge Brook" werd genoemd? Er is enige overeenkomst tussen het wapen van Maria van Broek en dat van het geslacht van Hoensbroek. Enig verband tussen beide families is echter niet bekend.

Er is een andere mogelijkheid: In Aubel heeft men de oude plaatsnaam "Ouwer-moor" omgevormd tot "Oudemoeder" ... terwijl Boileau als verklaring geeft: "moor" = moeras. Boileau leidt "ouwer" af van oud. Het kan ook komen van "auw" = weiland bij het water. Auwermoor, het moeras bij de vochtige weiden? ...

Als er nu eens een oude, niet schriftelijk overgeleverde vorm "Auwebrook" heeft bestaan, "het moeras bij de natte weiden"? En, toen het woord "auw" niet meer begrepen werd... Het blijft spekuleren...

Wat zegt de Voerenaar? Nog altijd doodgewoon "Brook". Zowel "Aldenbroek" als "Altenbroek" zijn uitvindingen van de de kanselarij.

(Het leen-verleden van Broek is gepubliceerd door Amedée de Ryckel, Fiefs... Dalhem, in. Bull. Soc. Art Hist diocése de Liège 17 (1908) p.279-283. Nadere details in: De Brabantse lenen tussen Maas en Rijn, opgetekend door Jan Stoot ca. 1350. = Fontes Rodenses 2; Kerkrade 1994, nrs 231-233, 287,288. Originele akten (kopieën bij JN): Brussel, Algemeen Rijksarchief, Brabant 586, fo 2 vo°; 572, fo. 52; 573, fo. 6; Luik; Archives de l'Etat, Dalhem, Cour Féodale (Na de publikatie door de Ryckel schijnt de nummering veranderd te zijn, Registers 72, fo. 11; reg. 73,fo. 47 vo; reg. 74, fo's. 14 vo, 79, 101, 152; reg 76 fo's. 131, 171 vo + een los blad; reg. 78 fo's. 68, 117);.

***

Het beekje dat langs Broek komt, en bij De Vitsjen de Voer vervoegt, heeft op het Oostenrijks kadaster enkel de naam "het Lankwater" (SGV nrs. 2794, 3169), Noorbeek nrs. 0060, 1279, 2280).

Het Belgisch kadaster 1840 geeft: "Ruisseau de Noorbeck".

De eerste Belgische stafkaart, die van Ph. Vandermaelen, ca. 1849 geeft: "Voor Beck", terwijl de Voer er : "Voer" heet. Heeft Vandermaelen "Noor Beck" verkeerdelijk gelezen als "Voor Beck" of...: Buurtbewoners langs de Veurs in Sint Martensvoeren-dorp noemen dit bijriviertje van de Voer ook wel gewoon "de Voor". Op latere Belgische stafkaarten heet het Broeker beekje steevast, en tot op vandaag: "Noorbeek".

De Nederlandse officiële kaarten geven een merkwaardige ontwikkeling te zien.

1848, militaire kaart: Noor Beek (in twee woorden, ook het tweede met hoofdletter): kaart-uittreksel afgebeeld in Schulte, Nederlandse Monumenten van Geschiedenis en Kunst: Margraten...

1868: J. Kuyper, Gemeente-Atlas van Limburg: De Noor beek (gesplitst, en, inderdaad, met kleine letter). Op te merken valt dat het beekje daar een dubbele bovenloop heeft, tot aan Vroelen en Schey. Was er toen nog meer water, of is de kaart fout?

1956, topografische kaart 1/25 000 No 62 C: "Noorbeek", maar ook een gebouw 'Noordal".

1975, topografische kaart blad 62 west, "Noor"..

"Beek van Noorbeek" ligt niet goed in de mond, vandaar...? Heeft het toerisme in Noorbeek tot de handige benaming "Noor" bijgedragen? En nu Natuurmonumenten met zijn 800 000 leden ook al "Noorbeemden" heeft, is ook het laat-20e eeuwse neologisme "De Noor" wel definitief gefixeerd. Op Nederlandse bodem dan.

En toch...

Henri Del Vaux de Fouron, Dictionnaire géographique de la province de Liége, 2e ed., deel 1, Luik 1841, schrijft p. 158: "Langwater". Ansay, Justinus, 's-Gravenvoeren, Antwerpen 1971, p. 1, geeft zonder verpinken: "Langwater".

In Noorbeek zowel als in SGV is de naam Langwater tot in de jongstetijd nog gebruikt (Medeling van Robert Brouwers en Bep Mergelsberg), alhoewel Boileau (Toponymie... 1971) die term niet vermeldt. wel daarentegen: "de Bieëk van Noerbek".

Boileau verklaart de naam Noorbeek (het dorp), met zijn oude vormen Nordebeche (jaar 1141) en Nordbach (jaar 1280), als beek ten noorden (van de Voer).

***

Stashaag gaat terug op bij voorbeeld Stasse de Messche, 1375 of Stas van Valkenborg 1500, die bij hogervermelde beleningen vermeld worden, zij het slechts als houders van kleinere lenen in de buurt van Broek. Heeft dan niets met "stad" te maken. Het kadaster van 1840 van SGV kent een Stasgrebbe, ten westen van onze huidige Stashaag.

afb.: 1565: belenig met Alden Broeck

Jaak Nijssen

========

Een wild varken (everzwijn) gedood in 1938

Foto Cerfontaine, 's-Gravenvoeren, afdruk bij Theo Broers. . Definitie door Theo Broers, uit interviews met inwoners van Schoppem:D e kop was voor de baron van Mheer, de helft van de rest voor Grosjean, omdat het dier in zijn wei gedood was; de andere helft is verdeeld onder "een paar families". 1 Leopold Korvorst; 2 Jozef Halleux; 3 .. Flippens; 4 Maria van de Berg; 5 Jozef Korvorst; 6 Leon Steenebruggen; 7 Jef Wouters; 8 Jaspar Herens; 9 Hubert Geelen; 10 ... Dodemont; 11 Pierre Hagen; 12 Pauline Wouters; 13 Fine Wouters; 14 Elise Magermans; 15 ..; Kinet; 16 Gusta Hoogeboom; 17 Jozef Huynen; 18 Henri Willems; 19 Jean-Louis Belboom; 20 Jean Louis Grosjean; 21 Nicola Herens; 22 Kind van Fine Heynen; 23 François Heynen; 24 Mia Heynen (x Vanaubel); 25 Jozef Steenebruggen (x Dodemont)

====

LEZING: OUDE STENEN KRUISEN

Door J. Nijssen d. d. 28 mei 1996. Plaats van samenkomst: Prov. School 's-Gravenvoeren. (volle zaal; de lezingen van de Heemkring trekken altijd nogal volk: Roeck, Van Laar). Inleiding door de Voorzitter van de Heemkundevereniging, Dhr. L. Lieben, die een moderne, computerondersteunde lezing beloofde.

Spreker behandelde zijn onderwerp vanuit diverse aspecten:

1. Kunsthistorisch

Bij de beeldhouwer ligt de nadruk op het kunstenaarschap, terwijl de steenhouwer een gewone vakman is. De bestudeerde grafkruisen worden in dit verband door de spreker gekenschetst als "middelmatig-tot-slecht vakmanschap."

2. Religieus

Twee uitersten: het votiefkruis, waarbij God alleen wordt geëerd en het memoriekruis, waarbij een dierbare wordt herdacht. De grafkruisen zijn memoriekruisen. Bij de memoriekruisen kan men ook nog de doodslagkruisen en ongevalskruisen onderbrengen, Tussen votiefkruisen en memoriekruisen in maken hagelkruisen en marktkruisen een tussencategorie uit.

Het kruis is dikwijls een teken van geloofsbelevenis (denk aan de Goede Week) en in het landschap geplaatst een specifieke verwijzing naar een bepaalde geloofsgemeenschap. Calvinisten vinden het kruis te heilig om het te gebruiken als monument (volgens Azzola op het congres Salzburgerland, april 1996) of als logo . Tevens kon het ook een politieke betekenis krijgen (taal van het opschrift).

3. Geografisch

- In het protestantse noorden van de Nederlanden komen geen kruisen voor.

De westelijke grens van het voorkomen van kruisen ziet de spreker

- in Brabant-Limburg: Hoegaarden-Tienen-As--Bree. Meer westelijk komen er afzonderlijke exemplaren voor.

- In Ned. Limburg komen ze systematisch voor, in Noord-Brabant vele in enkele oostelijke Maasdorpen en enkele verspreid in de oostelijke helft van deze provincie.

- In Gelderland komen er enkele langs de Waal en de IJssel voor.

- In het Zuiden reikt hun gebied tot Revin in Frankrijk,

- in het oosten tot aan de Rijn.

Het kerngebied bestaat uit Aubel, Clermont en Hombourg.

Het studiegebied van Dhr. Nijssen is al 50 jaar kruisen in de Maaslandse Naamse steen. Het betreft ongeveer 10. 000 exemplaren, waarvan zeker 75% grafkruisen zijn.

4. Chronologisch

Deze kruisen komen voor tussen, globaal genomen, 1500 en 1800.

5. Genealogisch

Elke familienaam zal stuk voor stuk bestudeerd moeten worden. Geconstateerd kan worden dat in veel gevallen een "familiewapen" alleen op een grafkruis voorkomt en nergens anders.

6. Het aspect van de schikking op de kruisen

Op een kruis zijn de verschillende opschriftelementen op bepaalde wijze gerangschikt: symbolen, versieringen, tekst.

Ofwel is het hoofdmoment de afbeelding van de Gekruisigde, met tekst op de overblijvende plaats, ofwel krijgt de tekst de voorkeur en wordt het Christusbeeld of Christusmonogram tot een vignet op het hoofduiteinde. Dikwijls wordt dan een of ander symbool slotvignet.

Een greep uit veel voorkomende symbolen: Christussymbolen (IHS, alléén of voorkomend met hart, drie nagels, in ring, in stralenkrans), Maria monogrammen, doodshoofden.

Met betrekking tot de versiering zijn de kruisen ten westen van de Maas veel soberder dan de overige. Bepaalde versieringen komen vaak voor: krullen, rosetten, bloemen, guirlandes, geometrische figuren.

7. Het aspect van de bewaring

Deze openluchtmonumenten vergaan stilaan. Hoofdfaktoren daarbij zijn de brutaliteit van "onachtzaamheid" en diefstal en de sluipende beschadiging door zuurte van de lucht, temperatuurschommelingen, begroeiing, door klimop bv.

***

Door middel van computerprojectie (Macintosh 6100, HyperStudio, één-lens-projector, uit de infrastructuur van de Prov. School) met prachtige aanschouwelijkheid d.m.v. het inzoomen, ging de spreker nader in op kruisen uit o.a. Sint- Pietersvoeren, Henegouwen en Zutphen (uit het stadsmuseum, met wapenschild en gotische letters).

Zeer aanschouwelijk werden weer via computerprojectie grafieken getoond, waarin de 4 gebieden rond Voeren vergeleken werden: het westen, het zuiden, het oosten en het noorden naar voorkomen in aantal en in tijd. Het hoogtepunt vormt de 17e eeuw. Zuid heeft veel vroege kruisen, en oost komt later tot een hoogtepunt. Wie meer over deze grafieken te weten wil komen, kan dit opzoeken in een artikel uit 1989 in "Anciennes Croix funéraires du doyennné de Vise", uitgegeven door de Heemkring van Visé.

***

Na de koffiepauze volgde een bespreking.

- Bij kerken met bakstenen torens zijn soms oude kruisen ingemetseld.

In Mortroux is een kruis ingemetseld in een hardstenen Middeleeuwse toren.

-Er ontspon zich een discussie omtrent het al of niet restaureren van oude kruisen.

Twee uitersten: - afblijven om de historie geen geweld aan te doen. - het volledig bijwerken met moderne technieken en materialen.

Suggesties: afgietsels plaatsen, met bewaren van het origineel in musea; op internationale congressen zullen deskundigen tot een gezamenlijke verantwoorde strategie dienen te komen.

***

Door de uiterst geavanceerde didactische moderne aanpak wekte de spreker zijn "doods" onderwerp ten volle tot leven. Zijn lezing werd binnen de gestelde tijd besloten, inclusief het dankwoord aan hem en de aanwezigen door de Voorzitter.

We willen nog verwijzen naar een inte-ressante brochure van de hand van de spreker:"Oude stenen Graf-en Veldkruisen"(overdruk uit "Ons Heem" jaargang 15, 1960, nr. 2, blz. 41-48).

P. Peeters en H. Reijnders

UITSTAP NAAR GODSDAL

Een verdiend succes kende de open uitstap naar Godsdal (Heemkring samen met de Milieugroep), zondag 24 maart 1996. Theo Broers had ervoor gezorgd dat een van de monniken ons doorheen een gedeelte van de abdij en doorheen het park rondgeleidde.

Elza Vandenabeele gaf uitleg bij de kerk.

=====

EEN KRUIS KOMT TERUG, EEN KRUIS GAAT

Het Dorpskruis van Moelingen (zie KW 10 p. 16) is door de gemeente hersteld, geheel naar de wens van alle partijen in Moelingen, mogen we wel zeggen. Jammer dat de fragmenten niet bewaard bleven voor later onderzoek naar de herkomst van materiaal en de maker. Dit kruis zou wel eens de meest noordwestelijke uiting kunnen zijn van een 18e eeuwse mode waarbij de opeenstapeling van elementen het eigenlijke kruis hoog opstuwen; vergelijk bv. met Herve (Croix et Potales de Herve, Herve, Bureau du Tourisme, ca. 1992, pp. 13, 16,23, 30, 40, 42, 48, 61, 68, ), met Kornelimünster...

***

Maar 1996 zal ook geboekt blijven als het jaar dat het Gallinge Kruuske van 's-Gravenvoeren gestolen werd. Wellicht dient het nu als statussymbool bij een nouveau-riche, die hiermee zijn kulturele bagage wil demonstreren ... Zijn plaats in de Appolonia-devotie (tegen de tandpijn) is uitvoerig beschreven door H. Darras in Oostvlaamse Zanten,68 (1993) p. 41 vv.

Door ons medelid Robert Brouwers werd ruime bekendheid gegeven aan deze diefstal. Missschien komt het monumentje nog eens terug, zoals het beeldje van Sint Geertruid en de grenspaal van De Schans

Links: Moelingen. Foto L.Lieben april 1996; rechts: Kornelimünster Foto J. Nijssen 1979;

Het Gallinge Kruuske. zandsteen; spanwijdte 41 cm; voorkant: een corpus en een zespunt; achterkant: op een schildje "ma..." (maria); vleugels in de hoeken zoals rond Keulen ca. 1600. Het meest noordelijke van een beperkte groep monumentjes rond Dalhem.Foto's J. Nijssen 1971

====

MOELEGE, "ONDER DE POORT"

Dao hant v'r fie g'äte i g'ne verkes-sjtaal; mit 'ne haand-dook an eder däör: "Onder de Poort" i Moelege.

Dat es 'n aod boeredeenk; de letste die dao gewond hant zunt de Tossenge (Tossens). Noe wädt 't "ge-exploiteerd" däör d'r Peter Friensj (Frijns) en 't Anja Lücker, allebej oet Mastricht. Die hant 'n menükaat mit väöl originele gedachte: "Gerechten" van d'r meester Janssen (oet Mesch), van d'r burgemeester Delvaux ("benaming" geïnspireerd op dä va ('s-Graven-) Voere, e paar honderd jaor lä), va Lieske, 'n ow buurvrow oet Cadier en Keer; van d'r p'sjtoer Trinekens, van d'r keuster Noonk Sjeng (die tweej letste namen zunt "fiktief"). Mä Taant Els es echt: ze heesjt Lagro, en es va Mastricht. Opa "Kerf" hant ze oet d'r tillefonsbook (zage ze eges). Ze hant good d'r-väör gezurgd dat ze nieme "krengden".

Aal bie-ee: "smaakvol", jüs genog, niks teväöl.

En eng van de aodste hoezer va Moelege blieft bewaard däördat 't 'n nüj "bestem-ming" haat kräge. Tussje-n hökskes: 't haat wennig ow hoezer i Moelege: die zunt in d'r kreeg va 14-18 aafgebraand .

Op 'n daak: leenks d'rJean Tossens, räts, a g'n sjow, d'r Jean-Marie Tossens. Op 'ne koer, de vrow Tossens. Vör g'n hoes hunne kamjong. Foto Roger Boffé: ca. 1970; aafdruk bie d'r Theo Broers.

Zjaak Niesse (Jaak Nijssen)

====

NOORDKAAP IN VOEREN OP 29 MAART

Het is me die dag door mijn hoofd geschoten: Noordkaap is zijn naam waardig. Sneeuw en hagel en een ijzige wind blies ons rond de oren, die vrijdag.

"De Voerpoort" was goed gevuld toen het optreden van "the Romans" startte. We stonden achter in de ruimte en kregen naar mijn gevoel ineens te weinig mee van wat er zich op het podium afspeelde. Ik ben meer naar voren gegaan om het vermoedde zweet te kunnen zien en...ja hoor, er werd gewerkt, met hart en ziel. Tijdens de laatste drie nummers vlogen zowaar de vonken "spirit" in het rond! De enige die avond helaas...

Noordkaap miste body. De muziek werd niet gedragen, niet bewogen. Geen expressie van emotie, geen spanning, geen dans die de koncentratie naar het podium stuurde. Wèl was er een ijzige ondermaatse routine die ophoudt bij de eerste nek-wervel.

De regels van het spel zijn nu eenmaal dat degenen die op het podium kruipen pas, nadat zij hebben getoond dat zij hun muziek met elke vezel van zichzelf vertolken, kunnen hopen op de verheffende respons van het publiek. Nooit andersom! Nooit andersom, ook al heeft de band in Vlaanderen de naam "goed" en dus "te goed voor Voeren" te zijn.

Wat de organisatie aangaat, niets dan lof. Een belofte naar de toekomst toe? Misschien de volgende keer eerst goed nagaan of een band gemotiveerd is om in Voeren te komen spelen. What's tenslotte in a name! .

Bep Mergelsberg

TAALKURSUS LIMBURGS ("KAL GOOD PLAT")

An 't begeen van d'r HEEMKRING sjtèèt d'r kursus Limburgse taal, "kal good plat" i g'n ovvendsjoel va Voere ('s-Gravenvoeren), 1985-1988. Noe richt d'r Heemkring d'r Kursus wir in, get mieë "gestruktureerd".

DE METODE: V'r make ozze kursus eges, v'r wirke "interactief", dat wilt zage: ederènge zät wat 'e wèt, en dao-oet zeuk' vir dan tehòòp "algemene richtlijnen". E väöerbeeld: A zät "gère" (="graag"), B zät "gan". Besjluut: de tweej vùrm kaome va: "geerne", d'r ènge haat de "n" laote valle, d' andere de "r".

En Limburgs sjrieve ("spelling"): zal väöl "aandacht" kriegge. De bazis es: Notten-Cajot-Rheinländische Dokumenta".Vur de pauze: teoriej, nao de pauze: vriej kalle...

PROBEER 'T AL MER 'NS: Wie es bie deech d'r pluralis ("het meervoud") van "appel", va "keend", va "sjeunsje" (schoentje)? Vergeliek mit 't Nederlands en 't Duutsj

EN ALS IK NU HELEMAAL GEEN LIMBURGS KEN, EN IK WIL HET LEREN? Welkom alleszins! We hebben echter géén methode 'Limburgs voor beginnelingen" Gewoon omdat zo'n methode niet bestaat. Komt er misschien wel ooit.Maar het Limburgs heeft, als elke andere taal, zijn eigenaardigheden, zijn struktuur. Inzicht daarin kan helpen bij het gaan gebruiken. Die specifieke moeilijkheid van iedereen, die hier met een standaardtaal aankomt, Nederlands, Frans, Duits... Na twee woorden schakelen we spontaan om op zijn taal. Met het gevolg dat de nieuweling geen kans krijgt om een aanloop te doen in het Limburgs. En als we nu eens in onze cursus met z'n allen probeerden om u over die drempel heen te helpen?

Dinsdag 19-22 uur, op: 10, 17, 24 sept., 01, 08, 15, 22 okt., 12, 19 nov., Prov. school, Berneauweg 163E, B-3798 's-Gravenvoeren. Onkosten: 500 BEF per jaar, dokumentatie gedeeltelijk inbegrepen. Moderator: J. Nijssen INLICHTINGEN:J. Nijssen, evenals voorzitter en secretaris Heemkring (zie binnenzijde kaft).

=====

LÜJ...

JEAN MARIE ERNON,

van het Pomoenologisch Onderzoekscentrum 'De Kelders i genne Pley", van 's-Gravenvoeren, Ernon, neemt deel aan de tentoonstelling "Wijn! Wijn!! Wijn!!! - wijn ten tijde van de Grieken en de Romeinen & wijnbouw nu in Haspengouw en Voeren" Van 22 juni tot 31 oktober 1996, in het Gallo-Romeins Museum in Tongeren.

Pomoenologisch is samengesteld uit een latijnse term "poma", wat eigenlijk "fruit" betekent (appel is in het klassieke Latijn "malum") en "oinos", Grieks voor wijn.

We weten dat JM Ernon - de auteur van ons eerste artikel in dit nummer- niet in de eerste plaats de bedoeling heeft, wijn te maken, maar veeleer de techniek van het wijn maken uit appels te verbeteren.

FRANS MEERTENS EN PIET HENDRIKS +

In ons nummer 10 hebben we de inbreng van Frans Meertens in heemkunde en Vlaams bewustzijn in Voeren in het licht gesteld. We hebben hem op 29 maart 1996 in Rekem mee begraven. Hij is 86 jaar geworden. Zijn uitvaart was conventioneler dan degene die hij leidde...Naar gewoonte bij de familie Meertens werd hij gedragen door zijn nabestaanden. Frans Meertens betekende misschien meer door wat hij was dan door wat hij deed.

Het is op het eerste gezicht niet vanzelfsprekend om Meertens en Hendriks onder eenzelfde hoofding te brengen. Ze waren zeer verschillend in hun voorkomen. En toch: beide geboren in 1910, beide priester gewijd in Luik, Meertens in 1935, Hendriks in 1937. Is op zichzelf geen reden... Maar ze behoorden beide tot een groep die zich wilde inzetten, voor het beleven van Gods genade, uiteraard, maar in het seminarie van Sint-Truiden was bij hen tevens

de wil gegroeid om zich sociaal in te zetten voor het Vlaamse volk. Tot die groep hoorden ook Hubert Possen en Jef Frijns,die later pastoors werden van 's-Gravenvoeren, Sint-Martensvoeren, Remersdaal Allen maakte ze ca. 1930 deel uit van een Overmase "Studentenbond"

Meertens, kapelaan van Teuven bij het einde van de oorlog, en Hendriks, na 7 jarig pastoorschap in Teuven, werden door het bisdom Luik verplaatst op vraag van de franskiljonse "politiek" van dat dorp.

Meertens bleef daarna niet verder aktief in Voeren. Hendriks ging over naar Sint-Martensvoeren, waar hij voort bleef lobbyen voor de overgang van een zo groot mogelijk deel van Overmaas naar Vlaanderen. Wat in 1963 gebeurde voor de Voerstreek, en in 1968 bezegeld werd door de oprichting van een eigen Voerens dekenaat binnen het nieuwe bisdom Hasselt. Hij wendde zijn invloed aan om de oude pastorie door het "Kerkfabriek" (kerkeraad) te laten overdragen aan de regering, om er een Vlaams Cultuurcentrum van te maken. (Veltmanshuis), wat dan weer organisatorisch belangrijk is geworden. Hij hield stand tegen allerhande pogingen om de taal in de kerk van Nederlands te verschuiven naar Frans. Op de foto van de eerste steenlegging van de Provinciale School staat hij tevreden toe te kijken. We weten dat deze studiegenoot van provinciegoeverneur Roppe bij het tot stand komen van dit instituut, het zijne heeft bijgedragen. Dit instituut dat een veel belanrijker rol speelt in onze samenleving, dan men gewoon van een school verwacht.

We hebben echter steeds ervaren dat Hendriks, precies op grond van zijn kristelijke en Vlaamse overtuiging, op biezonder efficiënte wijze het gemeenschapsleven stimuleerde: toerisme, verenigingen, jeugdbeweging...

Een paar feiten die we uiterlijk van zijn pastoraat ervaren hebben: entoesiaste toepassing van Vaticanum II: stimulering van een parochieraad in Sint-Martensvoeren, aanpassing van het kerkgebouw -zonder uitverkoop van het kunstpatrimonium, in de tijd van 1968.

De huidige deken, Jef Lemmens, stelt dat men tot op heden in de samenleving van Sint-Martensvoeren, Hendriks nog terugvindt.

?

afb: De pastoors van het pas opgerichte dekenaat Sint-Martensvoeren, 1968. vlnr: Thijs (Moelingen), Bastiaens (Teuven), Meys (Sint-Pietersvoeren), Hendriks (Sint-Martensvoeren, deken), Frijns ('s-Gravenvoeren), Possen (Teuven). Tussen Frijns en Possen: Lavigne, vicaris v.h. bisdom. Zij hebben in hun "tijdsgewricht" gefunctioneerd. Zoveel is er nu "anders".

JEF HUYNEN

Voor mij liggen twee bundels "11 leedsjes va Jef Huynen. Elf uiteraard, het heilige getal van het karnavalsgebeuren. Het eerste met liedjes 1973 tot 1990; het tweede met liedjes van 1977 tot 1995. Alles voor zover de datering van de producties aangegeven is. We hopen dat hij voortdoet!

=====

GEZÄÖMERS

31 Nota

Wij ontvingen een aanvraag van een bevriende Heemkring, om aan hen onze adressenlijst door te sturen, ten behoeve van hun werving. Wij hebben dit geweigerd, en hebben in onze kring het voornemen gemaakt ook in de toekomst geen adressen door te geven. Dat zou voor onze medeleden onaangenaam kunnen zijn. Wel geven we graag de adressen van verwante groeperingen aan onze leden door.

32 Neolitiekers.

Het Cultuurcentrum Hubert Grooteclaes van Aubel hield van 8 tot 24 maart 1996 een tentoonstelling "Il y a 4500 ans Fourons centre minier du silex" (4500 jaar geleden: Voeren, centrum van silex-mijnbouw). Gegevens over deze gebeurtenis berusten in ons dokumentatie-patrimonium. Grensoverschrijdende wetenschap is steeds te begroeten, maar dan moeten ook de vorsers van alle zijden van de grenzen erbij betrokken worden... Of klinkt hier een irredentistisch ondertoontje door?

33 Nieuwe tradities

Reeds enkele jaren verschijnen bij het einde van het schooljaar aan onze huizen Nederlandse vlaggen met daaraan schoolgerief, vooral boekentassen. Een heel nieuwe wijze van vieren. Uiteraard afkomstig van "Holland". Dit jaar zagen we voor het eerst zo'n trofee met op basis van een Belgische vlag, A g'n Ieng in Sint-Martensvoeren namelijk. De traditie slaat aan. En meteen is die "eerste keer" hier genoteerd. Een vraagje: wat komen staatsvlaggen daarbij doen? Een aanduiding dat laureaat gehersen-spoeld is? (JN)

34 Winter

Het was nog niet lijk vroeger, toen we soms dagenlang met van sneeuw dichtgewaaide wegen zaten. ("wieëde"... heetten die sneeuwmassa's). Maar toch meer winter dan de jongste jaren. In die sneeuw werd het Natuurgebied bij Altenbroek overgedragen

35 Cultuurkrant

Het "Kontakt-blad"geeft een speciale vakantie-editie uit, "Cultuurkrant" die vooral op toeristen gericht is. Kan voor onze kring belangrijk zijn tegen dat we activiteiten inrichten die op dit publiek gericht zijn (lijk de tentoonstelling Rendierjagers). Signaleren we dat het blad aandacht geeft aan vogelschot, bronk, kameren schieten. (foto).

36 Subsidie

We mochten onze subsidie vanwege de Provincie ontvangen. Van de Gemeente nog steeds niets ...

37 ANV-Visser-Neerlandia-prijs voor de VVV

Op 6 juli 1996 werd in Sint-Martens-Voeren de ANV-Visser-Neerlandia-prijsuitgerikt aan de gewestelijke VVV De Voerstreek. Dit in aanwezigheid van minister-president van Vlaanderen , Van den Brande en Hilde Houben-Bertrand, gouverneur(se) van West-Limburg. In de motivering werd gewezen op het belang voor cultuur en economie van dit instituut, maar ook op het belang voor het prestige van de Nederlandse taal in het gebied waar dat instituut werkzaam is. Zijn wortels gaan terug op het pioniers-werk van Meertens, Hendriks, Loobuyckx, Jef Ernst; maar de in het oog springende activiteit van Guido Sweron kreeg de verdiende aandacht.In zijn dankwoord, in aanwezigheid van de Vlaamse minister-president, wees Sweron erop dat 5000 ha van het MHAL-gebied (het gebied tussen de groeipolen Maastricht/Heerlen, Aken, Luik, Hasselt/Genk) zijn bevoegdheid valt.

38 Industriële archeologie.

In de architecten-opleiding van Gent en Brussel worden door de studenten geïntegreerde onderzoekings-projecten uitgevoerd naar industriëel-archeologisch waardevolle sites, mede met het oog op herbestemming. De gegevens worden in een relationele databank opgeslagen, die later ook voor derden wordt opengesteld. Inlichtingen: Hogeschool voor wetenschap en kunst, departement architectuur. Zwartezustersstraat 34, B-9000 Gent

39 Jaarboek Valkenburg

De Stichting "Historische en Heemkundige Studies" in en rond het Geuldal, Höfke 2, NL-6281 NB Mechelen (L.) zal op de 2e of 3e zaterdag van november haar Jaarboek voorstellen in het gerestaureerde Chateau Houthem-St Gerlach.Belangstellenden voor het boek en/of voor de werking van de stichting kunnen zich op bovengemeld adres of op ons secretariaat aanmelden. Onze kring kreeg een Jaarboek 1995 ten geschenke.

40 Spoorlijn Tongeren-Aken

Op 22/23 juni werden vanuit Visé speciale treinritten ingericht op de ca. 80 jaar geleden geopende lijn Tongeren-Aken.

41 Heemkundekring Sankt Tolbert, Vaals

"Sankt Tolbert Vaals, verleden & heden" is het tijdschrift van Heemkundekring Sankt Tolbert, Vaals. Het nummer van december 1995 bevat een In Memoriam Wilhelm Gottfried (Fritz) Zimmermann. De overledene had een actieve belangstelling voor "Vols, d'r Völser en 't Völser Plat". ... "Het allergrootste deel van zijn archief had hij reeds eerder overgedragen aan onze vereniging."

42 Tentoonstelling René Geirsch

in De Velinx, Tongeren,28 maart 1995 - 5 maart 1996. De bouwer van de ons zo bekende moderne bruggen van Wandre (1989), Hermalle (1983), Haccourt (1983), Lanaye (1986). Hij is geboren in Stockem, Belgisch Luxemburg, door zijn studies in Luik geldt hij als Luikenaar.

Eigenaardig dat deze reeks eersterangs-bruggenbouw ophoudt aan de taalgrens. Belgische bevoordeling of Vlaams gebrek aan visie? De Waalse overheid nam zijn brug van Wandre reeds op als beschermd monument.

43 Het middeleeuwse stadje Eijsden

Op de jaarvergadering van 20 april 1996, in Eijsden, van het LGOG (Limburgs Geschied- en Oudheidkundig Genootschap) stelde Hans van Hall zijn argumenten voor om Eijsden een "stad" te noemen. Uit meerderen citeren we hier: Eijsden heeft een omgrachting gehad, zijn "poorters" genoten tolvrijheid in Luik, Aken en Nijmegen; hun rechtbank had hoofdvaart op Luik, zoals de steden in het graafschap Loon. Aansluitend werden we in onvervalst Eijsdens gegidst doorheen het nog heden bestaande stedelijke dambord-patroon van Eijsdens straten. We hopen dit alles eens op schrift te vinden. (JN)

44 Houd de bongerds hoog

De Natuurgids, tijdschrift voor natuur, milieu en heem in (NL-) Limburg, meldt in zijn nummer 8 van 1995 dat de Stichting Kleine Landschapselementen (IKL) het aanplanten van 565 hoogstam-fruitbomen heeft kunnen doorvoeren. Het streefcijfer is 1000. Zie het eerste artikel van deze KW.

45 Taalgrens

TV Nederland 3 bracht een driedelige documentaire over de grens tussen Vlaanderen en Wallonië, waarbij ons medelid Theo Broers met zijn echtgenote evenals Guido Sweron deelnamen. De makers van de serie hebben zich alleszins over de bekende Nederlandse stereotypen betreffende de kleingeestige Vlamingen weten heen te zetten. Is het dààrom dat een Belgische krant (De Standaard-Magazine) de serie vrij zuur aankondigde, beginnend met "Uitgerekend in de periode dat uitlekt hoe Nederland in 1919 plannen maakte voor een invasie van België brengt de Nederlandse televisie een " En wij die meenden dat toen juist in België stemmen opgingen voor de annexatie van Nederlands Limburg...".

46 wäöed...

Vouwer of barreer: Wat is het verschil tussen beide? Voor mij het volgende: mijn vader, afkomstig van Vijlen, zei vouwer. Mijn moeder en ander autochtonen kenden enkel het barreer. Om hetzelfde aan te duiden, een afsluiting in hout of ijzer, van een weide, een erf...Boileau kent toponymen met vouwer in Hergenrath, Montzen, Gemmenich. Hij vergelijkt het met het Duitse "Falltor", een poort die valt. Oorspronkelijk dus een slagboom, zoals we die ook al aan weiden gekend hebben (zie Bokrijk). In oude teksten in onze streken vindt men "valder". Vouwer / valder doet denken aan oude / alde / (Zie artikel over Broek)

47 SK Moelingen

is kampioen in 3e Provinciale A. De Cultuurkrant publiceert een mooie foto van de vereniging. Proficiat voor onze collega-vereniging.

48 Dansmariekes

Het wordt een traditie dat de dansmariekes van 's-Gravenvoeren prijzen halen. Nu een Europees kampioenschap in Kerkrade en een Belgisch kampioenschap in Hergenrath. Proficiat!

49 Alsbos

De Vlaamse Gemeenschap bezit het Alsbos, ca. 60 ha., die als natuurgebied toegankelijk zijn. Wel werd hier, door overdreven ingrijpen, een kans verkeken om de natuurlijke ontwikkeling van een braakliggend gebied te bestuderen.

Landgoed Altenbroek 31 januari 1996. Overdracht van 158 ha. aan Natuurreservaten België en Natuurmonumenten Nederland. (Foto Luu Lieben)

Moelingen vanuit de trein op de verbindingslus tussen de lijnen Tongeren-Aken en Luik-Maastricht, 22 juni 1996. Foto Theo Broers.

====

REAKSIES

(hier voorlopig enkel trefwoorden)

goed- en afkeurende, opbouwende

aantwäöed

Hete Bliksem (KW 11) Mheer (*1952) kinderjaren Waubach Landgraaf Himmel en Eerd Mheer "Dat verkesvoar eët ich neët!" Limburgs Dagblad Wim Senden Op `t Hövelke

Mheer

T. Vossen Ketten 's-Gravenvoeren klontjes hoofdgerecht WO II aardappelen appels platteland vet suiker worst voedingsvoorlichting stamppotten voedingsstoffen oxydeerden

kookboeken

Het Haags kookboek 1956

Culinaire encyclopedie 1957

Kookboek NCB 1962

Prisma kookboek 1963

Het pocketkookboek 1983

Koken met de magnetron 1990

leesmap

Robert Brouwers / Maria Demollin 's-Gravenvoeren rode kool

Jonge tradities (KW 11)

ooievaar Dani Nijssen-Gorissen Mescherweg 's-Gravenvoeren symbool doopsel

Munt Jos Buysen Luu Lieben ABN-AMRO-betaalkaarten snoepjes als uitkomst bij gebrek aan kleingeld eerste munten Lydië (in het huidige Turkije) 2600 jaar geleden Muntenverzamelaar Scheepers Brussel Boerenbondmunt Aubel Gemmenich " BON POUR UN SAC" (=goed voor een zak") verschil in leeggoed bij transacties

---

afb

verzameling Schepers Brussel geel koper

--

AFB Limburgs Dagblad 25 3 '69

afb. recept hete bliksem appesl aardappels zout spekblokjes boter margarine ui peper klokhuis koekepan droogstomen stampen spekvet uisnippers

====

VOERENSE BIBLIOGRAFIE

Omdat het plan bestaat om het gedeelte van ons verenigings-patrimonium, dat betrekking heeft op de twee wereldoorlo-gen te laten beheren door de medeleden Maurer, Schoppem, volgen hier titels van monografieën over de Duitse kavalerie 1914-1918, voor zover die in onze dorpen geopereerd hebben. Eerst werken over dit wapen in zijn geheel, dan werken over onderdelen daarvan.

Van hetgeen in deze literatuur voor onze omgeving van belang is zijn er copiën in ons bezit.

Is het nog nodig er op te wijzen dat alle oorlogsliteratuur met uiterst kritische geest te raadplegen is?

De meeste der vermelde kavalerie-eenheden (met de "bloem" van de Duitse adel) leden op 12 augustus 1914 bij Halen (bij Diest) een smadelijke nederlaag, nadat ze aan De Schans bij Moelingen over de Maas getrokken waren.

Meerdere van de aangehaalde titels maken deel uit van reeksen

= A: Erinnerungsblätter deutscher Regimenter ... bearbeitet unter Benutzung der amtlichen Kriegstagebüchern._

= B: Aus Deutschlands grosser Zeit . bearbeitet unter Benutzung der amtlichen Kriegstagebüchern

telkens met het betreffende deelnummer van die reeks.

Onderstaande titels zijn opgenomen in de databank .

M 551 Wereldoorlog 1, Duitse militaire formaties.

A. Kavalerie; 0 Algemeen

Poseck, M(aximilian) von -, (Generalleut-nant und Inspekteur der Kavall.) 1922: Die Deutsche Kavallerie 1914 in Belgien und Frankreich, 3. Auflage. Berlin, Mittler

Poseck, M(aximilian) von -, (General der Kavallerie a.D.) 1927: Der Aufklärungsdienst der Kavallerie nach den Erfahrungen des Weltkrieges. Berlin, Mittler. (eerder militair-theoretisch).

A. Kavalerie; 1 Garde

voorlopig niets

A. Kavalerie; 2 Dragoner

Poseck, (Maximilian) von - (General der Kavallerie), ed. 1933: Das 1. Brandenburgische Dragoner-Regiment Nr. 2 im Weltkriege 1914 bis 1918. Neudamm, Neumann.

Zipfel, Ernst (Hauptmann a.D., Archivrat im Reichsarchiv), ed., 1929 : Geschichte des Grenadier-Regiments zu Pferde Freiherr van Derfflinger (Neumärkisches) Nr. 3. Oldenburg i.O./ Berlin Stalling= A, 284. Bd.

Zipfel, Ernst, ed., 1932: Geschichte des Königlich Preussischen Dragoner-Regiments König Carl I v. Rumäniern (1. Han-nov.) Nr. 9. Zeulenroda (Thür.). =B, 51. Bd.

Kosigk, Dragoner 12: zie vorig nummer KW.

Lessing, Robert,ed. 1920: Kriegstagebuch der 3. Schwadron des 2. hannoverschen Dragonerregiments Nr. 16. Stettin, Grassmann.

Dietze, (Wilhelm), (Generalmajor a.D). 1927: Das 2, Hannoversche Dragoner-Regiment Nr. 16 im Weltkriege 1914-1918. Oldenburg i.O. / Berlin, Stalling = A, 207. Bd.

Troschke, Paul Freiherr von - (Oberst A.D.) 1938: Geschichte des 1. Grossherzoglich Mecklenburgischen Dragoner-Regiments Nr. 17 Bd. 2: "Der Weltkrieg", Berlin, Bernard & Graefe.

Larisch, Heribert von- : (Oberleutnant A.D.) 1924: Das 2. Grossherzogl. Mecklenburg. Dragoner-Regiment Nr. 18 im Weltkriege 1914-1918 Oldenburg i.O. / Berlin, Stalling A, 102. Bd.

A. Kavalerie; 3 Husare

NN, 1929: Die Leib-Husaren. Ihre Geschichte im Weltkriege. (1. Leib-Husaren -Regiment Nr. 1 und 2. Leib-Husaren-Regiment Königin Victoria von Preussen Nr. 2). Oldenburg i.O. / Berlin, Stalling = A, 282. Bd.

Studnitz, Bogislav von - (Major ..),ed. 1930: Geschichte des Thüringischen Husaren-Regiments Nr. 12 und seiner Mobilmachungsformationen im Weltkriege 1914-1918. Weimar.

Jobst (Rittmeister), ed.: Auszug aus der Geschichte des Husaren-Regiments Königin Wilhelmina der Niederlande (Hannover-schen) Nr. 15. Düsseldorf, Girardet 1919(?)

NN, 1925:Geschichte und Gefechte des Husaren-Regiments Kaiser Franz Joseph von Österreich König von Ungarn (Schleswig-Holsteinisches) Nr. 16 1914-1920. Schleswig, Ibbeken

A. Kavalerie; 4 Kurassiere

voorlopig niets

A. Kavalerie; 5 Ulanen

Zipfel, Ernst (Hauptmann, Archivrat), ed. 1933: Geschichte des Ulanen-Regiments Kaiser Alexander II. von Russland (1. Brandenb.) Nr. 3 . Zeulenroda (Thür.) , Sporn, = B, 49. Bd

Martens, Hans (Major) + Zipfel, Ernst (Hauptmann, Archivrat), ed., 1929: Geschichte des Ulanen-Regiments von Schmidt (1. Pommersches) Nr. 4. Nach amtlichen Kriegstagebüchern und Berichten von Mitkämpfern. Berlin, Kolk.

Etzel, Ernst Günther von - (Rittmeister) 1931: Geschichte des 2. Pommerschen Ulanen-Regiments Nr. 9. Berlin, Kolk.

Cramm, Freiherr von - (Major), ed. 1921 Geschichte des Ulanen-Regiments Hennigs v. Treffenfeld (Altmärkisches) Nr. 16 im Feldzuge 1914-1918. Stendal, Altmärkische...

Elza Vandenabeele

======

VRAOGE

Het is de bedoeling, hier nog eens te wijzen op alle vragen, die in de verschillende voorgaande kolommen gesteld zijn. En ook eventuele los aan ons gestelde vragen.

Een kiezerslijst van Sint-Martensvoeren uit 1925 (Privé Verzameling 23) is zeker een waardevol dokument. Het is de scharnier tussen ons, ouderen, en degenen die de ouderen waren toen wij de jongeren waren... Een vraag: de lijst is tweeledig: eerst de mannen en sommige (bevoorrechte) vrouwen: moeders van gesneuvelden in de Wereldoorlog. Dan volgt een lijst van de vrouwen met stemrecht. Hoe kan dat nu? In België zijn de vrouwen pas gaan stemmen na WO II ...

=====

kolofoon

dit nummer werd gemaakt in MacOS, CLARIS WORKS 4, letter: New York 10 punt

Bij de voorbereiding van deze Koeënwòòf voor de fotokopie werd dankend gebruik gemaakt van de laserprinter van Voeren 2000.

INHOUD

LUU LIEBEN Terugblik op zijn voorzitterschap voor de periode van 2 jaar - september 1994 -september 1996

Kruisen en kapellen in 's-Gravenvoeren

Oude plaatsnamen van Moelingen uit de l7de eeuw

VERHOLEN DE WARRIMONT-HERALDIEK OP EEN AUBELER GRAFKRUIS 1700 ?

GEZÄÖMERS

Bibliografie

LUU LIEBEN Terugblik op zijn voorzitterschap voor de periode van 2 jaar - september 1994 -september 1996

Vanaf het aanvaarden van het Voorzitterschap door Luu Lieben tot het periodiek aftreden kunnen wij terugblikken op een zeer vruchtbare en aktieve periode.

Als opvolger van Dr. Jaak Nijssen, onze eerste en ere-voorzitter, was dit voor Luu Lieben een moeilijke taak om zijn zienswijze en motivatie over te brengen op de kernleden. Toch wist hij door zich voor 100% in te zetten de kernleden te motiveren naar een iets meer formele en planmatige aanpak.

Onder zijn Voorzitterschap hebben dan ook tal van aktiviteiten en vernieuwingen plaatsgevonden.

* Zo werd ons Lijfblad "d'r Koeënwòòf" in een nieuwe omslag gestoken.

Hij wist ook mensen te aktiveren tot het leveren van bijdragen voor ons lijfblad "d'r Koeënwòòf" wat toch op dit moment. door zo'n zestigtal betalende leden gelezen wordt.

* Een sponsoringsaktie te doen naar de zakenlieden e.a. in de Voerstreek. Dit ter verbetering van de financiële situatie van onze Heemkring. Helaas het resultaat is zeer gering.

* Het opstellen, beoordelen en laten vaststellen van ontwerp-statuten en een reglement voor onze Vereniging, wat wij graag in het 1e kwartaal 1997 gerealiseerd willen zien.

* Een groot aandeel hebbende in de zeer geslaagde lezing-avond van Dr. Jaak Nijssen over Oude Stenen Kruisen.

* Door zijn deelname aan de Verbondsdag te Borgloon-Rijkel in juni 1996 heeft de Heemkring de nodige informatie gekregen over de beperkingen en de mogelijkheden van zgn. Mondelinge Geschiedschrijving; info via interviews.

* Een aantal initiatieven uit te werken en te promoten, te denken aan:

- de rondleiding door een groot gedeelte van het Abdij complex te Godsdal (Val-Dieu) dit in samenwerking met Milieugroep Voeren.

- de bekroningsprijs voor de fraai gerestaureerde Steenboskapel te `s-Gravenvoeren.

Op basis van vorenstaande zijn wij er fier op Luu Lieben heel hartelijk te bedanken voor zijn grote inzet en motivatie ten opzichte van onze Heemkring Voeren e.o. tijdens zijn Voorzittersperiode.

Tijdens de vergadering van 9-9-1996 droeg hij dan zijn trekkerschap over aan onze nieuwe Voorzitter Fred de Warrimont,

dit onder overhandiging van een Voorzittershamer!

Tevens werd Luu Lieben op voorstel van Dr. Jaak Nijssen en door alle aanwezige kernleden ondersteund het Ere - Voorzitterschap aangeboden; Luu Lieben heeft deze eer volgaarne aanvaard.

Proficiat Luu !!

Namens de Heemkring Voeren e.o.

Fridy Maurer-Bellink

Kruisen en kapellen in 's-Gravenvoeren

In het raam van de activiteiten van de Stichting Kruisen en Kapellen 's-Gravenvoeren V.Z.W. werd de inventaris opgemaakt van de kapellen en kruisen (met inbegrip van de verdwenen kruisen) in de voormalige gemeente 's-Gravenvoeren.

Voor sommige kapellen en kruisen bezit de Stichting een uitgebreide documentatie.

C. Waelbers publiceerde in 1959 in zijn artikel "Kruisen - Bomen" in 's-Gravenvoeren een lijst van kruisen; belangstellenden vinden hierbij een concordantietabel tussen de twee lijsten.

Mijn dank gaat naar de leden van de Stichting, die mij hebben geholpen en in het bijzonder Rob Brouwers, zonder wie het onderhavige werkje niet tot een goed einde had kunnen worden gebracht.

CONCORDANTIETABEL KRUlSEN

A B

2 1

4 9

5 16

6 25

7 31

9 nu kapel Janssen "I")

10 42

11 43

12 44

13 51

15 58

17 24

18 32

19 33

20 50

21 26

23 28

25 47/48

26 3

29 4

30 12

31 10

32 14

33 18

35 22

A : Waelbers, C. in het artikel "Kruisen-Bomen", Heem nr. 6, 1959

B: huidige lijst 1996.

STICHTING KRUISEN EN KAPELLEN 'S-GRAVENVOEREN

V.Z.W., Statuten gepubliceerd in het Belgisch Staatsblad van 21 januari 1993

Voorzitter: A. Levaux, Boomstraat 15O A 3798 `s-Gravenvoeren, tel. 04 - 3 81 06 25

Secretaris: P. van der Pluym, Vitchenstraat 286 3798 `s-Gravenvoeren, tel. 04 - 3 81 14 31

Bankrekening: Stichting Kruisen en Kapellen `s-Gravenvoeren V.Z.W. -735-3542352-94

Het logo, hiernaast weergegeven,is kruis nr. 22 . (tekening Robert Brouwers)

Martin Cailliau

Kruisen en kapellen in de voormalige gemeente 's-Gravenvoeren, inclusief de verdwenen kruisen. Lijst opgesteld in augustus 1996.

Kruisen

1 "A genne akkaduk"; hoek van weg naar Moelingen met weg naar Mesch

2 "A gen ow lin"

3 "`t Kwiezelekuske": kruising Gielessestraat / Veldstraat / Hollegraaf

4 "le gen Marsjgreb"; kruis verdwenen, corpus bewaard (RB); nieuw kruis zal worden geplaatst.

5 "Bove a gen ow Slewie"

6 "Onder a gen ow Slewie"

7 "le gen Greb"; hoek Kukkeberg en "Marsjgreb" (tweede Zaagkuil); verdwenen

8 "le gen Greb"; hoek Veldstraat en "Marsjgreb"

9 Kruis Spits; Kloosterstraat

10 "le gen Zéégkoel"; boomkruisje; verdwenen

11 "le gen Zéégkoel"; groot kruis tussen twee bomen

12 "Op genne Kroeneziegel"

13 Groot kruis op het kerkhof

14 "le gen Wienandsgreb" / "le gen Mennesgreb"

15 "Boven Wienandsgreb"; op weg naar de "Loete", 450 m ten noorden van het Denis-kapelke; verdwenen

16 Kruis Willems; ingang Jolettestraat

17 Kruis hoog aan de voorgevel van het rusthuis; Kloosterstraat

18 "Op genne Kniengsbairig"; verdwenen

19 Het Wit Kruis onder Kinkenberg; verdwenen, behalve het voetstuk

20 Bergstraat; verdwenen, behalve het voetstuk

21 kruisje Loneux; Kosterstraatje

22 aan de Kinkenberg

23 "An der Mairewieeg"; boomkruisje

24 Kruis in de Bosstraat op hoek naar Kattegraaf; boomkruisje

25 Kruis onderaan de Boomstraat

26 "le gen Biéék a genne Greunegraaf"; boomkruisje; verdwenen

27 "A genne Greunegraaf'"

28 "Bolbekerkruske"

29 "Dalemmerkruske"; op de Dalemmerweg; boomkruisje

30 Kruis boven de kerkingang

31 Kruis aan de oostgevel van de kerk; missiekruis

32 Kruis in Mennekesput

33 "Aachter Vlegestéég"

34 "Aachter Vlegestéég"; op kruising met Aubelsestraat

35 "A genne Giebrök"; Gieberg

36 Kruising Giebergpad en Koetsweg

37 "Gallingerkruske; kruisje van Snauwenberg ("Sjnaosbrök"); verdwenen

38 Kruis van "Vitsje"; onder Voerenberg

39 "An der owwe buro"; Vitschen

40 Kruisje Bab Debougnoux; Vitschen

41 Kruis Frésart / Broun; Meulenberg; verdwenen

42 Hoek Schietekamer / Slagmolenweg

43 Hoek Schietekamer / Akergats; "Aokergats"

44 Kruis Dodemont; kruising Ketten naar Steenboskapel

45 "le gen Kette"; zal worden geplaatst

46 Bij de Steenboskapel, ten zuiden; "le ge Vailt"

47 Bij de spoorwegbrug in het Weesterveld; Lynot-kruis

48 Bij de spoorwegbrug in het Weesterveld; Certontaine-kruis; verdwenen

49 Bij de spoorwegbrug in het Weesterveld; Vandeberg-kruis

50 "A gen Ring"; ten oosten van de Steenboskapel

51 "A gen Voegelgats"

52 "Op ge Demke"

53 Kruis aan woning Tromm; kruis wordt bewaard

54 "Op gen Joonkfer"; Heierstraat/Kattenrot

55 Heierstraat/Bovenhout; verdwenen

56 "Oetegrove"; in wegberm tegenover J.L. Dodemont

57 "Oetegrove"; Voszolder/Bovenhout; verdwenen

58 Kruis "Knoewel"; "Oetegrove"; grens 's-Gravenvoeren/St.-Martensvoeren; verdwenen

Kapellen

A Kapel "Op gen Dreesj" (Ernon)

B "Treechterbeeldsje"

C Heilig-Hartkapel (rusthuis); buiten gebruik

D Kapelletje in tuin van het rusthuis (Tienhof)

E Onze-Lieve-Vrouwkapel; rusthuls naast muziekacademie

F Onze Lieve-Vrouwkapel; onder Kinkenberg

G Denis-kapelke

H Sint-Annakapel

I Lourdes-kapel (Janssen)

J Steenboskapel / Heilig-Kruiskapel

K Witte kapel / Lhomme-kapel / "Madeleine-kruske"

L Kapel van Schoppem

M Kapel "Oetegrove" (Palmers)

----

Nr. 14 is een zgn. moordkruis, opgericht waar Willem Jonge, jachtwachter van de baron van Mheer in 1818 werd vermoord.

Nr. 47 is eerder een ongelukskruis, om eraan te herinneren waar in 1598 ene Hendrich Lynot "iaemerlich [werd] dootgeschoeten"

Kruisen nrs. 16 en 35 zijn votief- of dankkruisen, geplaatst ter verlossing van of ter bescherming tegen cholera

Vermeldenswaaard is ook kruis nr. 31, een missiekruis van 1841

Een oud memoriekruis (nr 48) verdween, ongeveer 30 jaar geleden, toen de aardgaspijpleiding werd aangelegd; het stond er ter herinnering aan Jaacobus Cerftontaine, op 28 december 1835 "hier subiet gestorven"

---

Kruisenb type Goessens of type Wolfs

De smeedijzeren kruisen nrs. 1, 2 en 30 zijn van het type Goessens, geplaatst omstreeks 1902

H. Goessens was smeid in 's-Gravenvoeren

De smeedijzeren kruisen nrs. 28, 46, 51 en 52, geplaatst omstreeks 1925- 1928, zijn van het type Wolfs

Jean Balthazar Wolfs (gestorven 1949) was ook smid in 's- Gravenvoere; hij was de vader van Jean Louis Wolfs (Boomstraat), die, - hoewel gepensioneerd, thans nog bekend staat als de smid van '(s- Gravenvoeren

----

kaart: De kruisen en kapellen in

de voormalige gemeente

's-Gravenvoeren.

De verdwenen objecten zijn niet opgenomen.

Opgemaakt in ClarisWorks 5 Spreadsheet, op MacOs (bij middel van coördinaten volgens Wandelkaart "Grensloos wandelen...", VVV-Voerstreek 1993)

=====

Oude plaatsnamen van Moelingen uit de l7de eeuw

De volgende lijst van plaatsnamen uit Moelingen beperkt zich tot die plaatsnamen welke voorkomen in het

'Kercke Register der Rinthten en Pachten toestaande de Parochiale Kerk tot Moelingen ... opgesteld door mij Arnoldus Houbiers Pastoor tertijd alhier in den jaere ons Heeren 1751. Volgens oude KerckCedulle van Jan de Loneux geweesene Kerckmomboir in den jaere 1676 '

Het betreft hier plaatsnamen die horen bij een beschrijving van "seckere stucken lans en weijdens dewelcke van alle memoriale tijden de Thienden Gegeven hebben en noch Geven aen de Kerk tot Moelingen, Genaemt de Onse Lieve Vrouwe Thienden". Het gaat hier om hele of gedeeltelijke tienden zonder 'de weijdens die de Hoeij Thienden noch geven'.

Ik (W.M.) heb er ook enkele plaatsnamen aan toegevoegd die voorkomen in het 'Register der Arme Renten en Pachten van Moelingen . door mij Arnoldus Houbiers Pastoor aldaer A° 1752 ...'. Deze gegevens worden in de lijst gevolgd door de letters A.R.

Ik (W.M.) heb de plaatsnamen, mutatis mutandis ruwweg samengevoegd volgens hun respectievelijke ligging van het westen naar het oosten en het zuiden van de voormalige gemeente Moelingen. Ik heb de oude spelling van Pastoor Houbiers gehandhaafd om het eventueel etymologisch onderzoek te vergemakkelijken

Lijst der plaatsnamen

Omtrent de Segeninge in het Elver Veldt

Het Armen Lant, omtrent de Chens, tussen de Waeteren genaemt (p. 201 in het A.R.)

De Pastoor vermeldt in 1771 dat het hem 'sal gepermiteerd weesen

van wisholdt op een gedeelte in den slont te planten'

(p. 202 in het AR.).

Den Lintienswegh, waar de 'Kerk' 'vijf rooden lans' had waarvan 'den Custer'

het vruchtgebruik had 'om het gewight der Kerk orologie op te draijen'.

Cous(s)enhof, omtrent de Kleen Kaester Moolen (Eijsden)

Achter Gilis Broers genaemt in de Gats (A.R.)

In de Biessen.

Opmerking : p. 41 van het Register staat vermeld dat een zekere

'Katrijn Eijssen' aan de kerk een 'half vaedt spelt' schuldig was

'van alle memoriale tijden' en dat dit later werd betaald door

Hindrik Ruth en Jan Ruth en daarna door Tossaint Broers.

Is er misschien een verband met de huidige benaming Op de Bijs?

Aen den Pool

In de Klopperije (Eijsden)

Voor de Brugh

De Straedt gaende van Hoogh Brugh naar Zesenhoven

Spapenweijde

Omtrent Zesenhoven

De Mescher Wegh

Op de Mijdt (Mesch)

In de Katte Straedt

De Straedt naar Gulpens Siegel

Achter den Ziegel

Aen de Barwijn

De Pastorael Weijde genaemt 'Loop der Door'

Het Bobbele Stratien (Boubele . .)

Het Barbe Stratien

Aen de Meulen (A.R.)

Een 'stuck lans leydende daer midden door den Voerwegh van Ter Droijen naer Hous'

Ter Droijen Thooren

Aen den Kierke Kunckel ('Kier Kunckel' in een vroeger Reg.)

Den Gemeente Bergh (A.R.)

Den Hongieswegh ('Honnies Wegh' in ouder Register)

Op den Phlibergh (Philibergh)

Achter Lanckveldt genaemt Op den Bergh

Den Bosch van Lanckveldt

Op het Ledderken ('Leyerken' in ouder Register)

Den Haelen Wegh

Cornie Bounnie. Opmerking : waarschijnlijk een Waalse benaming voor 'krom boonder'.

Op het Greun (Groen) Greufken

Aen den Keerschen Boom

Kort commentaar

Als zoon van een landbouwersgezin met versnipperd liggende velden en weiden liggen mij (W.M.) deze oude benamingen nog goed in het geheugen.

Toch is het niet ondenkbaar dat vele van deze plaatsnamen dreigen te verdwijnen uit de volksmond van de komende generaties en wel om volgende redenen.

Er zijn steeds minder landbouwers en bovendien hebben onze moderne landbouwbedrijven nu grote, aaneensluitende gronden.

Een jammerlijk verschijnsel is ook het meestal onwettig inpalmen (en nadien verdwijnen) van onze aloude veldwegen door 'regenooten'. Welke eerlijke politieker durft hier iets aan doen?

En dan is er nog de houding van intellectueel oneerlijke politieke leiders die vele eeuwenoude plaatsnamen willen moderniseren en verfransen omdat ze, in hun minderwaardigheidscomplex, beschaamd zijn over hun eigen oorsprong

Willy Machiels

=======

VERHOLEN DE WARRIMONT-HERALDIEK OP EEN AUBELER GRAFKRUIS 1700 ?

Een Heemkring mag ook eens een voorzitter hebben met een familiewapen. Fred de Warrimont voert er zo een. Gedeeld de Warrimont en Fortemps de Loneux; de Warrimont: in blauw een gouden keper, vergezeld, boven, door twee zilveren vijfpuntige sterren, onder door een vrijstaande, gewortelde boom van natuurlijke kleur. Fortemps de Loneux: in rood een zilveren steigerende eenhoorn; een zilveren schildhoofd met drie rozen,2 en 1, van het een in het ander.(afb. 1)

Nicolaas Joseph, zoon van Jean Gérard Fortemps de Loneux dictus de Warrimont, kwam naar de Peul onder Noorbeek, waarschijnlijk de laathof van Jupille (1). Hij was gedoopt in Mélen in 1697, trouwde aldaar in 1722 met Anna Johanna Meester(s). Hij was schepen van Noorbeek, waar hij in 1755 stierf (2).

Een mogelijke zinspeling op het de Warrimont-wapen biedt een grafkruis op het tot park omgewerkt kerkhof van Aubel, het 11e langs de kerk, beginnend van aan de kerkpoort, L. 20 (3) .

IHS met een kruisje; alles binnen een ovale krans.

ICY REPOSE HONNESTE CAT

HARINE EN SON VIVANT ESPE

VSE A POLLIS DE VIGNE TRE

PASSEE LE 4 D'AVRIL 1670

PRIEZ DIEV POVR SON AME

In een rechthoek een hart, waarin "MARIA ANNA" en waarachter twee gekruiste pijlen, de punt naar onder. Symbooltjes-siermotiefjes in de kwartschijven bij de viering. (afb 2)

Op de andere kant: IHS met een kruisje, waaronder drie nagels, alles tussen twee vaasjes met in elk een tak met twee tulpvormige bloemen.

ICY - REPOSENT - LES - HONNESTES

PERSONNES - NICOLAS - WARRIMONT

DECEDEE - LE - 13 MARS - 1700

(dan is er veel ruimte opengelaten voor een andere persoon, nooit ingevuld)

PRIEZ - DIEV - POVR - LEVRS - AMES

Lager: een stel symbolen. Het geheel is afgesloten met een drietal siermotieven. Symbooltjes-siermotiefjes in de kwartschijven bij de viering. (afb 6 en 7)

Hergebruik van grafkruisen

Zowat 30 jaar nadat dit monument voor de vrouw van Pollis de Vigne opgesteld was geworden, is het al overgelaten aan de Warrimonts. Dat een grafkruis een tweede keer gebruikt werd, gebeurde méér. Men zie op hetzelfde kerkhof bijvoorbeeld het naburige kruis (L. 76), opgesteld voor ANNA BORN, vrouw van CORNELIS QVOIDTBACH, overleden 1667. Op de andere kant is het gebruikt voor CORNELIS QVODTBACH en zijn vrouw MARIA LE JEUN, beide +1708. Een familieverband ligt voor de hand. Toen, bij de Waalse monumentendag 1995, Bruno Dumont ons rondleidde op het kerkhof van Aubel, vertelde hij zelfs van een verkoop van zo een kruis, die opgetekend staat in de archieven, met prijs en al. Zie ook (4).

Een opnieuw gebruikt grafkruis is fundamenteel verschillend van een grafkruis, dat van in den beginne aan beide kanten tekst en/of symbolen en versiering draagt. Deze werkwijze is in onze contreien zeldzaam (5).

Familieverbanden

Gemeld QUOIDTBACH-kruis toont al aan, dat zijn hergebruik binnen een familie plaatsvond. Een expliciete aanwijzing in die zin ontbreekt op het de Vigne -Warrimont-kruis. Vanaf 1642 komen er echter meerdere allianties voor tussen de de Vignes en de de Warrimonts, in de streek van Aubel - Charneux - Herve (6).

Het oudste in het Frans gestelde exemplaar op het kerkhof van Aubel is van 1666 (nevenstaande tabel). Daarop volgt dat van vrouw de Vigne 1670. Maar pas vanaf 1680 komen ze talrijker voor. Daarom houden we er rekening mee, dat het kruis van vrouw de Vigne niet per se hoeft van in den beginne in Aubel gestaan te hebben. De Warrimonts kunnen het van elders hebben laten komen, temeer daar er in de Aubelse kerkregisters geen overeenkomstige vermelding voorkomt. (6)

De kerkregisters van Aubel laten toe de directe genealogische omgeving van deze Nicolas Warrimont te reconstrueren. Maar tot nu toe kon hij niet aangesloten worden aan de algemene de Warrimont-genealogieën (7).

Materiaal, bewerking, bewaring

Het kruis (spanwijdte 64 cm, dikte 16 cm, hoogte boven maaiveld 1,10 m) is gemaakt uit de bekende blauwe steen, die op de de Vigne-zijde enkele hoornsteen-inclusies vertoont (vooral bij de letters NT van "REPOSENT"). Hoornsteen (Fr. chert) is in paleozoïsche kalksteen wat silex in de mergel is (8). Het kruis is parallel met splijtvlakken (diaklasen) gehouwen, die in de loop der eeuwen verbreed zijn, en de zwakke plek van het monument uitmaken. Er is trouwens al heel wat van de oorspronkelijke materie geërodeerd: getuige hiervan de millimeter-hoog uitstekende stukjes van de hardere schelpen: oorspronkelijk was de steen tenminste zoveel dikker (differentiële verwering).

De tekst is ingesneden. De symbolen en sierelementen op kop en schacht zijn in spaartechniek uitgevoerd, binnen omzoomde vakken: de figuren zijn overgebleven bij weghalen van het omgevende steenmateriaal. Doordat het uithalen van de steenmassa eerder ondiep was, en tengevolgen van de hoger vermelde erosie, zijn de symbolen niet overal scherp meer waar te nemen.

Toen het de Vigne-kruis omgewerkt werd, nu voor onze Nicolas Warrimont, heeft de steenhouwer de ietwat ruw gelaten achterzijde niet voldoende vlak gemaakt, zoals de houw bij de letter R van "POVR" laat zien . Ook deze ruwte kan tot de leesmoeilijkheden van de symbolen op deze zijde geleid hebben.

Het scapulier

Op de schacht van de Warrimont-zijde staan in hoofdzaak drie symbolen. Het onderste daarvan is de afbeelding van een scapulier. Twee lapjes stof werden onder de kleren op borst en rug gedragen en waren over de schouders verbonden door twee lintjes. Dat is de verkleinde vorm van het originele scapulare, een door monniken gedragen rechthoekig stuk stof, met in het midden een gat waardoor het hoofd gestoken wordt, zodat over voorkant en achterkant van het lichaam de lap stof tot aan de voeten reikt. Het wordt over de pij heen gedragen. Het scapulier in zijn verkleinde vorm duidt op de aanhorigheid van een persoon tot een genootschap dat met een of andere kloosterorde verbonden is, een "Derde Orde" bv. We hebben het kleine scapulier in onze jeugd nog gekend. Welk genootschap Nicolas Warrimont aanhing weten we niet.

Er zijn een honderdtal oude grafkruisen met zo een scapulier bekend. Het scapulier komt erop voor vanaf 1655 (Clermont, L. 91: IAN WIAIME LANSET) en tot einde 18e eeuw (9). Steeds binnen de landjes van Overmaas: Meerssen, Hoensbroek, Eynatten, Clermont, Charneux, Julémont begrenzen het scapulier-gebied. Dus niet links van de Maas, niet achter Aken, niet ten zuiden van de Vesder. Een zeldzame combinatie - contaminatie- vinden we op een kruis in Montzen (Xh. 42 = B. 15 = L. 38: CATHARINA FRANCK 1749 ): OLV.-van -zeven-smarten biedt met haar linkerhand een scapulier aan (10, 11). (afb 3)

Het brouwersteken

De ruimte boven het scapulier is in twee ongelijk brede rechthoeken gedeeld, met in elk een symbool. Symbolen in naast elkaar geplaatste, soms ook ongelijk brede, rechthoeken vinden we op oude grafkruisen tussen Aken en Keulen. Daar zijn dat meestal doodssymbolen (12).

In de rechtse rechthoek het teken van de brouwers: een korf waarboven twee gesteelde voorwerpen. Naar boven links is een roervork gericht, naar boven rechts een niet meer te identificeren gesteeld voorwerp. Nicolas Warrimont was derhalve brouwer.

Brouwerstekens vinden we op grafkruisen o. a. in Aubel (L. 50: JAN FLORENCE 1638, zie afb 4 ; GERARD ERVENS 1679; NICOLAS WARRIMONT1700 - beide laatste niet in Levaux), Clermont (L. 77: JEAN SANDRE JEUNE 1700), Charneux (L. 24: OLIVIER LA HAYE 1740, met een combinatie van molenaars-, brouwers-, bakkerstekens) (13), 's-Gravenvoeren (B. 22: JAN VAN WYLLER 1669); op een gevelsteen in Montzen (Xh. 124 : 1723); op een gevelsteen in Charneux, GF 1752. Brouwerstekens komen minder talrijk voor dan molenaarstekens, maar talrijker dan bakkerstekens.

Het "verholen wapen"

In het linkse, veel grotere, vak een vrij schematisch weergegeven boom, met een stel -niet uitgerukte- wortels ("vòt") en vier takken, waaraan (te grote) bladeren (14); naast de stam twee zespunten; boven links een winkelhaak met naar de binnenkant afgeschuinde uiteinden.

Is dit een tweede beroepsteken, dan stellen zich vragen: had Nicolas twee beroepen? Na elkaar misschien? En welk was dan dat tweede beroep? Boomkweker: zou die specialisatie in de landbouw toen al bestaan hebben? Houthakker: had dat beroep genoeg status om tot een beroepsteken aanleiding te geven? Schrijnwerker (meubelmaker) of timmerman (bouwer van vakwerkhuizen): het zou het enige mij tot nu toe bekende teken van deze beroepen zijn, dat een boom inhoudt.

Maar als die winkelhaak nu eens een omgekiepte keper was, en de zespunten de sterren uit het de Warrimont-wapen. Dan hebben we alle bestanddelen van dat familiewapen.

Ook het verschil in grootte van beide bovenste rechthoeken doet vreemd aan. Heeft men aan het familiewapen meer belang gehecht dan aan het beroepsteken?

Het is alsof men het wapen niet als dusdanig heeft willen voorstellen, maar het ook niet helemaal wou achterwege laten. Trouwens, de grens tussen beroepstekens en heraldiek is in deze periode niet duidelijk: men zie het plafond in de kerk van Soumagne (15). Beroepstekens, die in een schildstaan, zijn kennelijk geen familiewapens, ze komen eerder overeen met de gildewapens uit de steden.

Ofwel heeft het bovenstaande zin, en dan is dit een aansporing om in de archieven naar de genealogische plaats van deze Aubeler Warrimonts te zoeken; ofwel blijven we met de vragen zitten.

Het steenhouwers-atelier.

Maar keren we nu terug tot dit kruis in zijn geheel. Het de Vigne-kruis zelf en zijn Warrimont-zijde zijn in eenzelfde atelier uitgevoerd. Dit atelier is gekenmerkt door een overdadig gebruik van symbolen, aangevuld door massa's versiering: korenbloemen, tulpen, margrieten, en figuurtjes, die zowel als symbool dan wel als versiering kunnen geduid worden: kruisjes, zespunten, in kruisvorm geplaatste bloemen. . . We noemen dit atelier "KTMS" naar de initialen van bovengenoemde elementen. Alleszins heeft KTMS ons een belangrijk reservoir van symbolen nagelaten. Daardoor is onze streek bijzonder rijk inzake symboliek.

We spreken van een atelier, niet van een steenhouwer, omdat het gefungeerd heeft van 1660 tot 1730, zeventig jaar lang. Te lang voor één man alleen. Namen van KTMS-steenhouwers kennen we niet (16).

In de periode 1660-1680 had dit atelier nauwelijks een concurrent op de kerkhoven van Clermont, Aubel, Remersdaal, Sint-Pieters- en Sint-Martensvoeren, Charneux. Het Warrimont-gedenkteken valt al in een periode, als dat monopolie doorbroken is. Er zijn ons minstens 150 KTMS-werkstukken bewaard gebleven.

KTMS had in zijn aanbod tenminste twee types staan: het "balktype", met de tekst op een rechthoek op de dwarsbalk, zoals bij het de Vigne- en Warrimont-monument , en het "vierpastype", waarbij de tekst in een vierpas staat, die afgeboord wordt door een rozenkrans of een paterskoord (17). Nu biedt uitgerekend dit Warrimont-monument een argument om beide types aan eenzelfde atelier toe te schrijven: het is een van de weinige van het balktype, met een kop die overeenkomt met die van het vierpastype (zie afb.

6 en 7)

Uit het KTMS-atelier komt dus het hier besproken de Vigne-kruis. Naar dat atelier keerde het terug om zijn zo intrigerende Warrimont-zijde te krijgen... of kwam de steenhouwer het ter plaatse omwerken?

-------------------------------------------------

periode: Totaal, Frans,= %-Frans

1600-24: 4 0, 0 = 0 %

1625-49 : 14 , 0 = 0 -%

1650-74: 23 , 2 = 9 %

1675-99 : 17 , 4 = 24 %

1700-24: 7, 1 = 14 %

1725-49 : 15 , 2 = 13 %

1750-74: 5 , 3 = 60 %

Aubeler grafkruisen met Franse opschriften. Tijdsverloop. Het betreft hier enkel een bepaalde laag van de bevolking, de rijkere, die kruisen zette.

------------------------------------------------

afb1 De heraldiek op de schuttersplaat van Fred de Warrimont, Sint-Martensvoeren1993.

afb 2 Het de Vigne-kruis in Aubel , met het "pignonnée et nimbée"-silhouet . Foto 1997, negatief 97011B/02

afb 3 Montzen 1749: OLV.-van-zeven-smarten biedt een scapulier aan.

afb 4 Brouwers-teken als "gilde-wapen", Aubel 1638.

Foto 1988. Neg. 880801/26

afb. 5 en 6. Aubel. De kop van het Warrimont--monument 1700 (rechts) komt overeen met die van het Born-kruis, 1667. Een argument om beide monumenten aan enzelfde atelier toe te schrijven, dat we "KTMS" noemen. Op het kruis van 1667 is het IHS naar boven toe samengedrukt door de vierpas. Foto's en neg. vlnr.: 1995, 950912C/02 en 1996, 9603A5B/08
afb 7 De schacht van het Warrimont-monument. Een treffend voorbeeld van de symbolen- en versieringen-profusie van het KTMS-atelier.

Een samenstelling van omzoomde vakken, ronde en rechthoekige. Deze laatste zijn niet steeds in de haak getekend. Er bestaat beter handwerk, (afb 4).

Foto 1996, negat. 9603A5B/11

Jaak Nijssen

Noten ---

(1) Schulte, A.G. 1991. Margraten, Mheer en Noorbeek; p. 384vv. ---

(2) Uit Eijsdens Verleden 55, p. 20vv. ---

(3) Levaux, Jean 1975. Croix anciennes des églises et cimetières du pays de Herve, hierboven aangegeven als: L. en het nummer van het betrokken object in dit werk: bv. L.20 . ---

(4) Journal de La Haye 1985-, p. 95. Tijdschr., over de jaren heen doorlopend gepagineerd, hier verder aangegeven als JdLH. ---

(5) Ons Heem, driemaandelijks tijdschr. voor Overmaas 1966. 10/4, p. 12vv --- Türk, Karl Heinz 1979. Christliche Kleindenkmale in Börde und Neffeltal, p. 142 + pass. ---

(6) Fred de Warrimont, persoonl. med.. ---

(7) Le Parchemin, 60, 347v. --- Genealogie de Warrimont 1982, privé-uitgave; p. 46 --- Joseph Simonis, Chênée (persoonl. meded.) ---

(8) "chert" en "hoornsteen" worden gebruikt door: Lijn, P. van der - Het keienboek, 6e dr., p. 184. ---

(9) Voersprokkels, contactblad van de provinciale school in de Voerstreek 38. p. 24vv. ---

(10) Belonje, J. 1961. Genealogische en heraldische gedenkwaardigheden ... = PSHAL 96-97, hier aangegeven als: B. : bv. B. 22. --- Xhonneux P. 1973. Epigraphie de la commune de Montzen In: Ons Heem 16 / 1-6. p. 32-69, hier aangegeven als: Xh. : bv. Xh. 42. ---

(11) Montzen ligt op de westgrens van het gebied van de OLV-van-de-zeven-smarten: zie Fischer, Karlheinz 1956. Die alten steinernen Grabkreuze im Kölner Raum; p. 182. - Türk, als boven, p. 85, 113 +pass. ---

(12) Fischer, als boven. p. 182. ---

(13) JdlH p. 53. ---

(14) Deze voorstelling van de boom gelijkt zeer op het stuk nr 33 bij p. 27, in: Baelen, P(aul) Van - 1988. Heraldiek = Cursus voor Gidsen, Hasselt, Provinciaal Verbond voor Toerisme in Limburg. ---

(15) L'Ortye, J. + Hanssen, H., (1990). Vijf eeuwen L'Ortye.; p. 3. ---

(16) Dumont, Bruno 1995. Waalse monumentendag - rondleiding op het kerkhof van Aubel, nam aan dat de vermelding "G (of) C - BORN", onderaan op hogervermeld BORN-kruis, een KTMS-kruis, de signatuur van het monument is. Het kan echter ook de naam zijn van degene die het kruis heeft laten zetten. Op sommige kruisen is de naam van de "zetter" expliciet vermeld: "HEEFT ... DIT CRUYS LATEN SETTEN", Heugem 1636, B. 6. Ons Heem n60. ---

(17) Afbeeldingen :

BALKTYPE: Volkskunde, ; Brussel 67/3-4 - JdlH p. 3;

VIERPASTYPE: Jeuckens, Robert 1938. Die alten Steinkreuze im Aachener Grenzland; afb. 14. JdLH p. 329 en 331. - Volkskunde, Brussel 67/3-4. - Leerssen, Joep 1996. Oude Mheerder grafkruisen komen terug naar de kerk In: D'r Klabatter, Informatieblad voor Mheer p. 37-38; afb. 4. ---

Alle foto's en de schets zijn van de auteur.

=======

GEZÄÖMERS

Geslaagde restauraties

Op voorstel van onze Heemkring werd de Stichting Kruisen en Kapellen van 's-Gravenvoeren door de gouw Limburg van het Verbond voor Heemkunde bedacht met een prijs voor "geslaagde restauraties". De oorkonde werd overhandigd in As op 7 december .

Foto genomen door dhr. Lambie (Zutendaal) in tentoonstellingsruimte, achter in voormalige kerk - nu museum - te As, Belg. Limburg, kerk genaamd St.-Aldegondiskerk, d.d. zaterdag 7 dec. 1996.

Ter gelegenheid van: uitreiking bekroningsoorkonde o.a. aan de Stichting Kruisen en Kapellen 's-Gravenvoeren.

Toekenning en uitreiking door: Bekronings Commissie v/h Verbond voor Heemkunde

vlnr.:

1. Mevr. Margriet Frijns lid Heemkring Voeren en Omstreken

2. Piet van der Pluym, secr. Stichting Kruisen en Kapellen 's-Gravenvoeren

3. François Bruno, medewerker Stichting Kruisen en Kapellen 's-Gravenvoeren

4. Aimé Leveaux, voorzitter Stichting Kruisen en Kapellen 's-Gravenvoeren

5. Martin Cailliau, documentalist Stichting Kruisen en Kapellen 's-Gravenvoeren

6. Fred de Warrimont, voorzitter Heemkring Voeren en Omstreken

7. Luu Lieben, lid Heemkring Voeren en Omstreken (erevoorzitter)

8. Fridy Maurer, secretaris Heemkring Voeren

9. Jos Lieben, lid Heemkring Voeren en Omstreken

(LL)

Robert Brouwers

stelde ten toon in de Kerk van Oud-Urmond, van 13/12/96 tot 05/01/97

Organisatie

Een ad-hoc-groep (LL, JN, FdW, FMB), werkt, zoals in de maandelijkse workshsop overeengekomen, aan de statuten van de club. Er vonden reeds twee besprekingen van het ontwerp plaats.

Geuldal

Historische en Heemkundige Studies in en rond het Geuldal, Jaarboek 1996. HFL 45,00 + 8,00 verzendkosten. Bestellen bij "Historische en Heemkundige Studies in en rond het Geuldal" Postbus 258 NL-6300 AG Valkenburg.

Ursula's Rustuurtje,

waar ons medelid J.-M. Ernon aktief aan medewerkt, heeft nr. 9 (1996/2) uit. We stippen aan: mededelingen en foto over de lopoende afbraak en nieuwbouw, p. 13-14. Ook een intervieuw met een van de bewoners van het rusthuis, Henri Thijs, gewezen duivenmelker. De illustratie van wat een schat aan gegevens oudere mensen ons te bieden hebben.

Poneyhoeve

Gastheer Justin Lorquet bij het bezoek van onze kring en de MilieuGroep, op 02/10/96. Voor het huis op de achtergrond, zie "Bouwen door de eeuwen heen" p. 101, Berg nr. 5. (foto LL)

Straatnamen

In een -voorlopig?- onofficiële aktie van de groep "Voeren 2000" werden de straten van Voeren onlangs van borden met de namen van de straten voorzien. Het behoort tot de taken van een Heemkring, over de lokale toponiemen een mening op te bouwen. We hopen dat het beleid onze club zal laten adviseren (JN)

Architektuur

Bij de ombouw van het Ursulinenklooster - rusthuis H. Familie - werden oude gedeelten, o.a. de vleugel met de datum-steen en de bekende veranda, behouden. Ook de kloosterkerk met gevelsteen "CM", Romeins cijfer voor 1900, bleef onaangeroerd. Deze is beslist van belang als jong-gotisch architektuurelement. Tot nu toe is de architekt ervan onbekend. Een zekere gelijkenis met de kloosterkerk van de Ursulinen van Eijsden valt op. Laatstgenoemde is van 1892, over de architekt bestaat onduidelijkheid: Jorda uit Roermond en/of Goebbels uit Aken. (Kellens , Martin + Dickhaut , Monique e.a. 1984 Ursulinencomplex Eijsden, p. 83, 85). Over de veranda ("Galerie"): Ursula's Rustuurtje nr. 7 (1995/3) p. 7.

Orale historie

KVLV - SMV/SPV en groep 3X20 -SMV/SPV hield op 20 januari 1997 een bespreking 'Terugblikken" over de sociale rol van ouderen. Een paar leden van onze club namen er aan deel. De waarde van de mondelinge geschiedenis-vorming kwam maar terloops ter sprake.

Struktuur van de streek

Het Davidsfonds Voeren is een uit de kluiten gewassen groepering aan het worden. Ze hield een voldoende bijgewoonde lessenreeks over de spanningsvelden ruimte-ordening - landbouw - milieu - toerisme. Meerdere leden van onze club namen er aan deel.

Limburgse taal

Onze kursus Limburgse Taal bracht 6 deelnemers samen. Het eerste jaar, 10 lessen, hebben als thema: de pluralis van het substantief. De lessen worden na de winter voortgezet.

Bloementapijt

Moelingen, processie 15-08-1996. Foto Jean Rogister.

Duitse Orde

We spraken al de verwachting uit, dat de wederopbloei van de hoofdkommanderie Aldenbiesen aanleiding zou geven tot archiefonderzoek over Sint-Pietersvoeren en omgeving. Nu publiceert in "Het Oude Land van Loon", 48 (1993), Arnout Mertens, student, een studie over laatstgenoemd dorp. Zie rubriek "VOERENSE BIBLIOGRAFIE".

Daarin toponiemen (Overheim in spv, Quynten en Pitzoel in smv..., biografie, gegevens over molens en een brouwerij...

Pagina 197, f3r, p.199,f7r en p.205,f7v: in 1428-1473 "Rabbrechtzhage",in 1770 "op de Raebenshaege", nu "Op Ravesjaal", ten Z van Veurs. (zie "Heem, tweemaandelijks tijdschr. voor Overmaas" 1960/2-3, p. 31, nr 17); "in 1770 ook op de Raebenshaege"). Meteen een voorbeeld daarvan, hoe de huidige vorm van een plaatsnaam dikwijls waardeloos is om tot een verkaklaring te komen. Boileau p. 128 zet een vraagteken bij een mogelijke verklaring van het eerste deel van het woord als een verwijzing naar de vogel "raaf" (JN).

REAKSIES

BIJ KW 11 p. 517 "Theo Broers geïnterviewd...":

Ich hùb d'r hik - Ich hùb d'r kik

Ich hùb 'm noe - Ich hùb 'm daan

Ich gieëf 'm aan - M'ne naobermaan

Ghislaine Ernon geboren te 's-Gravenvoeren 1941

Tot 40 jaar geleden in Moelingen:

Viva roetsj, v'r zaten op een koetsj

We zaten op d'r iezereweeg

Viva roetsj

Theo Broers

M. Cailliau, 2/8/96, signaleert "In D'r Koeënwòòf nr.1 (1990) staat dat het zg,. Lynot-kruis van 1598 verdwenen is. ..

het kruis staat er nog ... het zgn. Cerfontaine-kruis (1835), dat bij het aanleggen van de gaspijpleiding ondergegraven is ... dat er vlakbij stond".

--Het Lynot-kruis is inderdaad tijdelijk weg geweest, na de aanleg van die gaspijp (mededeling van Winand Vandeberg +), is echter ondertussen terug opgedoken (JN).

We publiceerden in KW 12 p. 12 de foto van de vangst van een everzwijn in Schoppem. Die foto staat ook in "Ursula's Rustuurtje nr. 3 (1995/3), p. 16 "Les habitants de Schophem 1939 Joie après le combat", als deel van van het "Monographie de mon village", van Soeur Joséphine (Claessens), 1952, een zeer lezenswaardig stuk.

Steenboskapel Foto LL

Overdracht van voorzitterschap - Luu Lieben geeft de door hem geschonken voorzittershamer aan Fred de Warrimont.

AANTWÄÖED

nihil

VRAOGE

nihil

====

Bibliografie

Cailliau, Martin 1996. Koeënwèùf. In: MilieuGroep Voeren Actueel, jg 6, nr 24, 135 >>> hamster.

Palmans, Rik 1996. De toekomst van Altenbroek. In: MilieuGroep Voeren Actueel, jg 6, nr 24, 137.

Buysen, Jos 1996. In gesprek met Jean Bonten, bijzondere wachter Altenbroek. In: MilieuGroep Voeren Actueel, jg 6, nr 24, 138 >>> gebied Altenbroek.

Crombaghs, Ben + Gubbels, Rob 1996. Voortplanting van de barbeel in Nederland. In: Natuurhistorisch maandblad, jg. 85, juli-augustus, 152-154 >>> toestand van de Berwijn in Moelingen.

Bless, Martin J.M. + Fernandez-Narvaiza, M. Cristina 1996. Op zoek naar het verloren landschap van de Euregio Maas-Rijn ; 27 blz., Haute Ardenne, Centre Nature Botrange, Afd. Limburg der Nederlandse Geologische Vereniging.

Boogaerts, Stef 1996. Natuurreservaten vzw. koopt domein Altembroek in de Voerstreek. In: Natuurreservaten, 18e jg., 1, 26-29.

Heylen, Tom 1996. Doet Vlaanderen onze kasteelheren de das om? In: Natuurreservaten, 18e jg., 1, 22-23 >>> over de das, ook in Voeren.

M 30 Voeren, geschiedenis

Venne, J.M. van de - 1951. Geschiedenis van het kasteel Valkenburg, zijn Heren en hun Drossaarden. Valkenburg >>> Tiebout van Voeren.

NN 1887. Procès-verbal descriptif de la délimitation entre les royaumes de Belgique et des Pays-Bas, annexé à la convention de limites conclue à Maastricht le 8 août 1843. In: Moniteur Belge, 1887, 15 april, 84-88 >>> grens van Gemmenich tot Lixhe.

Nuyens, E.M.Th.W. e a 1956. De staatkundige geschiedenis der provincie Limburg vanaf haar ontstaan tot aan haar uiteenvallen in 1839 ; = Werken uitgegeven door LGOG, 2. Maastricht >>> LGOG.

Hartmann, J.L.H. + Westering, W. van de + Schouten, L.S.M. 1971. De Waardering van de grond in Zuid-Limburg vroeger en nu. In: Het landschap van Zuid-Limburg, speciale uitgaven van het Historisch Geografisch Tijdschrift. Utrecht.

Corsten, S. 1984. Die Herren von Valkenburg (ca. 1000- 1364). In: Publications.. Limbourg, 120, 162-200 >>> o.a. Tiebaut van Voeren, graaf.

M 40 Voeren, bestuur en politiek

NN + Demelenne, Claude. De zaak Happart - De nationalistische valstrik.

Verjans, P. + Hermans, M. 1983. Les origines de la querelle fouronnaise ; = Crisp, nr. 1019.

Ubac, P. 1993. Génération Fouron. Brussel.

Palmans, Rik 1996. Uitbreiding Hallembaye-stort. In: MilieuGroep Voeren Actueel, jg 6, nr 24, 134-135 >>> huisvuil van Voeren.

Palmans-Casier, Annemie 1996. CBR en het Hallembaye-stort. In: MilieuGroep Voeren Actueel, jg 6, nr 24, 137 >>> huisvuil van Voeren.

Logie, Guido 1996. Voeren, oh Voeren; In: Neerlandia, 100/4, 30-31.

M 50 Voeren, sociaal en economisch

NN 1996. Armen teveel. Handen tekort; In: Zuid, 59, 4-27 >>> bevolking van Zuid-Limburg, ook in Voeren.

M 60 Voeren, spoorlijnen

Vanstipelen, Lucien 1993. Histoire des chemins de fer dans la vallée du Geer ; 134 pp., ill. Bassenge , Centre culturel, de Bassenge >>> vrij veel overgenomen uit "de spoorlijn Tongeren-Aken, in oorlogstijd aangelegd" - zonder bronvermelding.

Bovy, Armand + Adam, Jean-Claude 1996. Genèse de la Ligne 24 - Tongres-Visé-Montzen - Dans le cadre du 80e anniversaire de la Ligne. Visé, gare >>> o.a. onuitgegeven fotomateriaal.

M 80 Voeren, toerisme

Hellebrand, Al. + Lumey, Dan 1991. Zwervend genieten van het Land zonder Grenzen >>> ook Voerstreek.

Coppers, Toni 1995. Limburg; = Visumgids. Globe. ISBN 90 5466 1631 >>> Voeren p. 44-50.

P 00 Voeren, de afzonderlijke dorpen

P 05 Voeren, meerdere dorpen

Levaux, Jean 1975. Croix anciennes des églises et cimetières du pays de Herve >>> grafkruisen van 's-Gravenvoeren, Sint-Martens- en Sint-Pietersvoeren - lezing te kontroleren.

Lambiet, Thomas 1985. Val-Dieu, une abbaye, une histoire, une architecture. Battice, Levaux Jean >>> p. 22 nota over sgv en p. 87 over Teuven.

Leerssen, Joep + Senden, Wim 1995. Historische Verkenning van Mheer. Maastricht , Gadet. ISBN 90-70469-03-0. >>> veel gegevens over sgv, smv.

Lemmens, Michel 1996. Het Limburgse orgellandschap. Rijkel, Provinciaal Centrum voor Cultureel Erfgoed >>> Orgels van SGV 57-59; SMV 33-34; SPV 59.

P 20 Moelingen

Génicot, Léopold 1948. Histoire des routes belges depuis 1704 Collection nationale, 8e série, n° 89 , p. 44 >>> weg "à la Mac Adam" Maastricht-Battice 1828.

NN 1996. Bezoek Wielewaal aan kalkgrasland in Moelingen op 13-05-95. In: De Wielewaal, 62, januari, 29.

P 40 's-Gravenvoeren

NN 1996. Succesvolle natuurhappening Altenbroek. In: Natuurreservaten - Binnenstebuiten, 1996/3.

Veen, J.S. van 1923. Het bisdom Luik. In: Geschiedkundige atlas van Nederland; Tekst bij dl. III, kaart 10, van De kerkelijke indeling omstreeks 1550, tevens kloosterkaart. 's-Gravenhage. >>> ook over de parochie 's-Gravenvoeren.

Nyssen = Nijssen, Jaak 1966. Kronen en kransen voor ongehuwden op oude grafkruisen. In: Volkskunde, 67 >>> o.a. grafkruisen van SGV.

Affnay, A.H. d' 1990. Het Notitieboek van Arnoldus Henricus d'Affnay, Pastoor van `s-Gravenvoeren van 1719 tot 1770, geannoteerde transcriptie van origineel in parochiearchief `s-Gravenvoeren door J.Th. Leerssen. Mheer, privéuitgave.

Darras, Hervé 1993. Verering van tandheiligen, resp. van de H. Apollonia in de provincie Limburg anno 1991-1992. In: Oostvlaamse Zanten, 68/1, p. 29-56. Gent, Koninklijke Bond der Oostvlaamse Volkskundigen v.z.w. >>>Gallinger kruuske.

Nijssen, Jaak 1995. Un monumento casi-discoideo en Mastrique (Maastricht, Países Bajos) In: Cuadernos EE Navarra, 65, 315-326. Pamplona >>> o.a. grafkruis van SGV.

NN 1996. 's Gravenvoeren - de Steenboskapel. In: Bekroning van geslaagde restauraties in Limburg - As, Sint Aldegondiskerk, 16-17, Verbond voor Heemkunde Limburg vzw. >>> sgv Steenboskapel.

NN 1996. Natuurreservaten vzw. realiseert haar grootste aankoop ooit! In: Natuurreservaten, 18e jg., 1, 2.

Desmet, Jan 1996. De natuur verlegt haar grenzen in Limburg (Altenbroek). In: Natuurbehoud, 27, 1, 12-15.

P 50 Sint-Martensvoeren

Hulst, van - + Forgeur 1834. Mémoire pour Bernard Peeters... contre Jean-Gérard Wynants... et Jean Jongen... et Jean-Nicolas Gillet. Liége: Jeunehomme Frères >>>proces tussen personen van smv.

NN 1993. De Limburgse kerk verwacht u!. Vlaamse Kerkdagen Antwerpen 23 - 24 - 25 april 1993 >>> doopvont smv.

Nijssen, Jaak 1996. Het spoorwegviaduct van Sint-Martens-Voeren. In: Voeren Actueel, jg 9, nr 4, 10-11. Voeren.

P 60 Sint-Pietersvoeren

Schoonbroodt, J.A.F. 1785. Kaart van de grenzen van de heerlijkheid Sint-Pieters-Voeren. Aquarel op papier - weergegeven in Arnold, U. e.a. 1992. Ridders en priesters.

Arnold, U. + Dijn, C.G. de - + Eycken, M. van der - + Mertens, J. + Ren, L. de - 1992. Ridders en priesters, acht eeuwen Duitse Orde in Noordwest-Europa - tentoonstellingscatalogus ; 299 p., afb, kaarten. Brepols, ISBN 90-72100-43-3>>> spv veelvuldig vermeld.

Mertens, Arnout 1993. De verpachting van het paanhuis (1386), de toelating tot een volmolen (1388) en twee 15de-eeuwse kerkregisters van Sint-Pieters-Voeren - tekstuitgave. In: Het oude Land van Loon, jaarg. 48, 189-219 > meerdere toponiemen, personen,situaties in spv.

Mertens, J., red. 1994. Leden van de Duitse Orde in de balije Biesen ; 367 blz., talrijke afbeeldingen; = Bijdragen tot de geschiedenis van de Duitse Orde in de balije Biesen, 1. . Bilzen, Historisch Studiecentrum Alden Biesen v.z.w. >>> kommanderie.

Selinger, Rolf-Günther 1995. J. Mertens 1995, red. - Leden van de Duitse Orde in de balije Biesen - recensie. In: Limburg, 76/3.

NN 1995. Miscellanea Baliviae de Juncis... opgedragen aan... H. Vandermeulen, gouverneur... Bijdragen tot de geschiedenis van de Duitse Orde in de balije Biesen, 2. Bilzen, Historisch Studiecentrum Alden Biesen. ISBN 50-802208-2-5 >>> meerdere vermeldingen van de Kommanderie van spv.

P 80 Remersdaal

NN 1995. Au delà de la ligne 38. Herve, Jeune Chambre economique du Pays de Herve.

Elza Vandenabeele

=========

kolofoon

Layout in PageMaker op MacOs, Letter New York 10 pt.

Met dank aan Rik Palmans en de Provinciale school Voeren voor deskundige begeleiding.

D'r Koeënwòòf nr 14 (1997/1)

INHOUD

De Shetlandpony (Luu Lieben) 2

De wil Vespers 5

Veertig jaar Waggelerre in 's-Gravenvoeren 1957-1997 - Het ontstaan van de Karnaval-vereniging De WAGGELERRE Graove va Voere (Martin Cailliau) 6

Voer, Voeren, Voerstreek... (M.C.) 10

Bijscholing voor de gidsenkursus: Groenendijk/De Warrimont, Baerten, Leerssen 11

Het begin van het georganiseerd toerisme in Voeren (Familie Lemmens-Nyssen) 12

Het Papegaaitje (Henri Vanaubel Huynen) 14

Graafwerken aan de Schans in Moelingen (Elza Vandenabeele) 16

Gezäömers 18

Voerense bibliografie (Elza Vandenabeele) 21

===

De Shetlandpony

Verslag: van het bezoek van 'n 7-tal leden van de Heemkring Voeren en Omstreken en de Milieugroep Voeren aan de Shetlandhoeve en Shetlandpony-kweker, de heer Justin Lorquet, Berg 5, St. Maartensvoeren (B) op zaterdag 2 november 1996 tussen 11.00 en 14.00 uur.

Aanwezig: J. N. ; E. van d Ab; F de W; P. van R; M. Fr.; K. Crv en L. L.

Na een welkom van de eigenaar van de Shetlandhoeve, t.w. de heer Justin Lorquet, zijn we al pratend, vragend en kijkend door een aantal bij de hoeve liggende weilanden geleid en hebben vaker stilgestaan bij de aanwezige diversiteit aan Shetlandpony's.

In de weilanden, hoog gelegen achter het gebouwencomplex, hadden we bovendien prachtige vergezichten naar oost, noord en west.

De heer Justin gaf in een nagenoeg uitputtend verhaal alle in- en outs over zijn hobby van het houden en kweken van Shetlandpony's, nu en dan onderbroken door vragen en nog eens vragen.

Zo kwamen we derhalve heel wat aan de weet, hetgeen ook de doelstelling was van ons bezoek. Aan de hand van het vertelde en de tentoongestelde levende have, alsmede op basis van enige informatie-folders, nu successievelijk het navolgende: De Shetlandpony betreft het 'kleinste' koudbloedige paardje ter wereld!

Belgisch Studboek

(bestaat sedert 1960)

Het Belgisch studbook van de Shetlandpony (vzw) is de enige door het ministerie van landbouw erkende 'groepering' voor dit ras. Het werd in 1960 gesticht door Mevr. Hamoir uit Peruwelz en in datzelfde jaar in december erkend door het Ministerie van Landbouw . Het levert getuigschriften van inschrijving af en zorgt voor de inventarisatie van het Shetlandpony-bestand.

Door de inrichting van Gewestelijke Prijskampen, de daaraan gekoppelde keuringen en metingen zorgt het Studbook voor de veredeling van het ras. De afgeleverde getuigschriften zijn ofwel voorlopig of definitief.

Over:

Lidmaatschap, het te werk gaan bij een aankoop, de voorlopige of definitieve inschrijving, kweek, de verplichtingen van hengsthouders, merriehouders, de gewestelijke prijskampen, de nationale prijskampen, ingevoerde pony's, het hulpstamboek, de tarieven etc. , kan men desgewenst inlichtingen verkrijgen bij:

Secretariaat Belgisch Studbook van de Shetlandpony

Pater de Dekenstraat, 44

1040 Brussel Tel: 021732. 18. 84

(enkel op dinsdag)

Oorsprong

De Shetlandpony leeft sinds tijden in het uiterste Noorden van Schotland, namelijk op de meer Noordelijk gelegen Orkney-eilanden of Orkaden en verder op de 117 Shetland eilanden. Van deze barre eilanden zijn er steeds een twintigtal door mensen bewoond.

Het waren vermoedelijk de zware levensomstandigheden die er voor gezorgd hebben dat de meest Noordelijke paarden zo klein gebleven zijn : de zware levensomstandigheden hebben uiteraard ook gezorgd voor een uiterst strenge selectie, zodat alleen de paardjes met de hoogste weerstand overleefden. Deze kleine gedrongen paardjes met een max. schofthoogte van 107 cm werden oorspronkelijk gebruikt voor het werk op het land en nadien voor het trekken van kolenwagentjes in de mijnen.

Niets kan de Shetlandpony deren: koude, droogte, warmte, regen en sneeuw. Ze verdragen alles en zijn derhalve goed gewapend tegen allerhande natuurelementen.

Typische kenmerken

Een stompe, kleine en brede kop goed verbonden met de hals, grote en goed openstaande neusgaten, kleine en rechtopstaande oren, een gedrongen lichaam, een brede manenkam en een staart met veel en hard haar, hoogingeplante staart, een sterk beendergestel, goed gespierd en korte, krachtige, soepele en snelle gangen.

Elke haarkleur is toegelaten; in de zomer is het haar fijn en kortglanzend. In de winter is het lang en overvloedig en het bedekt dan een onderlaag van kort haar en biedt op die wijze een zeer afdoende weerstand tegen regen en koude. Een echte zuivere koudbloed Shetlandpony heeft een betrouwbaar en goed karakter. Het is zo dat door de kruisingen met andere rassen het karakter lastiger kan worden.

Het houden van een pony

De pony is een niet veeleisende kindervriend; de pony kan men houden op een weide van ongeveer 25 are (2500 m2) en dat met een beschutting zoals een open stal. Een hengstje blijft speelser en verdraagzamer voor kinderen.

Kweken

Men heeft goed gekweekt als men in de praktijk met een shetlandpony twee veulens heeft op drie jaar. De geboorte bij een grote merrie verloopt gewoonlijk probleemloos; bij kleine merries is er meestal assistentie nodig. De draagtijd bij de merrie is ongeveer 11 maanden. Alleen de veulens waarvan beide ouders in het stamboek zijn ingeschreven kunnen bij de geboorte een voorlopige inschrijving krijgen en pas tussen 3 en 6 jaar definitief opgenomen worden. Daarvoor dienen ze aan een jury te worden voorgesteld. Een motief tot weigering kan bv. zijn : een niet korrekt gebit.

Hobby

Na de tweede wereldoorlog is men de Shetlandpony's als hobbydier en als rij-pony voor kinderen gaan gebruiken; de pony is een hobbypony en kindervriend. De schofthoogte evolueerde naar 85 cm en is reeds gedaald tot 70 cm.

Prijskampen

Een jury kijkt vooral naar de stand van de benen, expressieve uitdrukking, evenredigheid van de pony, de boven- en onderpijp. De bovenpijp moet langer zijn dan de onderpijp; de gangen van de pony moeten soepel zijn, de pony mag niet te lang zijn terwille van de verhoudingen. Een klein expressief hoofd en kleine oren zijn het boeketje van het geheel.

Info: uit informatieblaadje van het stamboek 1990 en uiteraard van onze gastheer, de heer Justin Lorquet.

***

Na afloop van de rondleiding werden we door de heer Justin Lorquet uitgenodigd om samen met hem naar het gastenverblijf bij zijn hoeve te gaan.

Aldaar werd nog een tijdje gezellig nagekeuveld over de bijzondere hobby van de heer Justin en bovendien onder het genot van enige sjliekrieke jeneverkes, eveneens aangeboden door de heer Justin. De belangstellenden waren het er over eens een heel leerzame rondleiding te hebben mogen meemaken. Onder het aanbieden van een fles gezondheidsdrank dankte onze voorzitter Fred de Warrimont de heer Justin onder daverend handgeklap van de overige aanwezigen.

de gastheer met Loesje (vooraan) en Elsje (Foto LL)

Overzicht van het Shetlandpony - bestand / verloop per 2 november 1996 bij Dhr. Justin Lorquet, Berg 5 te Sint Maartensvoeren (B), die in 1990 is gestart met de aanschaf / kweek van Shetlandpony's.

NAAM STALNAAM HENGST LEEFTIJD SCHOFT- KLEUR BIJZONDER-

MERRIE NOV.1996 HOOGTE HEDEN

1 Eltas Van de Zandhoven Dekhengst 9 jaar 81 cm Zwartbont Gekocht

2 Petra Van de Haelerweg Merrie 13 jaar 90 cm Voskleur** Gekocht

3 Loesje° Van Voeren Merrie 3 jaar 89 cm Voskleur uit Eltas + Petra

4 Mimi° Van Voeren Merrie 2 jaar 75 cm Voskleur uit Eltas + Petra

5 Nero° Van Voeren Hengst 3 jaar 80 cm Zwartbont uit Eltas + Petra

6 Odette° Van Voeren Merrie 5 mnd. 75 cm Voskleur Geb. 6-6-1996

7 Elsje° Van Voeren Merrie 7 mnd. 80 cm Zwart/Schimmel + 1991 *

8 Elsje° Van Voeren Merrie 4 jaar 80 cm Zwartbont Gekocht

9 Mickey De la Hesbaye Hengst 2 jaar 73 cm Voskleur Gekocht

10 Olga° Van Voeren Merrie 5 mnd. 78 cm Zwartbont Geb. juni 1996

11 Isaura Van Voeren Merrie 8 jaar 87 cm Zwartbont++ Geb. 25-4-1990

12 Bieke° Van Voeren Merrie 3 jaar 80 cm Zwartbont++ Geb. 30-6-1995

° 3, 4, 5, 6, 7, 8, 10, 12 : eigen kweek

* Gedood door blikseminslag ** met gewassen manen ++ met bruin

Luu Lieben

===

De wil Vespers

Pater Noster Sheenkebèèn

Meurge kwome d'aw wiever biejèèn

Hei ste dit, hei ste dat

Haw ste 't votloek ien d'en nak

Dan beschiet ste d'ne gaanse zak

Shuif 't kjètske wat korter bie

dan loor v'r der preens 'ns ien zene portemonaie

Onze Vader die de knabe shneit

shnej ze neet te dik

want het es de letste mik

Loat oos nog mer `ns zinge

vjur de vrouw en de keender

want der maan keumpt wer met der paans vol beer

Gloria Patri Filio Spiritu Sheenkebèèn

Meurge kwome alle beginge biejèe'n

vjer gjève hun enne knoeëk oe gèè vleesj an es

da minge ze dat `t der duuvel es

Pater Noster

Scheenk en moster

Kuster oe bes toe

op ge shiettes ich koam zoe

Der Djimmer hoof neet mie te weenke

Want noe gèet er steenke

Ongedateerd blad, ca. 1995, Moelingers

Opmerkingen.

kwome, kjètske, vjur, vjer, gjève (komen, kaarsje, wij, wij, geven): stijgende diftongen .Vgl Koeënwòòf 9 (1993) p. 28.

hei ste haw ste (had je): eerst als conditionalis, dan als verleden tijd, zonder verschil in betekenis. Onvaste positie van de conditionalis! Meer oostelijk (Teuven) is men zekerder bij het gebruik ervan. Spelling misschien beter: hei-ste haw-ste, met koppelteken, omdat het pronomen niet ste maar de (doe, dich) is.

votloek (achterste. Weynen, etym dial. wdb: vgl Duits Hundsfott = schurk. Mogelijk andere stam: vots = darmwind : Duits: Furz, zelfde betekenis)

zak (voor het gehele lichaam)

loor v'r (kijken we): Ook SGV zegt steeds lore voor kijken.

knabe (boterhammen): enigszins vulgair

shnej, shiettes: de spelling sh voor wat in het Nederlands de sj is, werd enkele jaren geleden verdedigd, ik meen in Kerkrade.

beginge: kloosterzusters

(JN)

===

Veertig jaar Waggelerre in 's-Gravenvoeren 1957-1997 - Het ontstaan van de Karnavalvereniging De WAGGELERRE Graove va Voere

Ondergetekende (M. C.) had een gesprek met Jef Huynen (J. H.), medestichter van De Waggelerre, voorzitter gedurende 35 jaar.

Waar in dit artikel sprake is van `Voere of van `Voerenaars' slaat dit op `s-Gravenvoeren.

'Mom lopen'

M. C.: Dit jaar (1997) werd voor de 40ste keer op geordende (?) wijze carnaval gevierd in `Voere'; hoe ging het vóór 1957 ?

J. H.: Van in mijn kinderjaren heb ik hier weten carnaval vieren. Er werd `mom gelopen'. Van in de voormiddag van maandag voor Aswoensdag kwamen de `mommen' op straat. Mannen van kop tot teen `mom' aan, niet alleen een `mom' (masker) voor het gezicht, maar met schoenen, kleding en hoofddeksel zo gekleed dat ze onherkenbaar waren (of dat dachten ze toch). Zo'n man ('enne mom') liep alleen, maar meestal liepen ze met z'n tweeën of drieën, soms met nog meer bijeen. Vrouwen deden daar niet veel aan mee.

Soms hadden de `mommen' een of ander muziekinstrument bij zich, bijvoorbeeld een `monika'. Ze trokken bij de mensen in huis binnen, spraken (onherkenbaar ?) met een hoog stemmetje, snapten jong en al eens minder jong vrouwvolk vast, deden er een dansje mee. Er werd gelachen en plezier gemaakt. De `mommen' kregen een drùpke of een biertje. Sommige `asseranteriken' durfden de bewoners op min of meer goedaardige wijze `sjêmpen'; wat niet altijd in goede aarde viel. Bij een boer gingen ze bijv. de koestal binnen: `Nondedju dao zieste fieng keui, mangnifiek, dao zieste votte' en het waren maar `kragke' of 'Wat kapstuk stunt dao' en het waren mooie beesten. `s Dinsdags voor Aswoensdag kwamen de meeste `mommen' uit. `t Duurde tot een stuk in de nacht van Aswoensdag en `s morgens gingen ze in de kerk `e kruuske' halen. Einde van de 4Oer, begin van de 50er jaren liep ik mee met The Joys Boys, een toneelgroep van `Voere', die tijdens carnaval zich omvormde tot carnavalsgroep, met muziek erbij, verkleed als mommen. Mijn eerste carnavalszitting zag ik in 1938 bij de `Teutevègers' in Mechelen (bij Gulpen). Georganiseerde stoeten en `zittingen' waren er toen al in Zuid-Nederlands-Limburg; in 'Voere" nog niet.

Inhuldiging Kursaal en Carnaval

M. C.: Wanneer ging in `Voere' de eerste carnavalsstoet uit ?

J. H.: Ik zou zeggen dat de eerste stoet

die al op een carnavalsstoet begon te lijken, rondtrok in 1955, toen met Carnaval de Kursaal van de Oude Harmonie Sint-Cecilia in de Boomstraat werd ingehuldigd. Er waren toen veel groepen die een wagen hadden samengesteld die op carnavaleske wijze iets uitbeeldde. Een prins of mannen in carnavalsuniform waren er nog niet. Het was een hondenweer, de sneeuw lag een kwart meter hoog. Ondanks alles amuseerde men zich geweldig. Het was een overdonderend succes.

Verdere evolutie

M. C.: Hoe evolueerde het verder ?

J. H.: De jongeren van de Harmonie - waartoe Ik toen behoorde - wilden zoals in de naburige Hollandse dorpen, ook een carnavalsvereniging, met prins, met zitting, de hele tralala. Maar de ouderen wilden dat niet. Het zou te veel kosten, te veel risico's meebrengen; 'dao opper' in Montzen was er een prins daaraan faiIIiet gegaan. Het 'mom lopen' moest maar blijven zeiden de oudere bestuursleden van de Harmonie. Maar de jongeren trokken elk jaar meer en meer de grens over, naar Eijsden, Noorbeek, noem maar op; daar waren optochten, zittingen en gemaskerde bals. In 1956 werd in 'Voere' carnaval gevierd zoals vroeger.

Carnaval 1957

M. C.: 1957 wordt door De Waggelerre beschouwd als hun stichtingsjaar, Waarom?

J. H.: Samen met andere Voerenaars bleef ik ijveren om een echte carnavalsvereniging en een georganiseerde carnaval in ons dorp te hebben. Eind 1956, het kan ook begin 1957 geweest zijn, kwamen we bijeen in café Nelissen (waar nu een bank is gevestigd, naast VVV De Voerstreek). Behalve ik, waren er Guillaume Born, Hub Brouwers (+), Piet Cremers (+), Jef Ernst (+), René Lhomme (+), Marcel Peerboom (+) en Johnny Reijnaerts (+).

Daar werd toen besloten een carnavalsvereniging op te richten en in 1958 een stoet te organiseren. Voor 1957 was dat te laat, er werd toen nog carnaval gevierd zoals voorheen. Als naam van de nieuwe carnavalsvereniging stelde iemand `De Foenissen' voor, maar dat werd niet aanvaard. Het was toen de tijd van de `Piejkvotte' en de `Roemele'; sommigen bekenden geen kleur, ze weifelden; het zijn 'waggelerre' zei Jef Kerff (+). En vermits in dat woord ook wat van 'pimpelen' zit, werd het 'De Waggelerre'. Er zijn mannen in de groep bijgekomen, er vielen er ook af. Jean Daniëls, Arnold Lemmelijn en Mathieu Spits (+) zijn bijgekomen en althans de eerste jaren gebleven. Er werd ook gezorgd voor wat we eerst 'pages' en daarna dansmariekes noemden: Marie-Rose Tychon, Corry Houtermans en Liliane Broers. De uniformen voor de mannen werden geleverd door een firma van Gent. Ik maakte de uniformen voor de dansmariekes. Dat gebeurde in 1957.

Verkiezing eerste prins

M. C.: Hoe werd de eerste prins gekozen ?

J. H.: Het geschiedde bij Johnny 'Coiffeur' (Reijnaerts) 'i gen Tienef', begin 1958. Daar vergaderde de raad van elf, die toen bestond uit: Guillaume Born, Hub Brouwers (+), Piet Cremers (+), Jean Daniëls, Jef Ernst(+), Arnold Lemmelijn, Theofiel Lemmelijn, René Lhomme (+), Marcel Peerboom (+), Johnny Reijnaerts (+), Mathieu Spits (+) en Leon Willems.

Men stelde voor dat ik prins zou zijn, maar dat ging niet door, want ik werd voorzitter (in het begin noemden ze me 'opper'). Uiteindelijk werd die avond Hub Brouwers als onze eerste prins, Prins Hub I, gekozen. We hebben er vanaf het begin voor gezorgd dat de persoonlijke kosten die de prins zelf draagt, binnen redelijke perken blijven..

De eerste jaren was ik niet alleen voorzitter, maar ik vervulde ook de functies van secretaris en penningmeester.

Carnaval 1958

M. C.: Welke feestelijkheden hadden plaats in 1958?

J. H.: Er was toen nog geen zitting, geen prinsenproclamatie, wel onze eerste officiële stoet; mét de raad van elf en Prins Hub I in vol ornaat op een prinsenwagen. Hij was toen gekleed als middeleeuwse edelman. Ook waren er onze eerste dansmariekes. En natuurlijk waren er de feesten in de Kursaal, die telkens overvol volliep. Wij hadden van in den beginne gekozen voor de stoet op dinsdag, omdat op zondag en maandag al jaren een stoet uitging, resp. te Maastricht en 'Te Bannet' (Banholt), waar veel mensen van 'Voere' gingen naar kijken. Tegen onze stoet op dinsdag hebben we nogal protest gehad, maar we hebben volgehouden. In 1958 was het verschrikkelijk slecht weer toen onze stoet uitging: wind en sneeuw: nochtans veel Voerenaars langs de weg. De omgang was te lang uitgestippeld. Ook waren er veel stilstanden omdat een dansgroep de `lanciers' herhaaldelijk (stil staand) danste.

Er waren veel wagens, allemaal gemaakt door Voerenaars; sommige verenigingen hadden er zelfs twee gemaakt. Er was enorme ambiance, de mensen waren "knatsjgek!"

Eerste zitting. Verdere evolutie

M.C. Hoe evolueerde het verder?

J H.: We waren voor goed vertrokken. We moesten nog een zitting hebben; die staken we in elkaar de eerste keer tijdens carnaval 1959. Prins René I (Lhomme) kwam toen uit een ei gesprongen op de scène in de Kursaal. Hij was door de raad van elf gekozen. Pas in 1960 werd onze prins voor het eerst gekozen door de mensen van 'Voere'. Guillaume Born was op het idee gekomen, laten we het volk, de Voerenaars voor een kandidaat-prins stemmen mits een bijdrage van 5 fr. per stem. Zo geschiedde en het was . . . Guillaume die als derde prins werd gekozen onder drie kandidaten. Tot op heden werden alle volgende prinsen gekozen door de Voerenaars, nog altijd tegen 5 fr. per stem. Het was een succesvolle zitting in 1959. Er was toen al een optreden van niet-Voerenaars; ik meen dat ze van Ge-leen kwamen. Ook de dansmariekes van 'Voere' en van Simpelveld traden op. Ik had onze dansmariekes een dansje aangeleerd; ik ging toen naar de IJsrevue en naar Snip en Snap in Maastricht en had mijn ogen goed de kost gegeven. Ik stond toen ook de eerste keer in de 'buut', als 'Trinet van de Gazet'. "

'Graove va Voere'

M. C.: "Jullie zijn de 'Graove va Voere' ?"

J. H.: De huidige volledige naam van de vereniging is Karnavalvereniging De Waggelerre Graove va Voere V. Z. W. Die graven zijn er bij gekomen op suggestie van Rob Brouwers, toen we in 1974 een V. Z. W. werden. "

Jef Huynen (°1920) Voorzitter De Waggelerre 1957-1992. Eregraof.

Eerste Prins Carnaval 's-Gravenvoeren, Hub I (Brouwers). Naast hem Laurent Severijns als Prins Carnaval Gemmenich. Voor hem Jean Daniëls en page Liliane Broers.

Ik heb natuurlijk de carnaval niet opgericht in Voeren, neen, vastenavond vieren dat heeft altijd bestaan in ons dorp. Als we alle vertellingen moeten geloven, dan kunnen we op eeuwen rekenen wat vastenavond betreft. De geordende carnaval dat heb ik wel tot stand gebracht, en met weinig moeite, want de Voerenaars hadden daar wel plezier aan.

(Jef Huynen in de brochure Jubileumfeest 3x11; 18 februari 1990)

---

Nog carnavalisten in Voeren

Het carnaval vieren zit de autochtonen van de dorpen langs Voer, Berwijn en Gulp in het bloed. Het voorbeeld van `Voere', waar in 1957 een carnavalsvereniging werd gesticht, werkte allicht aanstekelijk. In 1963, 1975 en 1985 werden resp. de carnavalsverenigingen De Djimmers (Moelingen), De Boemelaire Sint-Martens-Voeren) en de Böschuule (Teuven) opgericht.

---

Waggelle, waggelle, waggelle

Dat deed ne miensj zoe goo-ed

Mer waggelt oe mer géet en stéet

En 't zit oos in 't bloo-ed

(Refrein v.h. 1e carnavalslied van De Wagellerre 1958)

Voere alaaf, Mennekesput en Kattegraaf

Voere alaaf, 0akergats en de Stadshaag

Voere alaaf, Sjietekamer en 't Wit Pjaard

Oeze heemet dat es Voere, joa Voere alaaf

(Refrein v.h. carnavalslied van De Waggellerre 1959)

Zing daans en waggel met de daansmariekes va Voere

Zing daans en waggel met

Ze zunt met de bee in gen log geboere

Ze daanse tog zoe sjoen

Ze jare nog ens kampioen

(Refrein v.h. liedje v.d. Dansmariekes va Voere)

Alle liedjes : tekst en muziek Jef Huynen

---

De Waggelerre in 1959. v.l.n.r. :

Achterste rij: Jean Daniels, Arnold Lemmelijn, Mathieu Spits, Leon Willems, Marcel Peerboom

Middenste rij: Marie-Rose Tychon, Johnny Reijnders, Piet Cremers, Prins René I (Lhomme), Hub Broers, Guillaume Born, Corry Houtermans

Voorste rij: Jef Ernst, Liliane Broers, Voorzitter Jef Huynen

---

De eerste groep dansmariekes (1960/61) van de K.V. De Waggelerre, vlnr.:

Huguette Huynen en Nicole Roox;

Maggy Van Aubel en Suzanne Born;

Jenny Wolfs en Miraise Habets;

Myriam Van Aubel en Josine Broers;

Marie-Jeanne Kloos en Yvonne Braun.

---

Martin Cailliau

==

Voer, Voeren, Voerstreek...

Iemand van Moelingen of Teuven zegt (op zijn Moelingers of Teuvens) : "Ik ga naar Voeren", als hij naar 's-Gravenvoeren gaat. Jef Huynen van 's-Gravenvoeren (zie artikel "40 jaar Waggelerre") spreekt over Voerenaars (in het 's-Gravenvoerens) alleen maar als hij het over inwoners van 's-Gravenvoeren heeft.

Voor vele niet-Voerenaars - nu bedoel ik met Voeren de sinds 1977 bestaande gemeente - is het niet altijd duidelijk ; de woorden Voer, Voeren en Voerstreek

worden nogal eens door elkaar gebruikt.

Vóór 1960 was de streek gelegen tussen Maastricht, Luik en Aken niet erg bekend. Je las en hoorde toen al eens over "de streek van Overmaas", maar dat was dan wel veel uitgestrekter bedoeld dan wat nu de gemeente Voeren is.

Toen in de zestiger jaren de wijziging van de provinciegrenzen de media bezighield, was het al 'Voer' wat de klok sloeg : "herrie in de Voer", "rellen in de Voer", enzovoorts. Als ik het zo via radio of TV hoorde of in de krant las, dacht ik "die zullen wel natte voeten hebben." Want voor mij is de Voer gevuld met water... Journalisten hadden het ook over "De Voer" als ze iets meldden over Moelingen, Teuven of Remersdaal, waar geen Voer te bekennen valt. Zelfs Franstalige journalisten schreven of spraken over "la Voer" of "la Vour".

In de loop der jaren kwam "De Voerstreek" meer en meer in de mond en op papier. Ook al is het dus niet honderd procent correct. Ik vind het toch stukken beter dan "De Voer". De Voerstreek ligt voor mij tussen Maas en Sippenaken en Homberg. Jongeren, of ze nu van Moelingen of Teuven zijn, zullen dat misschien allemaal niet zo zeer aanvoelen, voor hen is het meer en meer Voeren waarin ze opgroeien.

Curieus toch, hoe een streek verschillende namen kan dragen. Hoe zal het verder evolueren ?

M.C.

===

wettelijk recht van antwoord

Bijscholing voor de gidsenkursus:

Groenendijk/De Warrimont, Baerten, Leerssen

Antwoord op het artikel van Jaak NIJSSEN, Bijscholing voor de de gidsenkursus: Groenendijk/De Warrimont, Baerten, Leerssen, in "D'r Koeënwoof",1995 nr.11, blz. 31 en volgende, meer bepaald blz.32 met de recensie van het boek van Prof. Dr Jean Baerten, Harde Vlaamse koppen: de boeren van Voeren. Van de middeleeuwen tot 1962. (Sint-Genesius-Rode, 1995)

Mijn laattijdige reactie is te wijten aan het feit dat de auteur, tevens uitgever van het tijdschrift, mij in de onwetendheid liet over zijn oordeel en mij derhalve pas de kans tot antwoorden gaf vanaf 12 december 1997, datum waarop hij mij de tekst tijdens een openbaar debat in Voeren overhandigde. Deze doctor in de diergeneeskunde en in computerbeheer noemt het boek van een beroepshistoricus een "politiek pamflet". Ik kan mij met dergelijke geringschatting niet akkoord verklaren omdat zij, komend van iemand met groot aanzien in de betrokken streek wiens opinie voor menig niet-ingewijde evangelie is, mij morele en financiële schade berokkent. Niemand weet daar immers dat in de "Bijdragen tot de geschiedenis van Brabant" één van de meest belangrijke Vlaamse historici het een "wetenschappelijke benadering.. door middel van oorspronkelijk archiefonderzoek" noemde, die "hopelijk zal bijdragen tot de afbraak van de mythe die Franstalige historici rond de geschiedenis van de Voerstreek hebben opgebouwd". Deze eminente specialist spreekt dus de diagnose van de veearts tegen. Volgens de recensent van het gezaghebbend "Ons Erfdeel", is mijn boek zelfs een "aanrader voor wie van Voeren houdt". Beide recensies zijn van 1996.

Dat het werk polemisch is, ligt aan het feit dat moest gereageerd worden op auteurs die - zonder documenten - van Voeren een Luiks,Waals en Franstalig gebied maakten. Zij - en niet ik - schreven politieke pamfletten! Het feit dat Nijssen mijn "instelling" (sic) slechts begrijpt omdat ik in Sint-Genesius-Rode woon, wijst aan dat het, volgens hem, slechts een subjectieve oprisping betreft van een inwoner van een door de "Frankofonie" begeerde gemeente en niet het resultaat van een onderzoek door een geïntrigeerde historicus van Limburgse oorsprong die de waarheid in de bronnen zoekt. In strijd met wat Nijssen beweert, behoor ik niet tot de beoefenaars van de geschiedenis ter ondersteuning van bestaande regimes - wat mijn tegenstanders wel deden - maar tot degenen die een antwoord zoeken op de vraag waarom zijn de dingen zoals ze zijn".

Nijssen doet mij ook onrecht aan wanneer hij mijn verdiensten beperkt tot het ontkrachten van cliché's uit vereenvoudigde leerboeken die ik niet eens raadpleegde. Ik verwerp wel stellingen van Waalse hoogleraren, vorsers en politici die in eerbiedwaardige reeksen publiceerden.

Het ergste is nog dat deze flamingant (zo noemt men immers, volgens Verschuren,een Vlaamsgezinde in België) de tegenpartij een ideaal geschenk op een zilveren schotel aanbood: door mijn boek als politiek pamflet voor te stellen biedt hij haar de gelegenheid om het als onwetenschappelijk af te wijzen.

Em. Prof. Dr Jean Baerten

======

Het begin van het georganiseerd toerisme in Voeren

Het is dank zij Mijnheer de Deken Hendriks, dat wij, ruim 40 jaar geleden, namelijk in 1957, startten met het uitbaten van een Bivak voor Jeugdgroepen. Mijnheer de Deken Herndriks herbergde reeds jeugdgroepen doch vroeg om uitbreiding omdat de aanvragen voor overnachtingen groter waren dan het aantal nog vrije weken. De koestal stond al bij onze nieuwgebouwde woning. We zullen het riskeren... Na de winter wordt degelijk geschrobd en gewit. Het hooi wordt tijdens de vacantiemaanden geborgen onder een "schop" zodat de hooizolder dienst kan doen als slaapplaats.. Boven en beneden is een ruimte van 6 op 10 meter. De eerste groep neemt z'n intrek; gedisciplineerde meisjesscouts uit Antwerpen. Zij brengen alle materiaal mee. Het wordt 'n succes! Op deze eerste groep volgen 'n tweede, 'n derde en 'n vierde. Er heerst 'n vrolijke sfeer rondom het huis. We krijgen er zin in om verder te doen; er wordt 'n tweede loods bijgezet en dicht gebouwd. Deze zal uitsluitend dienst doen als kampeerplaats, eet- en knutsellokaal bij slecht weer. De koestal wordt nu gebruikt als keuken met doorgeefluik naar de eetzaal. De slaapzaal wordt eveneens eens zo groot. Waar eerst met stro gevulde zakken gebruikt werden komen nu matrassen, weliswaar tweedehandse, maar proper en in goede staat. De aanvragen blijven binnenkomen. Het mondeling doorzeggen van de ene groep aan een andere is de beste reclame. Het geeft moed om verder te werken en te investeren.

In het begin zijn er 2 wc's + 1 urinoir voor groepen van 30 à 40 mensen. Zich wassen doet men in teiltjes bij de waterkraan in de weide. Dit gaat gepaard met de nodige leute en betekent meestal 'n frisse afkoeling na 'n hete dag, - met behulp van de waterslang!

De slaapzaal wordt voorzien van ijzeren stapelbedden, nieuwe matrassen + 'n deken per bed en 'n hoeslaken. Er is 'n wasplaats voorzien van bakken met stromend water boven + 1 wc. Ook beneden komt 'n wasplaats met douche en 3 wc's

We stoppen met de boerderij en de stal wordt verdeeld in drie ruimten: 'n slaapkamer voor kookouders of proost, 'n zithoek waar de leiding 's avonds kan vergaderen en 'n ingerichte keuken. Hier staan drie grote gasbranders, 'n gasoven en fornuis, 'n aanrecht met stromend water, koelkast, diepvriezer, kookpotten. Enkele jaren gelden was er ook eetgerief doch dit mindert telkenjare en nu brengt ieder kind dit zelf mee.

De groepen worden steeds groter zodat velen tenten opzetten in de speelweide. Alleen de kleinsten slapen binnen, sommigen koken binnen en bij goed weer wordt meestal buiten geëten.

Jammer dat slechts één bos toegankelijk is voor al die jeugd waaronder zeer vele stadskinderen! Van hogerhand worden steeds strengere eisen gesteld, voor wat brandveiligheid betreft vooral. We doen ons best om in orde te blijven.

Ieder jaar opnieuw kijken we uit naar de vacantiemaanden; het jonge volk rondom helpt ons jong van hart blijven. Telkens opnieuw ervaren we hoeveel inzet en goodwill er nog is bij Chiro, scouting, KLJ, KSA en jeugd in schoolverband. Het loont de moeite er iets voor te doen!

Huis Berg-en-Dal ca. 1970, vanuit het NO. Gebouw van 1957-58. Vergelijk met foto in Land zonder Grenzen, Jg. 6, 1972, Nr. 6 p.6)

Familie Lemmens-Nyssen

====

Het Papegaaitje

Rond de jaren 1982 of 1983 kregen wij van een familie uit Genk een papegaaiwortelstok. Een zeer tengere wortel, afkomstig uit het Zuiden van Italië van kloosterzusters.

In de nazomer was mijn echtgenote op bezoek bij een schoonzus van onze dochter, die ook in Genk woont. Daar stonden op en langs het glas en met het bekje in het glas gevuld met water papegaaitjes, mooie exemplaren.

-- "Kunnen die niet vliegen?" vraagt mijn echtgenote. Neen, want het zijn vruchten of bloemen.

-- ?????

Deze papegaaiwortel wordt geplant in november en is winterhard. Het eerste jaar kwamen uit de grond stengeltjes lijkend op asperges. Ze waren echt klein + 40 cm, grote ovale bladeren met melkachtig sap. In het najaar toen de bladeren gevallen waren en de stengels opgedroogd, sneed ik de stengels op ca. 10 cm van de grond af. Het 2de jaar groeide de plant opnieuw met sterkere scheuten, de twijgen werden steviger en hoger. Na het derde of vierde jaar groeide tussen enkele oksels een stengel, 10 tot 12 cm lang, met een bloembol van wel 100 à 120 bloesems op even veel zeer dunne steeltjes.

Na ongeveer 3 weken waren deze geurige bloesems uitgebloeid. Aan ieder steeltje bleef 1 of geen of 3 à 4 groeien-de papegaaitjes hangen, alle andere bloei valt af. Die plantjes (papegaaien) groeien stilaan het ondersteboven, met het staartje naar de hemel gericht. In september-oktober zijn deze papegaaitjes ongeveer 8 cm groot en plukrijp. Knip ze voorzichtig met een schaar los, laat het sap op keukenpapier uitdruppen en hang ze sierlijk op. Op een cognacglas, gevuld met water, steek je 3 papegaaitjes met het stengeltje over de glasrand in het water en de vrucht aan de buitenkant van het glas.

Na 5 à 6 jaar was de plant op haar nu vertrouwelijke hoogte van ongeveer 1,5 tot 2 meter, en brengt iedere opgroeiende stengel in vijf of zes oksels de hoger beschreven bloemtrossen voort, er bleven 40 à 50 papegaaitjes aan de struik vol-groeien. Van dan af waren er ook tot 7 okselsteeltjes met de bekende tros bloemen.

Na 5 of 6 jaren, in vettige grond (rijke grond), krijgt U uitlopers (de wortelstok) die je best enkele jaren dikker/oud laat worden. Want hoe dikker de wortelstok die je afscheurt, hoe rapper heeft je buur, zus of broer papegaaitjes aan zijn struik. In november snijd je de plant 10 cm boven de grond af. In zandgrond (arme grond) groeit de wortelstok heel traag. Na 12 tot 14 jaren heeft mijn dochter (woont in Genk, zanderige ondergrond) nog altijd maar 3 stengels van 'n goede meter, met amper 3 papegaaitjes aan. Armzalig!

Zorg voor goed bemeste aarde, tamelijk veel water in de zomer en zeer sterk stutten. Rondom de struik vier, vijf houten of ijzeren roeden inkloppen en zeer sterk aanbinden, want door de wind worden de. dunne harige vezels rap beschadigd en komt het melksap aan ieder haartje te voorschijn (bloeden).

In november 1990 stak ik weerom wortelstokken uit de grond, want in mijn dagboek stonden nog zoveel namen van buren, familie en verre vrienden op de wachtlijst. Ieder gelukkig gezin had, door de dikke wortelstok, de volgende zomer al prijs.

Ondertussen, rond 1988??, kreeg ik van mevrouw Trom uit Schophem `s Gravenvoeren, door toedoen van `n nichtje uit het verre Nederland de echte naam van deze plant ASCLEPIAS SYRIACA. En nog was ik niet veel verder. Totdat ik in 1996 zes of zeven asclepias naar Martin Cailliau bracht. Een man met grote kennis van allerhande kruiden en planten. Maar, helaas niemand thuis. Op keukenpapier legde ik de papegaaitjes in de veranda op de tafel. Enkele uren verder, thuis rinkelde de telefoon. "Hier met Cailliau, heeft U die diertjes thuis afgezet?". "Ja". Twee dagen later stond de vriend aan de deur. "Zeg! Ken je de echte naam van deze diertjes?". "Asclepias syriaca" was het antwoord. Enkele uren later kwam vriend Martin met verschillende boeken naar me toe. `t Boek met oorspronkelijke titel: Bloemen der Aarde (druk 1963) en het weekblad Jardin (Nr. 22 augustus 1969).

De uitleg over deze plant uit `t hogervermelde boek Bloemen der Aarde leert ons het volgende: Deze Asclepias syriaca is afkomstig uit Zuid-Afrika, Noord-Amerika en zuidelijk Azië. Ze is genatura-liseerd in midden en centraal Europa. Ze zou bij inname van het witte vocht giftig zijn.

Als de papegaaitjes op de struik rijpen zijn er van binnen echt zilveren draadjes. Naar het schijnt zou men zo 'n 300-400 jaren geleden geprobeerd hebben om er

jurken of kleren van te maken voor 't toen rijke volk. Tot nu toe heeft men het

zijige pluis gebruikt als surrogaat (onder de naam kapok) voor kussenvullingen. De beste pluis komt van soorten die in de

Verenigde Staten inheems zijn, maar omdat handenarbeid bijzonder kostbaar is, en nog niemand `n machine verzonnen heeft om het te oogsten en economisch te verwerken, heeft zich op dit gebied nog geen industrie ontwikkeld. In de tropische landen groeit deze plant weelderig. Door`t rijpe pluis en de rijpe zaden met de wind tot mijlen ver gedreven, vormen ze ganse lanen en groeit ze in het wild. De bladeren worden geplukt, geperst en van het witte melksap wordt er gummi (caoutchouc) vervaardigd.

Het hele jaar 1996 kreeg ik telefoons en vragen voor een wortelstok van die wonderbare vogeltjes. Zorgvuldig werd iedere naam in m'n dagboek opgetekend. Ook van broers en zussen kreeg ik wortelstokken, door de forse groei van de struiken. 26 namen stonden in mijn boekje, 21 zijn er reeds verdeeld.

Tot daar gegevens van deze, in België, wonderplant.

Dank aan mevrouw Trom voor de wetenschappelijke naam. Dank aan Dhr. Cailliau uit `s Gravenvoeren voor zijn boeken Bloemen der Aarde (alle uitleg en ontnuchtering) en zijn weekblad Jardin (de tuin), voor de foto's van de bloeiende en van de volwassen plant. Dit was 'n jarenlang geheime plant. Dank, om toch eindelijk in 1996 haar juiste waarde en oorsprong te kennen. Dank aan Dhr. Roger Vanaubel die het typen en printen gratis gedaan heeft. Dank aan VOEREN 2000, in `t bijzonder schepen van cultuur in `s Gravenvoeren Hubke Broers, die me stencils en papier gratis heeft aangeboden. Dank aan allen.

Veel geluk aan jullie Iiefhebbers

Henri Vanaubel Huynen

's-Gravenvoeren

===

Graafwerken aan de Schans in Moelingen

De Elvenschans of het Fort Navagne ligt aan de Maas, grotendeels op grondgebied Moelingen. De buitenwerken liggen ten dele in Nederland (gemeente Eijsden) en in Wallonië (gemeente Visé). Deze versterking werd in 1643 door de Spanjaarden opgeworpen rond het kasteel van de Heren van Elven of Navagne, tegen het leger van de Noordelijke Nederlanden in de vestingstad Maastricht. Dit in volle "godsdienstoorlogen". In 1702 werd de Elvenschans volledig verwoest door de Staatsen. In 1717 bouwen de Oostenrijkers aan de Maas een tolkantoor dat de zetel werd van een uitgestrekt toldistrict.

Een bastion verdwijnt

De resten van de aarden schans waren nog indrukwekkend tot rond 1975 toen het noordelijk deel geëffend werd in het kader van de schaalvergroting in de landbouw. Wat blijft is nog voldoende om uniek te zijn en een vermelding "agrarisch gebied met culturele, historische en/of esthetische waarde" op het gewestplan te verkrijgen.

Schanscomité

In 1982 was de Schans bedreigd: de hydro-electrische centrale op de Maas werkt(e) met verminderde capaciteit omdat het onderwater (het water dat de stuw gepasseerd is) niet snel genoeg weg kan. Om dat te verhelpen zou de Maas stroomaf de centrale aan de rechteroever rechtgetrokken worden. Een groot deel van de aarden schans zou afgegraven worden. Het Schanscomité werd opgericht: we lobbyden om het gebied onder de aandacht te brengen en deden noodopgravingen. Daarna werd alles opnieuw stil rond de Schans. Want als er werd afgegraven moest ook een stukje Nederland verdwijnen en daarom werd de Schans pasmunt in de Belgisch-Nederlandse Waterverdragen.

Gaspijp

Tot we onlangs opgeschrikt werden door grondwerken voor een internationale aardgasleiding, uitgerekend door het zuidelijke deel van de Schans. Er zou diep gegraven worden om onder de Maas door te gaan. Afspraken werden gemaakt om de terreinvorm achteraf te herstellen. De lijdensgang van deze besprekingen is de heer Hogenhuis, huidige eigenaar van de Schans, ons tijdens de Heemkringvergadering van 13 oktober komen vertellen.

Bodemarchief

Het bodemarchief gaat in elk geval verloren en daarom komt de provinciale archeologische dienst regelmatig ter plaatse om waarnemingen te doen en zo nodig monsters in te zamelen. Vermits er nu op de dienst een dossier en een verzameling "Elvenschans" bestaat werden gegevens en vondsten van ons Schanscomité daaraan overgemaakt.

Je kan je afvragen waartoe het gewestplan dient als juist op een dergelijke plaats de bodem verstoord wordt. Wat gaat er trouwens verstoord worden van het neolithische site van Rulen?

Geologie

Een interessant gegeven: op nauwelijks 25m diepte werd de carboonkalksteen aangetroffen, onderdeel van de bekende Visé-Puth opwelving die bij geologen goed gekend is.

In De Standaard van 11 februari 1998 verscheen er een hele bladzijde over deze gaspijp, met haar verloop door heel België/Vlaanderen. Een foto van een put bij De Schans heeft als ondertitel: Berneau... Vaklui?

Opmeting Elverschans februari 1987, naar werk van C.G. De Dijn, R. van de Konijnenburg,

T. Schouteden, W. Pee, M. Buteneers, J. Maris, E. Geerdens - hootelijnen om de 0,25 m

Elza Vandenabeele

===

 GEZÄÖMERS

Rechtzetting: Oude plaatsnamen van Moelingen 17e eeuw (Willy Machiels)

(D'r Koeënwòòf 13 (1006/2) p. 8-9)

1. In de weergave van oude teksten ("Kercke Register... 1751", "Register der Arme Renten... 1752") werd door ons meermaals de schijfwijze "Moulingen" ten onrechte door "Moelingen" vervangen.

2. Opmerking : p. 41 van het Register staat vermeld dat een zekere Katrijn Bijssen' aan de kerk een 'half vaedt spelt' schuldig was van alle memoriale tijden' en dat dit later werd betaald door Hindrik Ruth en Jan Ruth en daarna door Tossaint Broers. Is er misschien een verband met de huidige benaming Op de Bijs?

...zo was het bedoeld. Doordat wij "Bijssen" vervingen door "Eijssen" ging de zin van het betoog verloren.

Onze excuses aan auteur en lezers.

Bescherming van monumenten, dorpsgezichten en landschappen in Voeren

Thans zijn officieel beschermd (met datum van betreffend koninklijk, ministerieel of executief besluit)

Moelingen

Kerktoren 3-8-1956

Dal van de Berwijn 30-5-1986

' s-Gravenvoeren

Kinkenberg : kapel en omgeving

30-11-1960

Kloosterstraat 92 (thans 99)

18-7-1980

Kruisgraaf 3-7-1985

Hoogbos 22-7-1985

Sint -Martens-Voeren

Kerk en omgeving 11-4-1984

Martelberg-Graftengebied 3-7-1985

Sint-Pieters-Voeren

Sint-Annakapel 12-4-1974

Sinds een paar jaren loopt een procedure ter bescherming van een hele resem ob-jecten in de zes dorpen van Voeren. (MC)

Tentoonstellingen Theo Broers

Ons medelid Theo Broers neemt internationaal deel aan tentoonstellingen. Zo is hij ingegaan op een vraag van het Amt für rheinische Landeskunde/Volkskunde (Bonn) voor tentoonstellingsmateriaal omtrent Sinterklaas. Van hem stonden er aardewerk en wenskaarten in het Imhoff-Stollwerk-museum in Keulen, 11 nov. - 30 dec. 1997.

Foto: Theo en Frau Dr. Ayten Fadel van het genoemde Amt.

(JN)

Het Kruis van Bourgondië en Voeren

Zo'n vijf jaar geleden konden we in verschillende café's van Voeren van een één-akter "experimenteel" toneel genieten, gebracht door "Het Kruis van Bourgondië, Stichting Theaterwerkplaats Limburg" (Maastricht).

Toen onlangs in onze brievenbus een uitnodiging viel voor "Sabeltijger" van Wim Kuipers, opgevoerd door hetzelfde toneelgezelschap, was onze interesse gewekt. Temeer omdat het over een boer in de Voerstreek zou gaan. Wij naar het stemmige theater-huis in Hoogfrankrijk (een straat in Maastricht!)

Een originele inkleding met muzikale omlijsting, een monoloog die niet perfekt te verstaan was (of kwam dat door onze oude oren?) en een onderwerp dat even goed in het zuiden van Nederlands-Limburg kon gesitueerd worden. Voeren als exotisme, om volk te trekken: dat zijn we gewoon. Met felle Limburgse schimpscheuten op de Hollandse invasie. En wij die meenden dat in Voeren meestal mede-Limburgers inweken. Over eenvoudige boerderijtjes die "gerestaureerd" worden tot vakwerkkasteeltjes. Maar ook met het machteloze relaas van een boer die door de veranderingen in onze samenleving verplicht wordt toeristen te houden in plaats van koeien. Heel veel herkenbaars.

Op Sabeltijger volgde een andere éénakter: Botvlees. Voor oudere mensen een sexuele bijscholing, dat was meegenomen. Elza Vandenabeele

Kultuurraad

Ons medelid Bep Mergelsberg, afgevaardigde bij de Gemeentlijke Kultuurraad Voeren voor de Kursus Streekverkenning (tevens Gidsenkursus), werd verkozen tot bestuurslid van die Raad. Proficiat... en doe het goed.

Tentoonstelling Pierre Legrand in Berneau

Een groepje van onze heemkringers bezocht de tentoonstelling in het Cultuurcentrum "Al Vîle Cinse", Berneau, gewijd aan de schilder Pierre Legrand, Berneau 1832 - Cluny (F) 1896.

Reeds zo'n 30 jaar is Jean Polmans, heemkundige, Berneau, op speurtocht naar zijn dorpsgenoot. In Bourgondische archieven en bij de Franse familieleden (Beltjens en Mathieu) van de schilder kon hij een schat aan documentatie en aan behouden schilderwerken ontdekken. Legrand was op zijn latere leeftijd leraar schilderen aan de "normaalschool" van Cluny.

Hij portretteerde - en een protret van abt André Beeris van Godsdal is zeker een zijner beste werken - maar het overgrote deel van zijn werk behandelt religieuze motieven, en dat op een formalistische wijze, zonder echte inspiratie . Ook landschappen schildert hij, al even onbezield. Kruiswegen heeft Legrand geschilderd voor de kerken van Moelingen, Mesch, Berneau, Tongeren, Bree... De twee kruiswegstaties van Moelingen op de tentoonstelling trokken uiteraard speciaal onze aandacht.

Op de foto: gastheer Jean Polmans (rechts), en verder v.l.n.r. Hans Maurer, Fred de Warrimont, Bep Mergelsberg, Fridy Maurer, Elza Vandenabeele.

We werden ook rondgeleid in de permanente tentoonstelling van het Centrum. Vooral de opgravingen van drie Romeinse villa's zijn er in het licht gesteld. Buren van onze Gallo-Romeinen van het Steenbos... Daarna hadden we in de kantine een levendig gesprek met Jean Polmans en zijn vrouw, welke laatste uit Moelingen afkomstig is. We kunnen onze collega's van Berneau enkel maar proficiat wensen. En er misschien enige aansporing in vinden voor onze eigen kring. (JN)

Altenbroek

Onze voorzitter Fred de Warrimont werd de eerste conservator van het natuurgebied Altenbroek. Proficiat... en doe het goed.

Allerzielen-tentoonstelling in Val-Meer

De heemkring van Val-Meer richtte met Allerzielen 1997 een tentoonstelling in, die aan de dood gewijd was. Enkele van onze leden bezochten ze.

Er was een "berechtingskamer" opgesteld, zoals die vroeger in deze streken naar rooms-katholieke traditie werd ingericht rond de ceremonies bij nakend overlijden.

Maar wat zeker het meeste succes kende bij de lokale bezoekers was de verzameling "dodebeeldjes", bidprentjes, van inwoners van Val-Meer.

Men zegt dat dit initiatief twee dagen achtereen telkens zo'n 150 belangstellenden aantrok. 'n Initiatief om over na te denken... (JN)

Onderscheiding

Het Verbond voor Heemkunde kende het Dr. Jozef Weyns-Erekenmerk toe aan ons medelid Jaak Nijssen, voor zijn heem-werk.

Sint-Martener dichters in het Duits

Gedichten van Anne-Marie Vroonen en haar dochter Nele Warson verschenen in een uitgave van Egamar, Bad Düben (Sachsen-Anhalt): "Die Heide träumt in mir" (1997). Mechelse en Dübner Heide ontmoeten er elkaar.

De Ieëper kirmes

Ons medelid Margriet Frijns wijst ons op een bewerking van een ouder Epens gedicht dat door Veldeke in 1962 is uitgegeven. We steken het in de leesmap.

Kerstkaarten zijn amper een eeuw oud

RPV (Rik Palmans) wijdde in Het Nieuwsblad - editie Limburg van 13 december 1997 een artikel met drie foto's aan het onderwerp kerstkaarten, steunende op de collectie van ons medelid Theo Broers. Kaarten met een klomp erop, en schampkaarten vormen daarbij wel speciale categorieën.

Limburgse wäöed (SMV)

näölig (stoottoon), nöldekes (toon ?) = nauwelijks; de tweede vorm schijnt dichter bij het Nederlands te staan dan de eerste.

lùts (sleeptoon) = dadelijk. Gezegde: lùts vèlt i g'ne pùts (put). Lùts kan afgeleid zijn van luttel (een luttel tijds). Engels en Skandinavische talen: little, lilja... = klein.

praedege (stoottoon) = preken is de traditionele vorm. Nu hoort men: praeke (stoottoon) . De traditionele vorm sloot aan bij het Duits predigen, de jongere bij het Nederlands.

droekknòòp (stoottoon) = drukknop (Antwerps: pressionneke). Dit woord zal wel van de Hoogduitse vakterm zijn afgeleid: Druckknopf. (JN)

Heemkunde Limburg

1997/2 geeft ruim 3 bladzijden verslag van zijn Lentevergadering in 's-Gravenvoeren op 22 maart 1997. Opent met ons knuffelbeestje.

1996/2 p. 45 bericht dat het kruis van Moelingen door de gemeente werd hersteld op aandringen van heemkringlid Theo Broers. De vervanging werd "door burgemeester Smeets aan een steenkapper uit Visé opgedragen" - met foto.

====

Voerense bibliografie

Met dank aan Antiquariaat Joost Primowees, Dr. Hustinxlaan NL-6416 GW Heerlen, dat documentatie ter beschikking stelde.

H 10 Limburg + De landen van Overmaas

Ernst, S.-P. 1837 Histoire du Limbourg suivie de celles des Comtés de Daelhem et de Fauquemont, des Annales de l'Abbaye de Rolduc 7 dln. Liège

Rahlenbeck, Charles 1888 Le pays d'Outre-Meuse. Etudes historiques sur Dalhem, Fauquemont et Rolduc. Brussel

Schoppmann, Werner & Pauquet, F. - vertaler 1964 La formation et le développement territorial du duché de Limbourg du XIe siècle jusqu'en 1288. In: B.S.V.A.H. = Bulletin de la Société Verviétoise d'Archéologie et d'Histoire 51

Haas, J.A.K. 1978 De verdeling van de landen van Overmaas 1644-1662 territoriale desintegratie van een betwist

grensgebied 339 p. / krtn. bibl. ind. '= Maaslandse Monografieën 27. Assen

Jappe Alberts, W. 1979 deel 2 Overzicht van de geschiedenis van de nederrijnse territoria tussen Maas en Rijn, 1288 -1500 234 p. / '= Maaslandse Monografieën 36. Assen

Linssen, C.A.A. 1985 Historische opstellen over Lotharingen en Maastricht in de middeleeuwen 180 p. / bibl. ind. '= Maaslandse Monografieën 41. Assen

H 20 Limburg, hertogdom

Mathieux, A.J. 1954 L'industrie de la laine au pays de Verviers et au duché de Limbourg. Verviers

Jappe Alberts, W. 1979 deel 1 Overzicht van de geschiedenis van de nederrijnse territoria tussen Maas en Rijn, 800-1288 252 p. / '= Maaslandse Monografieën 28. Assen

M 10 Voeren, naslagwerken

Maelen, Ph. van der 1978 Dictionnaire Géografique du Limbourg (reprint) 160 p. = Maaslandse Monografieën 25. Assen

M 20 Voeren, natuur

P. (= Palmans), R. (= Rik) 1973 Hoe vuil is de Voerstreek In: Voersprokkels 4e jaarg 6-7. Voeren Provinciale School

Meerman, M. : 1975 De Geul. Zij-rivier van de Maas. Bijdrage tot de hydrografie van een uniek riviertje. 192 p. Met kaartenboekje-. Kerkrade

Backbier, Leo A.M. & Gubbels, Ed J. 1996 Waarnemingen van de Lynx in Limburg In: Natuurhistorisch Maandblad jg. 85 / nr. 9 171-176.

Bauwens, Dirk & Claus, Katja 1996 Verspreiding van amfibieën en reptielen in Vlaanderen. In: De Wielewaal. Turnhout

Berten, Robert & Ridder, Filip De - & Vanoppen, Luc 1996 Wijzigingen in het orchideeënbestand in de prov. Limburg. Recente controle van de meldingen van de Limburgse plantenatlas. '= Rapport Lisec.

Maes, Dirk & Dyck, Hans van - 1996 De rode lijst dagvlinders van Vlaanderen In: Vlinders jg. 11 / nr. 2 21-23.

NN,, 1996 Milieu- en natuurrapport Vlaanderen. Vlaamse milieumaatschappij : Op p. 12: biologische waterkwaliteit

Berten, Robert & Ridder, Filip De - & Vanoppen, Luc 1997 Wijzigingen in het orchideeënbestand in de prov. Limburg. Recente controle van de meldingen van de Limburgse plantenatlas. In: Likona Jaarboek 1996 / 25-35.

M 30 Voeren, geschiedenis

Ryckel, A. de - 1892 Les commmunes de la provincie de Liège, Notices historiques.

Hamal-Nandrin, J. & Servais, J. 1921 Découverte de quatre gisements présentant des analogies avec celui du Campigny, à Fouron-Saint-Pierre, Fouron-Saint-Martin et Rémersdael. In: Revue Anthropologique n° 9-10 sept., n° 11-12 déc. Paris-Liège

Hamal-Nandrin, J. & Servais, J. 1928 Similitudes existant entre l'industrie des stations néolithiques à silex, de Fouron-Saint-Pierre, de Fouron-Saint-Martin et de Rémersdael (province de Liège) et celle à gres des forêts de Fontainebleau et de Montmorency (départements In: Revue Anthropologtque n° 1-3, janv.-mars. Paris-Liège

Servais, J. & Hamal-Nandrin, J. 1929 Catalogue sommaire de la Section préhistorique du Musée Archéologique Liégeois (Maison Curtius). Liège: Georges Thone, éditeur

Danthine, Hélène 1936 Notes sur les pierres de jet découvertes dans les gisements préhistoriques des environs d'Aubel (province de Liège). In: Bull. de la Soc. prehist. fr. n° 10.

S. (= Sweron), G. (= Guido) 1973 Puzzel mee aan de Voergeschiedenis In: Voersprokkels 4e jaarg 10-13. Voeren Provinciale School

Straet, Henri-C. & Buntgens, Marguerite 1985 Les ateliers de taille du silex dans la région d'Aubel - exposition du 1-8 au 30-9-1985. Liège Université

M 40 Voeren, bestuur en politiek

NN, 1974 Le problème des Fourons de 1962 à nos jours. In: CRISP, courrier hebdomadaire 859.

Voeren, G. van - = Gouverneur, Jos 1986 Tweemaal geweld. Leven en werk van de Voerense pastoor Veltmans. Ton-geren

Voeren, G. van - = Gouverneur, Jos 1987 Leven rond Veltmans. Tongeren

Voeren, G. van - = Gouverneur, Jos 1989 Veltmans en Overmaas. Tongeren

M 50 Voeren, sociaal en economisch

NN, 1989 Eenheid en scheiding van de beide Limburgen, verslagbundel van het op 26 mei 1989 te Aldenbiesen gehouden congres bij gelegenheid van de herdenking 150 jaar beide Limburgen 248 p. / ill. bibl. = Maaslandse Monografieën. Maastricht : o.a. p. 103 vv.: huwelijken Maastrichtenaren en Voerenaren.

NN, 1849 Recensement général de la population, 15 octobre 1846. Brussel

NN, 1861 Recensement général de la population, 31 decembre 1856. Brussel

NN, 1884 Recencement général de la population, 31 décembre; 1880. Brussel

NN, - 1900 Recensement général des industries et des métiers, dl IV. Luik

NN, 1903 Recensement général de la population, 31 decembre 1900. Brussel

Lemmens, G. 1928 Sage-dichting- rond de kerk van Banholt. In: Nedermaas 6.

NN, Recencement général de la popu-lation, 31 décembre; 1910 dl 2 sect III A.

NN, Recencement général de la popu-lation, 31 décembre; 1910 dl 3 sect IV A.

M 551 Wereldoorlog 1, Duitse militaire formaties

Wartensleben, Herbert alexander ca 1926 Das Infanterie-Regiment Graf Schwerin (3. Pommersches) Nr 14 im Weltkriege 1914-1918 "= Erinnerungsblätter deutscher Regimenter - Die Anteilnahme der Truppenteile der ehemaligen deutschen Armee am Weltkriege bearbeitet unter Benutzung der amtlichen Kriegstagebücher 162. Oldenburg i.O. / Berlin Gerhard Stalling : SMV SGV Schans Zinnich

Mayer, Hanns 1927 SMV Elven SGV SMV Geschichte des Infanterie-Regiments Prinz Moritz von Anhalt-Dessau (5. Pomm.) Nr.42 während des Krieges 1914/18 "= Erinnerungsblätter deutscher Regimenter - Die Anteilnahme der Truppenteile der ehemaligen deutschen Armee am Weltkriege bearbeitet unter Benutzung der amtlichen Kriegstagebücher 203. Oldenburg i.O. / Berlin Gerhard Stalling : SGV SMV Elven

Hansch, Johannes & Weibling, Fritz 1929 Das Colbergsche Grenadier-Regiment Graf Gneisenau (2. Pommersches) Nr 9 im Weltkriege 1914-1918 "= Erinnerungsblätter deutscher Regimenter - Die Anteilnahme der Truppenteile der ehemaligen deutschen Armee am Weltkriege bearbeitet unter Benutzung der amtlichen Kriegstagebücher. Oldenburg i.O. / Berlin Gerhard Stalling : Plank Elven Moelingen Nurop SGV Teuven Zinnich

Mühlmann, von - 1930 Geschichte des 4. Westpreussischen Infanterie-Regiments Nr.140. Moelingen-Elverschans SGV SPV Teuven

P 20 Moelingen

Höcker, Paul Oskar An der Spitze meiner Kompagnie - drei Monate Kriegserlebnisse. : Moelingen

NN 1841 Beschrijving van België. ` s-Gravenhage

Schwarzenberg, Bernard von - 1990 Notities over de bezitters van het kasteel Groot-Buggenum te Grathem In: Pierre e.a. Crasborn Opera Omnia - Een verzameling geschied- en heemkundige opstellen. Thorn Geschied- en Heemkundige Kring "Het land van Thorn" : bezitter Ten Droyen, Moelingen: Kerckhem, Borchgrave 1704-

Crombaghs, B.H.J.M. & Habraken, J.M.P.M. & Gubbels, R.E.M.R. 1996 De Gestippelde Alver, terug in Nederland? In: Natuurhistorisch Maandblad 45-48.

Crombaghs, Ben & Gubbels, Rob 1996 Voortplanting van de Barbeel in Nederland In: Natuurhistorisch Maanddblad jg. 85 / nr 7-8 152-154.

P 25 Moelingen, Schans

d.C., 1881 Navagne [bij Moelingen]. In: Maasgouw, De - 3 536.

Sodenstern, von 1915 Die Mecklenburger im Kampf in Belgien und Nordfrankreich - Aus dem Tagebuche eines Kompagniechefs-. Berlin, Vossische : Moelingen Schans

Otto, Karl & Schöck, Otto 1916 Von den Kämpfen der Neunziger - Kriegserlebnisse. Rostock G.B. Leopold : Moelingen Schans

Ahrends, Otto 1917 Mit dem Regiment "Hamburg" in Frankreich 1914-1916. : Moelingen Schans

Mitkämpfer, 1921 Geschichte des Grossherzoglich Mecklenburgischen Feldartillerie-Regiments Nr. 60. Hamburg Hermann Kampen : Moelingen Schans

Hülsemann, 1922 Das Infanterie-Regiment v. Manstein (Schleswigsches) Nr. 84 "= Erinnerungsblätter deutscher Regimenter - Herausgegeben unter Mitwirkung des Kriegsarchivs inf 011. Oldenburg i.O. / Berlin Gerhard Stalling : Moelingen Schans

Wangenheim, von 1922 Grossherzoglich Mecklenburg.Grenadier-Regiment Nr. 90 "= Erinnerungsblätter deutscher Regimenter herausgegeben unter Mitwirkung des Reichsarchivs inf 013. Oldenburg i.O. / Berlin Gerhard Stalling : Moelingen Schans

NN, 1924 Kriegsgeschichte des Gross-herzoglich Mecklenburgischen Füsilier-Regiments Nr. 90 Kaiser Wilhelm 1914-1918. Rostock Meckl. : Moelingen Schans

Beltz, Oskar 1925 Das Infanterie-Regiment Herzog von Holstein ( Holst.)Nr. 85 im Weltkriege. Heide in Holst. Heider Anzeiger : Moelingen Schans

Jürgensen, Wilhelm 1925 Das Füsilier-Regiment "Königin" Nr 86 im Weltkriege "= Erinnerungsblätter deutscher Regimenter - Die Anteilnahme der Truppenteile der ehemaligen deutschen Armee am Weltkriege bearbeitet unter Benutzung der amtlichen Kriegstagebücher 101. Oldenburg i.O. / Berlin Gerhard Stalling : Schans

Nau, W. 1926 Der Marsch auf Paris Von Hamburg bis Guillemont - Beiträge zur Geschichte des regiments Hamburg I. Hamburg Alfter : Moelingen Schans

Dodemont, Urbain 1928 Le Combat de Navagne 20 Novembre 1830. Vise Compagnie Royale des Anciens Arquebusiers

Mylius, 1929 Aus den Augusttagen 1914 In: Kameradschaftsbund der 75-er Sitz Bremen Bundesorgan 4 Januar p. 051. : Moelingen Schans

Selle, Hans von & Gründel, Walter 1929 Das Westpreussische Infanterie-Regiment Nr. 149 im Weltkriege "= Erinnerungs-blätter deutscher Regimenter - Die Anteilnahme der Truppenteile der ehemaligen deutschen Armee am Weltkriege bearbeitet unter Benutzung der amtlichen Kriegstagebücher 261. Berlin Wilhelm Kolk : Moelingen Schans

Stachow, Carl 1930 Als Regimentsartzt in Belgien und Frankreich 1914 In: Kameradschaftsbund der 75-er Sitz Bremen Bundesorgan 5. Jg januar p. : Moelingen Schans

Mylius, 1931 Marsch-, Unterkunfts-, Gefechts- und Stellungsübersicht der 12./"Bremer" vom 7.8.1914 bis 12.11.1915 In: Kameradschaftsbund der 75-er Sitz Bremen 6. Jg januar Moelingen Schans

NN, 1931 Vorgesetzte des Regiments "Bremen" 1867-1919 In: Kameradschaftsbund der 75-er Sitz Bremen Bundesorgan 6. Jg januar p.089: Moelingen Schans

NN, 1932 Das Feld-Art.-Rgt 24 bei Berneau In: Kameradschaftsbund der 75-er Sitz Bremen p. 108. : Moelingen Schans

NN, 1932 Mit der 4/75 in Belgien 1914 In: Kameradschaftsbund der 75-er Sitz Bremen Bundesorgan p. 108. : Moelingen Schans

Zipfel, Ernst Archivrat im Reichsarchiv 1932 Geschichte des Grossherzoglich Mecklenburgischen Grenadier-Regiments Nr. 89. Schwerin i. M. Bärensprungsche Hofdruckerei : Moelingen Schans

Offiziersvereinigung des Regiments, 1932 Das Königl. Preussische Clevesche Feldartillerie-Regiment Nr. 43 1899-1919 "= Erinnerungsblätter deutscher Regimenter - Die Anteilnahme der Truppenteile der ehemaligen deutschen Armee am Weltkriege bearbeitet unter Benutzung der amtlichen Kriegstagebücher 351. Oldenburg i.O. Gerhard Stalling : Elven brug

Zipfel,& Albrecht, 1934 Geschichte des Infanterie-Regiments Bremen (1. Hanseatisches) Nr. 75. Bremen H.M. Hauschild : Moelingen Schans

Heyst, M.G.M.A. van. 1955/56 Huwelijken van soldaten der Elvenschans en van andere garnizoenen in de kerk van de H.Martinus te Gronsveld in de periode 1679-1795. In: Limburgse Leeuw, De -, 4; 53-64.

Morreau, L.J. 1955/56 Enkele bijzonderheden over de voormalige Elvenschans [Navagne] bij Eijsden. In: Limburgse Leeuw, De -, 4; 64-70. Krt.

Verzijl, J.J.M.H. 1955/56 Adriaan de Rougemont, receveur des fortifications au quartier de Navagne. In: Limburgse Leeuw, De -, 4; 71-72.

Heyst , M.G.M.A. van 1

956/57 Het geslacht De Navagne of Van Elven te Moelingen (B) In: Limburgse Leeuw, De 5 1-5. Geill.

Bos , Th.G.A. 1957 Een akte [uit 1625] betreffende Anthoen de Rougemont in het archief van Eisden. In: Maasgouw, De - 76 57-60.

Morreau , L.J. 1957/58 "'s Coninx recht tot Neuvagne" overgebracht naar Maas-tricht [1674]. In: Limburgse Leeuw, De 6 14-15.

Vrijdag , E.C.M.H. 1957/58 Aantekeningen over het huis Elven te Moulingen en zijn bewoners. In: Limburgse Leeuw, De 6 8-14.

J.B. , 1966/70 Bornes-limites du 18e siecle. In: Bull. Vieux-Liege 7 155 114.

Veldman , J.C. 1967 Le fort royal de Navagne, ou Elvenschans. 1632-1674. Preface. de Albert Lecrenier. 80 blz., krt. Lixhe '

Caumartin , L. 1968 Le château de Navagne. In: Heem 12 5-6 43-48.

Caumartin , L. 1969 Le château de Navagne. In: Heem 13 1.

André-Felix , Anette 1971 Les débuts de l'industrie chimique dans les Pays-Bas autrichiens 148 blz., afbn. Centre d'Histoire economique et sociale de l'Universite Libre de Bruxelles. Bruxelles Editions de l'institut de Sociologie

Zelders. , N.L. 1972 De waternaam Elve in Nederland. In: Naamkunde 4 150-153.

Loup , Gottfried 1974 Grenzen in Geschichte und Volkstum Eupens. Vom Grenz- und Zollwesen In: Geschichtliches Eupen 8 51-66 Geill.

P 50 Sint-Martensvoeren

Claessens , J. & Kleynen , J. 1997 Orchis Simia Lamk. gevonden in de Voerstreek In: Dumortiera 67.

P 60 Sint-Pietersvoeren

Crassier , L. de - 1905 Histoire du Bailliage des Vieux-Joncs et des 12 commanderies qui en dépendaient In: PSHAL = Publications de la Sociéte Historique et Archéologique dans le Limbourg 41. LGOG

Buntinx , J. & Gysseling , M. 1965 Het oudste goederenregister van Oudenbiesen. Brussel : 99

P 70 Teuven

Haye , Maurice La -, 1966 Veldspitsmuis bijna terug in Limburg In: Zoogdier jg. 7 nr. 3 34-35.

P 80 Remersdaal

Cornet , G.-X. & Straet , H.-C. 1967 La préhistoire au pays de Verviers = extrait du B.S.V.A.H. = Bulletin de la Société Verviétoise d'Archéologie et d'Histoire 54. Dison Lelotte

Cornet , G.-X. & Straet , H.-C. 1985 Découverte d'instruments énigmatiques au Bois-Rouge, commune de Rémersdael province de Liège (Belgique) In: Bull. de la S.P.F. 55 no 3-4 140-142. Le Mans Monnoyer

Elza Vandenabeele

===

Colofon

dit nummer werd

samengesteld op MacOs 7.0

in Aldus PageMaker 5.0

letter New York 10 pt

met gebruik van ClarisWorks 4.0

en Aldus Photoshop 3.0

 D'r Koeënwòòf nr 15 (1997/2)

bevat het register op de nummers 01 t/m 14

D'r Koeënwòòf nr 16 (1998/1)

INHOUD

Nos sites archéologiques et Distrigaz (H.-C. Straet) 2

Archeologie: Mijn genen? (Jaak Nijssen) 3

't Algemeen gesjraeëve Limburgs (AGL) (Bep Mergelsberg) 4

Molendag - 28 juni 1998 (Elza Vandenabeele) 5

Bezoek aan de Algemene Begraafplaats aan de Tongerseweg te Maastricht op zaterdag 13 december 1997 (Luu Lieben) 6

collega Grueles - klooster Zinnich (Red.) 7

De ontmoetingsdag van Limburgse Geschied- en Heemkundige kringen met als thema "De Eerste Wereldoorlog in Limburg" te Halen op zaterdag 8 november 1997 (Fred de Warrimont) 8

Elektrische grensversperring (JN) 9

De electrische draad week af van de grens (Bep Mergelsberg) 10

60 jaar geleden - Administratieve organisatie in Voeren (Martin Cailliau) 11

Moelingen tot 1800: heren en tiendeheren (Jaak Nijssen) 14

Boek: Interview met Terra Fox (Mieke Nyssen) 18

Sint Martensvoeren, de schutterij 1938 (Jef Collings en Jaak Nijssen) 20

Voerense Bibliografie (Elza Vandenabeele) 26

GEZÄÖMERS

Terug naar de bron 13

's-Gravenvoeren 1400 13

kamere 13

participia zonder "ge-" 13

jaarvergadering 22

Limburgs 22

kaoënwòòf (hamster) gezie? 22

noodweer 22

offergaank 23

jong luuj 23

tunnel en bronnen in Veurs 23

putse (putten) 23

Maas 23

des (dassen) 23

bibliotheek 23

hane 24

hane-beer 24

zjevvesjlaoper (zevenslaper) 24

hanekappe 24

ongelukskruisje 24

vogelschot 25

VRAOGE

woudmeester-pastilles 24

waterlopen 24

REAKSIES

Het Papegaaitje (Jos Buysen) 24

===

Nos sites archéologiques et Distrigaz

La sociéte "Distrigaz" entreprend actuellement la pose d'une canalisation qui traversera une partie de la commune des Fourons.

Une section des travaux située sur le plateau au nord de la route Visé - Henri-Chapelle intéresse un secteur particulièrement riche en témoins de la préhistoire. Il s'agit surtout d'ateliers de taille de silex. Ce qui s'explique par la présence dans le sous-sol d'importantes masses de silex qui fournissaient, ainsi sur place, la matière première aux préhistoriques.

Les principaux ateliers étudiés à ce jour sont: le Bois-Rouge, le Bois Communal, le Bois des Sapins, Rullen-Haut et Rullen-Bas. Ces stations sont implantées pratiquement entre Hagelstein et les Trois-Cheminées. On ne connaît pas l'habitat de ces tailleurs de silex. Seuls des éléments comme la présence de céramiques démontrent qu'il ont séjourné un temps plus au moins long dans les ateliers. Toujours dans ce secteur, il faut y ajouter de nombreuses découvertes isolées et des ateliers d'importance plus restreinte.

Les différents sites pourraient dater d'environ 2000 ans avant notre ère.

Dans l'ensemble des Fourons, d'autres découvertes ont été réalisées, tant préhistoriques que gallo-romaines, à titre d'exemple la villa du Steenbosch.

Les travaux entrepris par "Distrigaz" peuvent être d'un grand intérêt sur le plan des trouvailles archéologiques possibles et méritent une attention toute particuliére.

Ebauche de hache et grattoir; échelle 1/2

(Bois Communal). La flêche: signe conventionnel sur le plan typologique, indique le sens de débitage d'un éclat.

Straet et Buntgens. archaeologica Belgica, 213, p 36 et 253, p23.

Fouille au Bois communal (Fouron St. Pierre)

Les inscriptions: - B(ois) C(ommunal) F(ouron) 1981. - Les plaquettes III et IV indiquent des niveaux de décapage (en principe 10 cm). - 112 et 113 sont les numéros d'identification des carrés à fouiller (1 carré = 1 m2) - Les objets ont été dégagés à la truelle.

Selon une dia de l'auteur

9-2-1998

H.-C. Straet

===

bij het artikel van H.-C. Straet:

Een deel van de nieuwe gasleiding van Distrigaz is bijzonder interessant voor dat deel van de archeologie van Voeren, dat de silex-ateliers bij Rulen betreft. De graafwerken van Distrigaz kunnen van groot belang zijn voor de Voerense archeologie en worden best met aandacht gevolgd.

Voor de ouderdom van de vondsten in dit gebied denkt men aan 2000 jaar voor onze tijdrekening. Men weet niet waar de steenhouwers van dit gebied woorden, maar keramiek-resten wijzen erop, dat ze hier enige tijd verbleven.

===

Archeologie: Mijn genen?

We zijn weer eens naar de vroege bewoners van onze contreien gaan kijken. - Op zaterdag 18 april 1998 namelijk (9 tot 13 u) zijn we met z'n achten (PiendW, FdW, FM, BM, Mieke Nyssen, JN, EV) naar archeologie gaan kijken .

Henri Christian Straet en Jean-Pierre de Warrimont gaven ons 'n inleiding betreffende de betekenis van de neolitische site van Rulen (zie ook artikel van eerstgenoemde in dit nummer).

Daar werden silex-werktuigen geproduceerd van 6000 tot 2000 jaar vòòr heden. Sporen van bewoning werden er niet gevonden, wél enige resten van oud aardewerk. Dit laatste heeft platte bodems, waardoor het als jonger te dateren is dan de Bandkeramiekers. De gedachten gaan er tegenwoordig naar uit, dat de vuursteenbewerking van Rulen niet door een plaatselijke bevolkingsgroep werd uitgeoefend, maar dat over de hoger vermelde periode van 4000 jaar mensen uit de verdere omgeving naar hier kwamen, als ze nieuwe werktuigen nodig hadden, omdat ze door overlevering wisten dat er goed materiaal te vinden was. Men stelt zich ook voor, dat niet iedereen toegang had tot de silex-velden, maar dat er ongeschreven reglementen in acht werden genomen. Die werk-toeristen kampeerden hier dan, bij voorbeeld een paar weken.

Alleszins: als het niet zeker is dat er op Rulen toen mensen woonden, valt vanzelf de vraag weg, of er van dan af permanente bewoning in "Voeren" is geweest en of wij van die bewoners zouden afstammen. Geen houvast dus voor mijn genen.

We zijn daarna gaan kijken naar de ontsluiting van Distrigaz tussen Rulen en Magis. Het archeologisch interessante deel daarvan ligt tussen km 22,800 en 22,900 van die onderneming, volgens de ter plekke staande paaltjes - bij de veldweg van de Peerds naar de Rijksweg (5,826° Oost, 50,720° Noord).

Dan nog naar de sectie tussen de Dalhemerweg en de Bernerweg. Vlak bij de Dalhemerweg (5°759 O, 50°749 N) toonde J.P. de Warrimont ons waar 'n dertigtal midden-paleolithische artefakten (minstens 50.OOO jaar oud), en waar enkele Romeinse losse bouwelementen werden gevonden.

's Daags daarna trokken drie man van ons met de AVL (Archeologische Vereniging (Ned.-) Limburg) naar de Neandertalers bij Düsseldorf (begeleidende tekst van de hand van J.P. de Warrimont in de leesmap).

Ondertussen publiceerde Emiel Lemmens een voorbeeldig gedocumenteerd artikel over de gaspijp in Voeren Aktueel (zie Voerense bibliografie).

Jaak Nijssen

====

Rechts: Beekberg, zicht naar het O. Ter hoogte van het hoofd van de gids: de geologische laag "Terras van

's-Gravenvoeren". Daaronder: mergel, en, aan de voeten van de gids: Vaalser klei.

===

Hieronder: Rulen, ter hoogte van km 22,8. van de gaspijp, die geheel links op de foto te zien is. Verder, vlnr.: JPdW, FM, PdW, EV, TB, MN, BM. Foto's Nijssen 988KLM

===

't Algemeen gesjraeëve Limburgs (AGL)

Nao de 1e 'algemene ledenvergadering' van d'r Hèèmkreeng Voere en umsjtraeëke, op 20 april van dit jaor, vertélde d'r Wim Kuipers aoëver 't AGL. Gewoeën, 'ne naam väör 'n taal die toch al gesjraeëve en - wie v'r wete - nog väöl langer gekald werdt. 't Is neet zieng bedoeling um al die variaties in 't Limburgs a g'n ziej te zitte en oet dat conglomeraat e AGL te destileren. Laot alles wie 't is en väöral sjrief in die taal, in die ège plat. Schrief. Dat waor 't enige wat 'ch hoeërt en hure woolt.

't Waoërt väöl mieë gezach en gekalt. Zoeväöl raejes es luuj die mienge dat 't Plat van os, die oonbewuste klaankepap, noe 'ns te zens an de oppervlakte gehaold mot waeëre.

Alles is och politiek - deenk an de Euregiogedachte en -praktijk - mae lang neet politiek alling. Örme haos, dae dat meingt!

Es me in 't Limburgs sjrieft dan deenkt me in 't ège Plat. Probeer die Limburgse tekst dan 'ns te vertale in het Nederlands. Da waers-te gewaar dat-s-te neet vertaals mae das-te de betekenis oet die ège Nederlands taalregister schriefs. 't Sjrieve in het AGL bringt e voller bewust-zieë van dien ège twieëtalighèèd.

Limburgers, die 't Plat nog kinne, kinne betekenisse in twee versjillende taalregisters uitdrukke. Väöl Limburgers wete dat neet. Kinne de ervaring van dizze ège innerlijke riekdom neet gaans.

'ch Vin 't oonderhaand 'ne misdaad taeëge de miensjhèèd: luuj 'n betekenis-oetdrukkingsmäögelijkhèèd, die ze in potentie waal haant, oonthaowe op 't bewuste niveau. Es sjrieve in 't plat 'ne politieke act is dan zal 't gevolg daovan, 't opgaoë van e sjtuk waelt van dich-èges dat mesjie och zieë.

Wits-te, 'ch sjrief in 't plat väör de sjpas. 'ch Amuzeer m'ch daomit en doon dat gaer. 'ch Bin zoe vrie en gef èges interpretatie an mie laeëve en handele. Honni soit qui mal y pense!

Bep Mergelsberg.

===

Molendag - 28 juni 1998

Eindelijk kon Voeren weer meedoen, was er weer een molen te bezoeken.

Rudi Janssen restaureerde zijn molengebouw en vervaardigde eigenhandig een nieuw rad. Het oude was nl ver doorgeroest en de as was gebroken. Naam van de eigenaar en jaartal zijn op het nieuwe rad vermeld en op molendag werd het dan in gang gesteld!

Het had weinig gescheeld of de overstromingen van 6 juni hadden het verhinderd! Niet alleen water geeft overlast, ook het meegevoerde materiaal zorgt voor moeilijkheden. Een dik pak leem werd in het kort ervoor uitgeschepte molenkanaal achtergelaten zodat het "onderwater" (het water dat het rad gepasseerd is) moeilijk weg kon. In de eerstvolgende jaren wordt de molen-mechaniek gerestaureerd en dan zal de molen weer kunnen malen!

Zelfs als het molenkanaal dan schoon is zullen er misschien andere problemen opduiken. Debiet heeft de Voer voldoende, het probleem blijft sowieso het onderwater. Tussen de huizen wordt de Voer in zijn loop belemmerd.

Het nieuwe rad ligt daar heel duidelijk te pronken, voor omwonenden en bezoekers. Jammer dat daarvoor de interessante maar verouderde zaagslee moest wijken. Die heeft gelukkig in Herderen een veilig onderdak gevonden.

Speciaal aan deze molendag was dat de (Belg.-) Limburgse molenverenigingen elkaar gevonden hebben zodat in heel de provincie op dezelfde dag de molens draaiden.

Elza Vandenabeele

===

Boven: 's-Gravenvoeren,

Hoogstraat nr. 257, watermolen Janssen. Molenhuis. Kraan dienende voor plaatsing nieuw molenwiel (onder kopgevel; het wiel is hier niet zichtbaar; hangt wel aan de strop van de kraan).

Rechts: Kraan met molenwiel in kabelstrop . Rudi Janssen in overall, pleegt overleg met de (niet-zichtbare) kraan-machinist.

Naar kleurenfoto's van Luu Lieben.

===

Bezoek aan de Algemene Begraafplaats aan de Tongerseweg te Maastricht op zaterdag 13 december 1997

Via persberichten werd ondergetekende er op geattendeerd dat er door leden van de Stichting Tongerse Hoof rondleidingen werden gehouden op deze begraafplaats.

In overleg werd door onze secretaris contact opgenomen met de Heer Hub. Noten die gaarne bereid bleek om deze rondleiding te verzorgen.

Om 14.00 uur zijn we met 'n 15-tal belangstellenden, t.w. 7 leden en 8 niet-leden, door Hub Noten welkom geheten in het kantoor direct links van de Hoofdingang. Op vlotte wijze gaf deze bekende journalist en schrijver van meerdere musicals en ludieke volkse toneeluitvoeringen in het Maastrichtse dialect uitleg over het ontstaan en uitbreiding van deze Algemene begraafplaats. Daarna is er over het oudste - en beschermde - monumentale kerkhof-gedeelte 'n rondleiding geweest waarbij vóór en rondom meerdere monumentale grafmonumenten werd stilgestaan. De gids vertelde dan enerzijds devoot en soms ook op ludieke wijze over de aldaar begravene en het aldaar geplaatste monument, zoals grafsteen, omheining in siersmeedwerk e.a.

Ook werd stilgestaan bij de mooie grafkapel alsmede bij de prachtige monumentale bomen en de parkachtige aanleg: een waar ereveld voor overledenen en levenden.

Rond 16.00 uur werd de rondleiding beëindigd na afscheid te hebben genomen van onze bijzonder getalenteerde gids; dit uiteraard onder overdracht van dankzegging en een kleine attentie via onze secretaris. Zowel onze aanwezige leden als de overige deelnemers waren allen echt voldaan over deze wel heel bijzondere rondleiding. Een "aanrader" voor eenieder om dit mooie kerkhof i.c. deze mooie Algemene Begraafplaats eens te bezoeken en bij interesse in meer diepgang zich te laten rondleiden door een terzake bekend staande gids. Voor nadere info: VVV, Dinghuis, Grote Staat, Maas-tricht.

Moge het verslagje over onze rondleiding U prikkelen om dit schitterende, devote, parkachtige Monument niet eens doch meerdere malen te bezoeken om daarmede eer te brengen aan de aldaar begraven overledenen en zeker ook aan hen die dit bijzondere Monument in stand hielden en houden.

Bij ons bezoek :

Hiernaast: Grafmonument in smeedijzer. Volgens dhr. Hub. Noten kost de restauratie hiervan ca. Hfl. 50.000,-. Het geld zal vrijgemaakt worden om het te kunnen restaureren. Situering: langszij Hoofdweg, vanaf de Hoofdtoegangspoort nabij de GRAFKAPEL. Van links naar rechts: Pien de Warrimont-van Roosmalen; Tiny Dodemont; Hans Maurer; Mevr. Bellink; Fridy Maurer-Bellink; Jef Eymael; ?; Hub Noten; ?; ?.

Rechts: Hub. Noten bij grafzuil op oudste gedeelte van de algemene Begraafplaats a/d Tongerseweg te Maastricht.

Naar kleurenfoto's van Luu Lieben.

Luu Lieben

===

collega

Een uitgave van de stichting Grueles. Wedden dat ze in Groeselt zelf niet weten hoe dat uit te spreken: ze hebben ook maar geschreven teksten (en hun titelvignet) uit de archieven.

Grueles verschijnt om de drie maand, 160 à 200 pagina's A5 per jaar, rijkelijk geïllustreerd. NLG 22,50 op Rabobank Gronsveld rek. nr. 11 75 15 000 of Postbank 26 35 375 "Grueles". Ligt derhalve zowat in onze prijsklasse.

Heeft vaste rubrieken: "Archeologie", "Dialect", "Dorp en Milieu", "Foto's" - met definiëring (buiten het overvloedige fotomateriaal bij de overige rubrieken), "Historie", "Kén d'r hön nog" (recente genealogie/biografie van mede-inwoners), "Natuur", "Streekmuseum" (met vragen om hulp bij de definiëring van voorwerpen), "Toponymen", "Van aal en nog get".

Aan tekentalent ontbreekt het in Groeselt zeker niet. "Pallieter", "HUV.", "INA", en een niet signerende komen we regelmatig tegen. Iedereen in Gronsveld zal wel weten wie dat is.

Het tijdschrift schijnt geen voetnoten te accepteren, wat de leesbaarheid bevordert, maar het gebruik van de gegeven informatie bemoeilijkt.

Grueles kent een goede belangstelling in eigen dorp. Het is een blad voor een dorp, niet voor de gemeente. Gronsveld is in 1981 een deel van de gemeente Eijsden geworden.

klooster Zinnich

Aan Piet van Caldenborg, 1990-1991, danken we een opmerkelijke studie over de Wijngaardhof, een verzameling van 11 percelen landbouwgrond in Gronsveld, samen 23 boender, die in 1363 bezit was van klooster Zinnich. Een gebouw behoorde er daar toen niet (meer) bij. Grueles 10/2/119vv, 10/4/216vv, 11/1/40vv).

( Red.)

=====

De ontmoetingsdag van Limburgse Geschied- en Heemkundige kringen met als thema "De Eerste Wereldoorlog in Limburg"

te Halen op zaterdag 8 november 1997

Met 3 personen, te weten Theo Broers, Hans Maurer en ondergetekende namen we deel aan deze studiedag.

's Morgens werden we verwelkomd door de heer Anton Moors, voorzitter van de plaatselijke Heemkring.

Dan gaf Prof. Dr. Luc De Vos een lezing met als titel "De Eerste Wereldoorlog: een overzicht".

Hij begon met te vermelden dat men pas in 1939 W.O. I zo ging noemen, toen W.O. II uitbrak.

Enkele oorzaken van het uitbreken van W.O. I vermeldde hij:

1. De wijziging van het machtsevenwicht in Europa door het sterke geïndustrialiseerde Duitsland, waardoor Frankrijk en Groot-Brittanië zich bedreigd voelden.

2. De twistappel tussen Frankrijk en Duitsland: Elzas-Lotharingen, dat Frankrijk in 1879 moest afstaan na de Frans-Duitse oorlog.

3. Bosnië-Herzegovina

Nationalisme en imperialisme leidden tot incidenten en een ongelofelijke bewapeningswedloop.

De druppel die de emmer deed overlopen was de moord op de Oostenrijkse kroonprins en zijn ega te Sarajevo door de Servische student Princip, die nadien in Theresienstadt in Tsjechië gevangen zat. Enkele jaren geleden heb ik zijn cel gezien.

Oostenrijk greep in, Duitsland was zijn bondgenoot. Deze oorlog zou zeer wreed worden, ook voor de burger.

Op 22 april 1915 vond bij Ieper de eerste gasaanval plaats; in 1916 verscheen de eerste tank.

De soldaten leefden maanden in loopgraven. Ongedierte hield hen gezelschap. Zo 'n 10 miljoen soldaten en 29 miljoen burgers kwamen om. Een gevreesde ziekte die veel slachtoffers maakte was de Spaanse griep.

Deze oorlog was eigenlijk een Europese oorlog met steun van overzeese gebiedsdelen van grootmachten.

Bijna haalden begin 1918 de Duitsers de overwinning. Doordat de Amerikanen echter troepen inzetten, haalden de geallieerden de overwinning.

Op 11-11-1918 werd de wapenstilstand gesloten, niet de vrede getekend.

De bondgenoten van Duitsland-Oostenrijk-Hongarije, Bulgarije en Turkije hadden er al eerder de brui aan gegeven. Europa was geruïneerd; staten en dynastieën verdwenen. Drie keizers, de Duitse, de Oostenrijkse en de Russische werden verjaagd.

Men richtte als scheidsrechter de Volkenbond op. De opvolger vanaf 1948 zijn de Verenigde Naties. Het is zoals u weet nog altijd kwakkelen met de V.N. als scheidsrechter.

Vervolgens hield prof. Dr. Alex Vanneste een lezing getiteld: "Een wereldoorlog teistert Limburg en de Limburgers".

Hij ging in op de gevechten die gepaard gingen met de bezetting van de provincie Limburg, de rol van de z.g. vrijschutters, de slag bij Halen, de weerstand bij de Achelse kluis en de massale stroom van vluchtelingen naar Nederland.

Jammer genoeg werd tot ongenoegen van een onzer niets vermeld van de gevechten en brandstichtingen in Visé, Berneau, Warsage, Bombaye en Moelingen.

Door de bezetter werden hatelijke maatregelen uitgevaardigd: de meldingplicht, de verplichte tewerkstelling in Duitsland enz.

Er was verzet.

Er waren door de bevolking georganiseerde bedelingen van voedsel en kleren. De geestelijkheid speelde hierin een grote rol.

Smokkel uit Nederland werd een sport.

Vanaf 1915 werd de grens tussen Nederland en België door een onder stroom staande draadversperring afgesloten om spionage, de vluchtelingenstroom, het oversteken van de grens door oorlogsvrijwilligers en de smokkel tegen te gaan.

Aan het einde van de oorlog waren er overal bevrijdingsfeesten en volksstoeten.

Daarna was het tijd voor rouw.

's Middags vond een panelgesprek plaats, waarbij enkele Limburgse heemkringen vertelden over hun opsporingswerk over W.O. I.

Met name interessant was, welke bronnen zij daarbij aanboorden.

Tijdens het afsluitend deel werd de bronnenuitgave "De verslagen over de Eerste Wereldoorlog in Limburg" voorgesteld door de heer Sylvain Sleypen, gedeputeerde voor cultuur in de provincie Limburg. Deze uitgave werd door enkelen onzer aangeschaft. Ze gaat over de weerslag van de oorlog op de burgers.

Drie soorten bronnen werden aangeboord.

1. De verslagen door de pastoors over de toestand van hun parochies (1919). N.B. Jammer genoeg stuurden de pastoors van St.-Martens-Voeren, Teuven en Remersdaal geen verslagen in.

2. De verslagen door de kloosteroversten over de toestand van hun klooster (1919); met het verslag van het klooster van 's-Gravenvoeren.

3. De beschrijving van de kerkklokken door de pastoors (1917). Over de toestand van de klokken in de 6 parochies van de voormalige 6 gemeenten van de huidige gemeente Voeren wordt niets vermeld. Was daar niets mee aan de hand? In die tijd ressorteerden onze parochies nog onder de bisschop van Luik.

Resumerend: het was voor ons een interessante en leerrijke dag

Fred de Warrimont

===

Elektrische grensversperring

Prof. Alex Vanneste, UFSIA. Antwerpen, werkt aan een boek over de "draad" uit W.O. I. De pers berichtte daar vrij uitvoerig over, o.a. De Standaard, ANC-Handelblad, Noordhollands Dagblad, Die Zeit. Dat lokte nogal wat lezersbrieven uit: Vanneste is zeker niet de eerste die hierover publiceert.

Wel komt hem de verdienste toe de draad in zijn heel verloop te behandelen (zo hopen we toch). De algemene geschiedeniswerken hebben weinig belangstelling voor dit thema. Generaals leggen er geen eer mee inleggen. Het Reformatorisch Dagblad (Apeldoorn) ging uitvoerig op de "draad" in, en had daarbij vrij veel belangstelling voor de streek Vaals - Moelingen.

Maar... mensen die in 1918 achttien jaar waren, zijn er nu 98. Die draad wordt stilaan iets "uit de verre geschiedenis".

Adres: Ufsia, Antwerpen -

flw.vanneste.a@ALPHA.UFSIA.AC.BE

JN

===

De electrische draad week af van de grens

Onlangs las ik in de krant dat een Antwerpse Prof. een studie maakte over de elektrische draad die de Duitsers tijdens de Eerste Wereldoorlog langs de grens met Nederland plaatsten. Hij stelde vast dat er in ons land nog nooit over gepubliceerd werd en dat men in Duitsland zelfs het bestaan van"die Sperre" vergeten was.

In Voeren, maar ook in onze Nederlandse buurdorpen, is de herinnering levend gehouden en van generatie op generatie al verhalend doorverteld. Daarnaast heeft vooral Jaak Nijssen erover geschreven in oudere jaargangen van Voeren Aktueel en Voersprokkels. Zo is geweten dat de draad in Voeren op twee plaatsen behoorlijk van de grens met Nederland afweek en dat dit in Sippenaken ook het geval was. De reden waarom deze draad op bepaalde plaatsen niet gelijk liep met de grens is mij ook na lezing van vorige publicaties niet duidelijk geworden.

Een toevallige ontdekking in de bevolkingsregisters van Noorbeek bracht enige jaren geleden licht over deze onopgehelderde vraag. Op 30.12.1914, enige maanden na het uitbreken van de Eerste wereldoorlog dus, liet de fam. de Behault zich inschrijven in het bevolkingsregister van de toenmalige gemeente Noorbeek. Een dag daarvoor, op 29.12.1914, schreef A.G. de Sécillon zich in deze gemeente in. De vorige officiële woonplaats van de fam. De Behault blijkt Gent te zijn geweest. De dagtekening der vestiging in de Klompestraat 26, bij de pastoor dus, was 6 augustus 1914. De dagtekening der vestiging van A.G. de Sécillon was 3 november 1914 en wel op een huisnummer op Schilberg.

(Er verhuisden, volgens de bevolkingsregisters, in die periode veel mensen uit België naar Nederlandse dorpen vlak over de grens. Of het hier om feitelijke dan wel "papieren" verhuizingen ging heb ik niet uitgezocht.)

De beide bedoelde adellijke families woonden sinds hun inschrijving in deze registers officiëel in Nederland. Bij nader toezien bleek dat hun kastelen maar ook Beusdaal in Sippenaken*, na de plaatsing van de draad net tusssen de draad en de grens te liggen. Daarmee hadden deze adellijke families dus, net als voorheen, vrije toegang tot de rest van de wereld.

De gewone Voerenaar daarentegen had de oorlogsellende, waar ook hij niet om gevraagd had, maar te ondergaan. Moelingen werd aan het begin van die oorlog vrijwel totaal vernietigd en veel bewoners van dat dorp vluchtten in die eerste oorlogsdagen massaal de grens over. Gedurende de hele oorlog verbleven ze in een kamp in de buurt van Amersfoort. Ze konden niet meer terug. De mensen van Remersdaal en Teuven waren pas na die oorlog weer in de gelegenheid gewoon bij elkaar op bezoek te gaan. De draad was tussen deze beide dorpen geplaatst. En hoevelen lieten hun leven tijdens hun poging om door die draad te geraken?

Mag ik hieruit concluderen dat er dus toch wel eens graven en heren waren die hun invloed uitoefenden en hun macht aanwendden om hun hoogstpersoonlijke belang, n.l. hun bewegingsvrijheid, te dienen, zonder zich te bekommeren om de gewone mens?

Of hebben we hier veeleer te doen met bewust in het leven geroepen posities langs de grens die, zeker in oorlogstijd, van belang zijn en kaderen in internationale diplomatieke betrekkingen? Om nog erger trachten te voorkomen, voor zolang die oorlog duurde.

Bep Mergelsberg.

* Jaak Nijssen, verkregen informatie tijdens een gesprek. 

Met dank aan Wim Senden die de, door de jaren heen weer zoekgeraakte, preciese gegevens voor me opzocht in het Gemeentelijk Archief van Margraten.

===

60 jaar geleden - Administratieve organisatie in Voeren

We schrijven 1937. Luitenant der douane Gustaaf Cailliau woont met echtgenote en vier kinderen (waaronder schrijver dezes) in Kesselt, een gehucht van de toenmalige gemeente Veldwezelt (thans gemeente Lanaken). De "standplaats" van zijn luitenantschap is eigenlijk Kanne, maar omdat er geen woonplaats te vinden is in Kanne krijgt hij van de gewestelijk directeur Hasselt, na administratieve aanvraag, machtiging om "buiten de standplaats" te wonen. De brigades die hij (per fiets) moet controleren zijn : Veldwezelt, Vroenhoven, Kanne en Klein-Ternaaien; dit laatste gelegen aan het kanaal Luik-Maas-tricht.

Overplaatsing 

Onverwacht krijgt de luitenant een brief van het "Hoofdbestuur" der douane en accijnzen (Brussel) hem meedelend dat hij "in het belang van den dienst overgeplaatst wordt" naar het luitenantschap Sint-Martens-Voeren. Daar is niks tegen te doen. Dan maar voor vrouw en kroost in die toch niet nabij de deur gelegen Voerstreek een woning gezocht. Ze wordt gevonden in `s-Gravenvoeren, zodat weer een "toelating om buiten de standplaats te wonen" moet worden gevraagd; ze wordt verkregen. Zo ging het in die tijd : met een vingerknip uit Brussel "vloog" een ambtenaar "in het belang van den dienst" ergens anders naartoe !

Taalwet van 28 juni 1932 

Wat zat er achter dat "belang van den dienst" ? Toen, zoals nu nog in veel zaken in ons gefederaliseerd België, een taalkwestie. De wet van 29 juni 1932 op het gebruik der talen in bestuurszaken schreef o.a. (grosso modo) voor dat de besturen van de staat, de provinciën, de gemeenten enz., in de gemeenten waar volgens de taaltelling van 1930 de meerderheid Nederlands sprak, het Nederlands als voertaal moesten gebruiken en mutatis mutandis het Frans.

Gevolg was dat in de toenmalige gemeenten Moelingen, 's-Gravenvoeren, Sint-Martens-Voeren, Sint-Pieters-Voeren, Teuven en Remersdaal het Franstalig douane- en accijnzenpersoneel, dat er toen dienst deed, moest worden vervangen door Nederlandstalige ambtenaren. Zo werd ons huisgezin slachtoffer van een taalwet. . . Niet alleen waren er de verhuisperikelen; waar moesten de vier kinderen hun middelbare studies voortzetten ?

Kantoren en brigades 

Er waren toen douane- en accijnskantoren in Moelingen en De Plank (Sint-Martens-Voeren) met een ontvanger en kantoorpersoneel. Bovendien het reeds genoemde luitenantschap Sint-Martens-Voeren met de "rijwielbrigades" 's-Gravenvoeren en Teuven en de "kantoorbrigades" Moelingen en De Plank; aan het hoofd van de brigades stond een "brigadier der douanen".

1937
 
Het duurde tot 1937 eer de wet van 1932 werd uitgevoerd. Toen werden deze diensten overgeheveld van de gewestelijke directie Luik naar de gewestelijke directie Hasselt (via de controle der douane en accijnzen Lanaken). Het omgekeerde gebeurde met de douane- en accijnzendiensten van Klein-Ternaaien (Petit-Lanaye) : kantoor en brigade gingen over van Hasselt naar Luik.

Luitenant Cailliau was natuurlijk niet de enige die zo moest verhuizen. De namen van Molemans, Brabants en Jeuniaux schieten me te binnen. En er waren er ook die blij waren met die wijzigingen : Vlaamse douaniers die in de streek van Eupen en Sankt-Vith dienst deden aan de Duitse grens; ze kwamen dichter bij hun meestal Limburgse streek van herkomst.

Andere diensten 

Bij heel wat andere diensten in de Voerstreek geschiedde in die jaren iets gelijkaardigs: ze werden bemand door Nederlandstalige ambtenaren of ze werden afhankelijk gemaakt van hogere diensten gevestigd in Limburg. Dat was het geval voor Directe Belastingen, Kadaster, Waters en Bossen, Bruggen en Wegen enz.

Provinciegrenzen. 

Het had allemaal niks te maken met wijziging van provinciegrenzen. Die bleven ongewijzigd, m.a.w. de Voergemeenten bleven in de provincie Luik en Ternaaien (Lanaye) bleef in de provincie Limburg. De verandering van provincie geschiedde krachtens de wet van 8 november 1962 op 1 september 1963 en dat is een heel andere kwestie ...

Nog uit de tijd van de franstalige douaniers. De douanepost op de uiterste oostpunt van wat later het werkterrein zal worden van de Voerense douane. Hier in de buurt staat het monument voor de slachtoffers van de "draad". Van welk merk is de moto?

Naar een zichtkaart uit "de dertiger jaren" "Edition Kremers, Teuven Photo Nélissen Visé tel 141" - Verzameling en datering Theo Broers). 

Martin Cailliau

===

GEZÄÖMERS

Terug naar de bron 

We hebben nu een bestuur - dat moet maar zorgen voor de administratieve kant van onze kring. Zo komt er op onze maandelijkse workshops heel wat tijd vrij, die vroeger besteed werd aan deze administratie. Nu de inhoudelijke items uitgebreid worden, moet dat zijn neerslag vinden in ons huisblad. Onze workshop van juni ging al voor de helft door volgens het nieuwe systeem ... dat ook het oorspronkelijke was (1984). Het is de bedoeling dat alles wat in die workshops ter sprake komt, in ons huisblad vermeld wordt. "Van workshops worden notulen opgesteld. En als we nu eens die notulen gingen bundelen... zo ontstond dit tijdschriftje (zie nummer 1, 1990, p. 1).

We gaan ook terug naar de oorspronkelijke vorm van onze kaft, naar het ontwerp van Bep Mergelsberg. Van nummer 2 t/m 15 prijkt daar het ontwerp van Louise Reestman. Nogmaals onze beste dank voor deze bijdragen. (Red.)

's-Gravenvoeren 1400 

Landsheer Filips van Bourgondië kon rond 1400 niet appreciëren hoe Renier van Berghe, drost van Dalhem, omging met zijn persoonlijke on-vrienden. Onderhandelaars zouden een schikking treffen in "Foiron le conte" (de tekst is in het Frans, de taal van de landsheer). Toen Renier dan in SGV was daagden er plots vanuit Luik 'n 50-tal ruiters op, aangevoerd door de tegenstanders, de gebroeders Flament uit "Werst". Er werd gevochten en de beide gebroeders schoten er het hachje bij in. Bij de vrienden van de drost waren "Renchon de Libais" en "Eustache du Brouck", dus Renson van Liebeek en Stas van den Broek (zie Stashaag). - Volledige archieftekst in Leodium 1939.

(Red.)

kamere 

Bij plechtigheden horen "kamere", donderbussen; vooral dan bij de bronk, de sakramentsprocessie. Nu heeft de Gemeentelijke Culturele Raad het plan opgevat, om voor dit gebruik materiaal en bedienaars te gaan aanreiken.

Hierbij alvast een "kamer". Ook in de toren van SPV bevindt er zich nog eentje, ongeveer even groot, maar zonder opschrift (mijn foto-archief-nr 9804KA). Zie ook "Käomersjete" in Grueles 12/2 /82 en de film Sweron/Appelthans 1996 "Voeren, 'n symfonie".

JN

participia zonder "ge-"

Kort interview met Huub Broers, op de viering Jean Duysens 50 jaar.

Huub zegt: ge-laeje; maar: krieëge, ze zun woeërde; hij twijfelt tussen ge-voonde en voonde, ge-brach en brach, ge-vrieëte en vrieëte. Zegt dat zijn vader de vormen zonder "ge-" meer gebruikt dan hijzelf. We hebben nu eenmaal die zes participia zonder dat voorvoegsel (braat, kaome, kraege, voonde, vraeëte, waoëde (zie De Band / Heem 1962/1 p. 11-15). - "Mien keender kalle bieëter plat es eech", omdat ze veel bij de grootouders zijn.

JN

jaarvergadering 

Op 20 april 1998 hield onze kring zijn eerste algemene ledenvergadering. Daar werd een bestuur gekozen. Zie kaft. Over de aansluitende lezing, zie in deze Koeënwòòf: " 't Algemeen gesjraeëve Limburgs (AGL)", p. 4. -- De Gemeentelijke Kultuurraad rangschikte onze kring onder de sectie "Vorming" (Contactblad - Cultuurkrant juni 1998 p. 3).

Limburgs 

de tekste die hie-onder in 't Limburgs sjtunt, zunt in de taal van JN. - Aksaente zunt e-weg gelaote, vur 't neet te sjrao te make - V'r zowwe 'ns gan sjtukker in de taal van de ander durper laeze...

kaoënwòòf (hamster) gezieë?

Een wandelaar vroeg of het kon dat hij bij de Cantarel in De Berg, SMV, een korenwolf (hamster) gezien had. Het dier was 8 cm. lang en had een even lange staart. Dus géén hamster!

V'r hant gedieskuteerd, of 't noe waal heup haat rond de vertikale laoëker van D'r kaoënwoof, of neet. Volges de beuk neet, mae TB haat, wie-t-e joonk waor, heup gezieë van 40 cm hoeëg, en de luuj zate dat die van d'r kaoënwoof waore.

E fie artiekkel uvver os "knuffeldier" haat in Natuurbehoud gesjtande, feb. 1998, 29e jg., Nr. 1. Och "D'r Trompetter" van d'r 29 apreel 1998 haat d'r uvver gesjraeve. (Ziech 't blad van d'r Milieugroep, nr. 31, juli 1998.

D'r vadder van de Warrimonts haat noeëts 'ne kaoënwoof gezieë (PW), JN och neet. Ee SGV zage ze "koeënwòòf"; mie oostelijk kaoënwòòf (2 x SL)

(Workshops 08-06-98 en 13-07-98)

Hieronder enkele thema's uit de workshop van 13-07-98, met FW, Pien de W., FM, TB, EV, JN, LL. Het overige volgt in volgend nummer.

offergaank 

De usjte kieër dat 'n vrow boete kaam naodat ze e keend how kraege, gong ze no g'n kirk. Dat hoosj "d'r offergaank". Hie-op-a waor dao de betekenis bie, dat de vrow da "onrein" waor, en moos "rein" gemakt waeëde. In Aantwerpe how dat de betekenis van 'n "dankzegging".

jong luuj 

Oe-veur haat 't e-zeu winnig jong luuj die z'ch vur os werk interessere? Ze zunt te zjoer belast dur hun werk, ze hant ander prioritete, de kirk es gee centrum va sociaal laeve mieë, 't onderwies gift te winnig "geschiedenis"... - mae vreuger, wae waor doe in organizasjes?

tunnel en bronnen in Veurs 

Bij de voorbereiding van de komende werkzaamheden aan de tunnel van Veurs werd een beroep gedaan op de opzoekingen van JN. De bodem van de tunnel ligt precies op waterhoudende laag, waaruit ook het beekje de Veurs ontstaat. Deze waterlagen werden doorgesneden bij de aanleg van de tunnel in 1916-1917. Daarom komt het meeste water van die beek nu uit de tunnel, en minder uit de juist ten Z daarvan gelegen bron. Ooit (kadaster) is die Veursbron 400 m zuidoostelijker geweest, getuige ook de oude plaatsnaam i g'n Wel (Boileau 2, p. 174-175). Bij grondwerk geeft die laag (Vaalser klei) nogal wat moeilijkheden. Zie maar aan het cultureel centrum. En wat gaat het worden aan het "Tongers huis". Er zijn nogal wat aannemers die menen dat ze hier met zand te maken hebben...

putse = putten 

Ee Moelege haat 't putse van 11 m deep en putse van 6-9 m. In die oondepe putse geet (gong) 't water op en neer mit de Maas, in de depe neet (TB).

Maas 

't Water waor e jaor of 30 lae nog praoëper genog vur d'r in te zjwimme (FM, PW). Roond 1880 kaam in de Maas nog väöl saenk (zink) en bliej (lood): de fabriekke daovan logen ee Luuk nog in de sjtad (EV)

des = dassen 

Teheux-Neelissen haat in de Boomsjtraot ee SGV veer jong des uvver g'ne waeg zieë lope (TB). Bie d'r Martin Pinckers op 'n Plaank hant ze 'ne daas i g'ne silo (PW).

hane 

Bie d'r foetbal hant de Fraanse 'ne haan op 'ne triko. Is dat d'r egeste es d'r Welsje haan? (PW) Nee, d'r Welsje hift 'ne poet op (TB). 't "Nationaal symbool" va Fraankrich is neet d'r haan, mae de "fasces", e biel mit 'n bussel stekke.

D'r haan is 'n teke va "fierheid" en "vechtlust". 't Haat d'r politiekke haan en d'r boere-haan... (TB)

hane-beer 

D'r broewwer Ramakers a ge Wit-Hoes in Eesde how 'ne-n haan op'n flaesje sjtoeë. Wie d'r Henquet de broewweriej uvvernaom, heel 'e dae haan. LL haat die flaesje nog gezie. Bies noe es geng van die flaesje truuk-voonde. E paar jaor lae haat in 't gemingdeblad van Eesde 'ne-n "oproep" vur die flaesje gesjtande (TB).

zjevvesjlaoper (zevenslaper) 

TB heeft al 'ns een zjevvesjlaoper (Moelings waod) gezien. - In 't Groéselts zou men schrijven: ziëve... Als SGV zegt "Ziëve", dan klink dat als zie-ëve". Mer oostelijk zegt men "zuvve".

hanekappe 

TB zaet dat vreuger ee Moelege 't hanekappe gebäörde went d'r ogst ee waor, en mit laevende hane . 'n Daankfeest. Later waoren 't hane of gäös (ganzen), noe nog mer doej gäös, en dat sjpeel let och forsj nao. Dat dunt ze dao noe op kirmes-mondeg. De kirmis is ee Moelege en in S'n Maeëte d'r usjte zoondig, ee Voere (SGV) d'r twidde zoondig va september.

VRAOGE 

Veel van wat hierboven staat houdt vragen in. En verder...
 

woudmeester-pastilles 

is een nieuw produkt, dat op de markt wordt gebracht door ons medelid Jos Buysen. We vragen aan de auteur een gratis exemplaar van het begeleidend boek voor onze bibliotheek. Zie Voerense Bibliografie M 20. Wat is de woudmeester-plant?

waterlopen 

Wie is eigenlijk de eigenaar van gewone waterlopen, van molenwaters? Hebben ze een nummer op het kadaster

(workshop 08-06-98)

REAKSIES

en kritiek worden graag gezien. 

aanvullende informatie over Het Papegaaitje 

In D'r Koeënwòòf nr. 14 staat het verhaal van dhr. Henri Vanaubel-Huynen over de ASCLEPIAS SYRIACA. Deze plant werd voorzien van de naam 'het papegaaitje', naar aanleiding van de merkwaardige vorm van de zaaddoos. Die naam is niet slecht voor deze plant, maar er staat een officiële Nederlandse naam te lezen in de Flora van België: Zijdeplant. In het Frans heet ze Herbe à la ouate hetgeen zoveel betekent als wattenkruid, en in het Duits Seidenpflanze. Men noemt ze in de flora geneeskrachtig en zeer giftig. 

Deze soort hoort tot de Zijdeplantfamilie (Asclepiadaceae) waartoe circa 2000 soorten behoren, die vooral in tropische en subtropische gewesten voorkomen. Typisch kenmerk van deze familie is dat de soorten vaak zaden hebben met haarkuif (het papegaaitje). 

Om duidelijkheid te verschaffen omtrent de giftigheid heb ik enkele gespecialiseerde boeken geraadpleegd. Zo vermeldt Otto Geßner in Die Gift- und Arzneipflanzen von Mitteleuropa dat er in de wortelstok naast nicotine, looistof, etherische olie en vette olie ook asclepiadine voorkomt. Een stof die vergelijkbaar is met de werkzame stof van het Vingerhoedskruid, Digitalis purpurea. Deze inheemse plant die ook in de Voerstreek in het wild voorkomt, is zeer bekend als dodelijk giftig. 

Uiteraard hangt de mate van giftigheid af van de hoeveelheid die men binnenkrijgt. Zo wordt digitalis in een lage dosering ook als medicijn gebruikt bij hartklachten. In klinische onderzoeken is aangetoond dat asclepias een goede en gelijkmatige digitaliswerking bezit. Beide planten zijn in ieder geval zeer zeker niet geschikt om zo te gebruiken. Het zetten van thee of iets dergelijks moet beslist vermeden worden. Een overdosering kan dodelijke gevolgen hebben. 

Een ander verschijnsel treedt op als het verse sap uit de wortelstok op de huid komt. Hierin zit een vluchtige stof die een huidirriterende werking heeft (jeuk en blaren). Wellicht dat het dus verstandig is te waarschuwen bij het weggeven van de wortelstok, deze niet met blote handen te bewerken en te planten. Ook het witte melksap bevat giftige stoffen, met name bitterstoffen.

Tot slot de benaming kapok die gebruikt werd voor het zijige pluis als kussenvulling. Kapok komt niet van de zijdeplant. Kapok is echter wel een kussen- en matrassenvulling, eveneens van plantaardige oorsprong. Het gaat om de zaadpluis van de zaden van de kapokboom, Eriodendron anfractuosum. Veelvuldig in gebruik in Indonesië, aldaar randoe genaamd. Kapok is veel milieuvriendelijker dan katoen, omdat er geen plantages van hoeven te zijn. De kapokbomen staan gewoon als afscheiding bij een boerderijerf. Omdat het pluisje wordt beschermd door een wasachtige, waterafstotende substantie is kapok ook geschikt bevonden als vulling voor reddingsvesten. 

Jos Buysen

Konenbos 36, De Plank

B-3790 Sint-Martensvoeren

tel. (04) 381 02 63

geraadpleegde literatuur:

Gessner, O. Die Gift- und Arzneipflanzen von Mitteleuropa, Heidelberg 1953. - Leeser, O. Lehrbuch der Homoeopathie, Spezieller teil: Arzneimittellehre, Band B/I en B/II: Pflanzliche Arzneistoffe, Heidelberg 1977. - Langhe, De J.E. Flora van België, het Groothertogdom Luxemburg, Noord-Frankrijk en de aangrenzende gebieden (Pteridofyten en Spermatofyten), Meise 1983. - Huisman, J. De kapok is terug in de slaapkamer, De Volkskrant, 16 jan 1997.

===

"Kamer" met opschrift "VEURS". Lengte 101 mm, doorsnede. Privé-verzameling. Foto Nijssen 901220

===

Moelingen tot 1800: heren en tiendeheren

Er kwamen een paar vragen over Moelingse heraldiek.

Elven

Het jongste van de twee fragmenten van glasvensters, die in de sacristie bewaard zijn, betreft Arnoldus Balthazar van Rijckel. Deze werd op 17 oktober 1728 begraven. Samen met hem ook zijn wapens, omdat hij de laatste van zijn naam was. Aan dit feit herinnert een obiit waarvan in 1956 Van Heyst een schets maakte, en dat ondertekende nog heeft weten liggen in het berghok ten Z van de toren. Het is nu spoorloos, wellicht verbrand als oud hout... (Afb. 1 ). Jammer, want hier stond zo duidelijk dat wapen van Elven op: in zilver een blauw kruis.

De kwartierwapens van het obiit lezen we als in de tabel op volgende bladzijde.

Bedoelde kwartierstaat speelt zich hoofdzakelijk af in de zijlijnen van de heren van Moelingen. Zo was niet de vernoemde Balthazar v. Elven heer van Moelingen, maar zijn broer Renier (1610). Ten tijde van Margaretha v. Elven was haar broer Balthazar II, heer van Moelingen (1632-1633, 1639). Daarna was haar zuster Katharina vrouwe van Moelingen (1644, 1661). Jean Georges van Rijckel was wel bij testament voorbe-stemd om heer van Moelingen te zijn, maar een directe vermelding dat hij die functie ook bekleed heeft, hebben we niet. Pas Arnold Balthazar van Rijckel was een heer van Moelingen en Elven, van 1675 tot 1728. Hij schonk in 1715 een glasvenster voor de kerk... of meer dan een glasvenster? (Afb. 2).

Het was alleszins een verwarde tijd voor de heren van Moelingen: Nauwelijks had in 1632- 33 Balthazar II v. Elven op zijn goed aan de Maas een nieuw kasteel gebouwd, of in 1643 nam de militaire overheid het terrein in beslag om er een fort te bouwen, als afweer tegen het Staatse Maastricht.

Na de dood van Arnold Balthazar van Rijckel (- Vlaanderen) gingen de heerlijkheid Moelingen en goed Elven over op Anton Eugène van Rijckel (- Oorbeek), geen verwante van de vorige Rijkels, en met een ander wapen.

Tiendeheren

Van 1314 tot 1380 worden de del Loye's vermeld als heren van hof Ten Droien (de "Roei Wei") en 2/3 van de tienden van Moelingen. Op een of andere manier zijn vòòr 1493 deze functies op de familie Van Vlodrop overgegaan. Het andere derde van de tienden kwam de pastoor toe.

De tienden: in principe een aan de kerk te betalen belasting (hier in andere handen overgegaan), waaraan verbonden waren het recht om elke nieuwe pastoor voor te dragen ter benoeming evenals de verplichting tot onderhoud van de kerk.

De familie Van Vlodrop. Reeds in 1382 kwam Willem van Vlodrop, zoon van de erfvoogd van Roermond, naar het zuiden, en werd er heer van Leut. Zijn afstammelingen werden voogd van Eisden (links van de Maas), heren van Rijkholt

Balthazar van Vlodrop vindt in 1545 bij zijn erfdeel "den Hof zu der Throien zu Mouling mit Kirchengift ..." (1); Kirchengift = tienden.

Wie zijn Katharina van Bilant en Willem van Vlodrop?

Begin 16e eeuw trouwden twee Gelderse jongedames met heren uit onze streek: Agnes van Bilant met Willem v. Bronkhorst-Batenberg, graaf van Gronsveld (2) en haar nicht (langs moederszijde), tevens haar achternicht (gemeenschappelijke overgrootvader), Katharina van Bilant met onze Balthazar van Vlodrop. Katharina bracht de heerlijkheid Well (15 km N van Venlo) mee in het huwelijksgoed.

Zo komt het dat een vensterglas in de kerk van Moelingen (Afb. 3) vermeldt dat Katharina was: vrouw van Leut, Well en Rijkholt. Ook Ten Droien had ze: want daardoor komt het, dat haar wapen hier staat. Haar man, Balthazar, staat er niet bij: die was al dood, wél haar zoon, Willem van Vlodrop (x 1574 Johanna v.d. Felz).

Weldra verliezen deze echter hun rechten in Moelingen. Nu komen de koningsgetrouwe van Gulpens van Berne(au) in hun plaats, en de tienden van Moelingen zullen, samen met Ten Droien, verbonden blijven aan het kasteel van Berne. Getuige daarvan het stukwerk in de zoldering van de kerk, met de alliantiewapens van Willem van Kerckem en Anna van Gulpen (3). De Berners behielden deze functie tot aan de Franse bezetting ca. 1800.

Een protestants venster in de rooms-katholieke kerk van Moelingen

Nu lezen we: "Onder de opstandige en hervormingsgezinde edelen in het Maasdal treden bijzonder op de voorgrond de Van Vlodrops en het uit Gelderland stammende geslacht Van Bronkhorst-Batenburg... Willem van Vlodrop ... was evenals zijn broer Balthazar, heer van Leut en Rijkholt, de nieuwe leer toegedaan". We vernemen dat hogerbedoelde Willem van Vlodrop aan de opstand tegen Spanje deelnam, en dat Gronsveld, Stein, Rekem en Leut evenals Wittem steunpunten waren van de gereformeerden. "Het valt... op dat de leidende figuren allen tot de heren van de ... rijksheerlijkheden behoorden" (4). Kwestie van hun onafhankelijkheid t.o.v. de koning van Spanje te beklemtonen... Ook onze Biland's waren hervormingsgezind (5).

Daaruit volgt dat de R.K. kerk van Moelingen glas bewaart, dat door vurige protestanten geschonken is. Dat dit ons verwondert, is enkel te wijten aan onze stereotiepe ingesteldheid. Op het ogenblik dat het kunstwerk ontstond was de tiendeheer een gereformeerde, voor wie de overgang van de kerk en het hele dorp tot zijn confessie in het vooruitzicht lag.

Daarbij is het jaar 1575 op het betreffende venster van belang.

In 1566 kende het Calvinisme bij ons een "wonderjaar": Het bestuur was protestants in de steden Limburg aan de Vesder, Hasselt, Maastricht, Stokkem. - Het jaar daarop zetten de prinsbisschop van Luik en de Spaanse koning een tegenoffensief in, dat uitmondde in brandstapels, verbanningen, confiscaties. Na deze terugslag ontwikkelde de Reformatie zich weer, tot in 1579. In dat jaar beslisten diplomatie en wapenen daar anders over. Alessandro Farnese-Parma nam Maastricht in. Dat bracht onze gewesten, daaronder Moelingen, definitief in het katholieke kamp.

Maar vijf jaar tevoren, in 1575, was het nog een dubbeltje op zijn kant. Toen dan in 1597 het dubbeltje gevallen was begon de repressie en verloor Willem van Vlodrop al zijn bezittingen in de Spaanse landen, daaronder zeker ook Ten Droien en de tienden van Moelingen. ... Maar het glas heeft het overleefd.

foute heraldiek

Dat er iets "loos" is met het Moelingse wapen Bilant heeft de bekende genealoog Belonje in 1961 als eerste ter discussie gesteld: "De wapens van Vlodrop (doch niet in kleuren) en van Bylandt (doch in plaats van het kruis is hier de haan van het helmteken (!) op het schild weergegeven), elk gedekt door een gouden helm en met het helmteken en dekkleden" (6). De afwerking van het renaissance-werkstuk bewijst dat de glazenier zeker mans genoeg was om heraldisch onberispelijk te werken. Dus geen onhandigheid.

Een andere hypothese. Calvinisten gebruiken uit eerbied het kruis van Christus niet als symbool (7). Zouden Katharina van Bilant en Willem van Vlodrop hun religieuze consequentie zover gedreven hebben, dat ze een eeuwenoud familiewapen aanpasten? Als er nog elders heraldiek van hen bewaard is, is die in dit verband zeer interessant.

***

Twee glasvensters, leeuw en haan: het had niet beter kunnen passen in het huidige getrek rond Moelingen en de Voerstreek...

Op een ons onbekend ogenblik werden de beide fragmenten van glasvensters opgemerkt en in een houten omraming gevat.

Mogen in elk geval de overgebleven monumenten van geschiedenis, die Moelingen rijk is, nog lang behouden blijven.

Jaak Nijssen

(1) Schleicher / Oidtman 1994 dl.6 p. 69. en Public. Limb. 1889 p. 155 - (2) Hun heraldiek in de kerk van Gronsveld en op Eijll bij Huisberden (Kleef) - (3) Voersprokkels 7e jg./1. (4) Limburg's Verleden 2, p.141 - 151, 212 - 217; De Hervorming in Limburg, een Voerens commentaar bij een tentoonstelling 1985 - (5) Public. Limb. 1917, 1919; - (6) Publications 1961 - (7) Azzola, Friedrich-Karl 1996, mondelinge bijdrage op de Internationale Tagung Klein- und Flurdenkmalforschung in Unken, Salzburg. - Schneider, Ulrich 1996. In: Aczente, Kulturmagazin der Stadt Aachen. Genealogie-bronnen: Elven en Buren: Limburgse Leeuw 5 (1956/57) en 8 (1959/60) - Bilant: Fahne Köln. Geschl. (p. 60 schrijft hij Kickel ipv. Rijckel); Vorsterman 1891; Nieuw Ned. Biogr. Woordenb. (1918) - Vlodrop: Schleicher / Oidtman 1994; Nieuw Ned. Biogr. Woordenb. 5 (1921) - Rijckel: Mullenders / Le Fort deel 13 p. 337-338 en 341 --- zie ook: Raadt, de-, Sceaux --- zie ook: Les fiefs du comté de Dalhem. In: Bull. Soc. art et hist. du diocèse de Liège 1908. - Elven: Voerense bibliografie P_25.

---